Αδριάνειο Υδραγωγείο: Νερό στην Αθήνα εδώ και 1800 χρόνια

Ύδρευσε την Αθήνα για περισσότερα από 1800 χρόνια, αλλά ακόμη και σήμερα ένα τμήμα του εξακολουθεί να λειτουργεί.

Κι αν στη σύγχρονη εποχή η υδροδότηση της πρωτεύουσας και των περισσότερων δήμων της Αττικής έχει επιτευχθεί με την κατασκευή νεότερων μεγάλων έργων, που να μπορούν να καλύψουν τις αυξημένες ανάγκες, το Αδριάνειο Υδραγωγείο, αυτό το πολύ σημαντικό τεχνικό έργο της αρχαιότητας, μπορεί ακόμη να λειτουργήσει επικουρικά.

Άλλωστε, μεγάλος όγκος των υπογείων υδάτων του, περί τα 800.000 κ. μ. ετησίως καταλήγει σήμερα στη θάλασσα ανεκμετάλλευτο. Καθώς μάλιστα πρόκειται για αρχαιολογικό μνημείο, απαραίτητη είναι και η προστασία και διατήρησή του στο χρόνο.

Είναι αυτά που υπόσχεται η συνεργασία της ΕΥΔΑΠ με το υπουργείο Πολιτισμού, την Περιφέρεια Αττικής και τους ενδιαφερόμενους δήμους, που θα αξιοποιήσουν το νερό και θα διαμορφώσουν χώρους ψυχαγωγίας και πολιτισμού. Η πρώτη συνάντηση εκπροσώπων από όλους τους ανωτέρω φορείς έγινε ήδη και οι στόχοι που τέθηκαν από την ΕΥΔΑΠ αφορούν στην ολοκληρωμένη αξιοποίηση τόσο του υδάτινου πόρου, όσο και του μνημείου.

Η προστασία του μνημείου, άλλωστε, είναι το πρώτιστο. Σημαντικό, όμως, είναι και η ανάπλαση της ζώνης που διανύει το Αδριάνειο Υδραγωγείο, με στόχο τη μείωση της μέσης θερμοκρασίας στην πόλη. Επίσης, η αξιοποίηση του νερού για τις τοπικές ανάγκες άρδευσης, παράλληλα με την διασύνδεση του μνημείου με έργα κοινωφελή των περιοχών που διανύει.

Και ακόμη, ως επιπλέον όφελος, η ενίσχυση της ανθεκτικότητας και της βιώσιμης ανάπτυξης, μέσα από τη διασύνδεση του έργου με τις ανάγκες της τοπικής οικονομίας, του πολιτισμού, της εκπαίδευσης κλπ. Όπως είπε μάλιστα κατά τη συζήτηση η υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη: «Έχει λεχθεί ότι οι επόμενοι πόλεμοι στη γη θα γίνουν για το νερό. Αυτό καθιστά ακόμα πιο σημαντική την πρωτοβουλία της ΕΥΔΑΠ, διότι δεν διασώζουμε απλώς ένα τεχνικό έργο της αρχαιότητας, ένα μνημείο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, που συνδέεται με την παρουσία του αυτοκράτορα Αδριανού στην Αθήνα, αλλά διασώζουμε και αξιοποιούμε εξαιρετικά μεγάλο όγκο ύδατος».

Μεταξύ άλλων, έτσι, και όπως αποφασίστηκε στη συνάντηση οι επενδύσεις για την ολοκληρωμένη αξιοποίηση του έργου, να προταθούν για ένταξη στη νέα Προγραμματική Περίοδο του ΕΣΠΑ 2021-2027, προκειμένου να επωφεληθούν όλοι οι φορείς που συμμετέχουν στην προσπάθεια, αλλά κυρίως οι δήμοι που βρίσκονται στην διαδρομή του υπόγειου υδραγωγείου από τις πηγές της Πάρνηθας έως το Κολωνάκι.

Η υδάτινη διαδρομή

Οκτώ δήμους της Αττικής διασχίζει, άλλωστε, το Αδριάνειο Υδραγωγείο, με τα αρχαιολογικά κατάλοιπα να είναι εμφανή σε πολλά σημεία της διαδρομής του, χωρίς όμως να έχουν την ανάδειξη που τους αξίζει. Όπως επισήμανε, εξάλλου, η κυρία Μενδώνη ρωμαϊκά υδραγωγεία υπάρχουν σε όλη την Ευρώπη, η τεχνική όμως του συγκεκριμένου έργου είναι μοναδική.

Μήκος 25.957 μέτρα είχε ο κεντρικός κλάδος του υδραγωγείου, αρχίζοντας από τους πρόποδες της Πάρνηθας, από τη Δεκέλεια συγκεκριμένα (από το φαράγγι Αμπούλθι) και καταλήγοντας στην δεξαμενή Κολωνακίου, ενώ ορατά τμήματά του σώζονται σήμερα στην Νέα Ιωνία, στα σύνορα με την Καλογρέζα και πολύ μικρότερα αλλού.

Στη διαδρομή του περνούσε μέσα από τη Βαρυμπόμπη και στη συνέχεια από τη θέση Μονοπάτι των Αχαρνών, ακολουθούσε παράλληλη πορεία προς την κοίτη του Κηφισού ποταμού (Αγία Σωτήρα – Κόκκινος Μύλος) προς τη Μεταμόρφωση και αφού διέσχιζε το Νέο Ηράκλειο, τη Νέα Ιωνία και τη Φιλοθέη έβγαινε στην λεωφόρο Κηφισίας.

Από εκεί, περνούσε από την κυκλική δεξαμενή Χαλανδρίου, ανέβαινε λίγο στις υπώρειες Υμηττού, ξαναδιέσχιζε την λεωφόρο Κηφισίας και από εκεί κατηφόριζε στους Αμπελόκηπους για να καταλήξει στη δεξαμενή του Λυκαβηττού. Υπήρχε όμως και ένας κλάδος του, ο λεγόμενος Πεντελικός, που άρχιζε περίπου από την πλατεία της Αγίας Τριάδας Πεντέλης, κατέβαινε προς το Χαλάνδρι, όπου ενωνόταν με τον κεντρικό της Πάρνηθας.

Σε όλη τη διαδρομή, μάλιστα, μικρότερα υδραγωγεία τροφοδοτούσαν κι αυτά με νερό τον κεντρικό.

Ο Αδριανός

Ως προς τον ακριβή χρόνο κατασκευής του υδραγωγείου υπάρχουν διαφωνίες, αφού κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι κατασκευάστηκε μεταξύ του 117 και 161 μ.Χ., ενώ άλλοι προσδιορίζουν το χρόνο μεταξύ 134 και 140 μ.Χ. όλοι όμως συμφωνούν, ότι πρόκειται για ένα από τα μεγάλα έργα που δώρισε στην αγαπημένη του πόλη της Αθήνας ο αυτοκράτορας Αδριανός (117-138 μ.Χ.). Επί των ημερών του άλλωστε άρχισε η κατασκευή του για να ολοκληρωθεί ωστόσο από τον διάδοχό του Αντωνίνο Πίο (138- 161 μ. Χ.).

Στην ουσία πρόκειται για μία μεγάλη υπόγεια σήραγγα, ορθογώνιας διατομής, με πλάτος 0.7 μ., ύψος 1.6 μ., που βρισκόταν από 10 έως 40 μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Για την κατασκευή της, αρχικά διανοίγονταν φρέατα ανά 35–40 μέτρα κατά μήκος της χαραγμένης διαδρομής και στη συνέχεια από καθένα από αυτά ξεκινούσε η διάνοιξη της σήραγγας και προς τις δύο κατευθύνσεις.

Κι αυτό, ώσπου να συναντηθούν με το επόμενο τμήμα διάνοιξης. Η μέθοδος αυτή επιτάχυνε κατά πολύ τους ρυθμούς διάνοιξης των σηράγγων, ενώ τα φρέατα παρείχαν αερισμό και φωτισμό, διευκολύνοντας ταυτόχρονα και την απομάκρυνση των προϊόντων της εκσκαφής. Να σημειωθεί μάλιστα ότι σήμερα έχουν εντοπιστεί 465 σωζόμενα φρεάτια(δεξαμενές) καθαρισμού και εξαερισμού, που επιπλέον χρησιμοποιούνταν για την συντήρηση του έργου.

Η σήραγγα αλλού ήταν λαξευμένη στον υπάρχοντα βράχο και αλλού ήταν πλινθόκτιστη -ανάλογα δηλαδή με τον τύπο του υπεδάφους- ενώ ο πυθμένας και τα τοιχώματα ήταν επιχρισμένα με υδραυλικά κονιάματα, για την απαραίτητη στεγανοποίηση.

Από την κεντρική σήραγγα ξεκινούσαν πολλοί βοηθητικοί αγωγοί, που διοχέτευαν το νερό προς διάφορες κατευθύνσεις για άρδευση και πόση. Ενδιαφέρον έχει εξάλλου, ότι τόσο η διαδρομή των σηράγγων όσο και τα στόμια των φρεάτων κρατούνταν μυστικά ως μέτρο προφύλαξης από ενδεχόμενη δολιοφθορά ή πολιορκία της πόλης. Όσο για το κόστος αυτού του έργου παραμένει άγνωστο, αν και σίγουρα ήταν τεράστιο.

Όπως παραδίδει ο ρωμαίος στρατιωτικός, πολιτικός και συγγραφέας Φροντίνος, η κατασκευή ενός υδραγωγείου στη Ρώμη τον 2 ο μ.Χ. αιώνα είχε κοστίσει 180 εκατομμύρια σηστέρτια, τη στιγμή, που ο ετήσιος μισθός ενός επαγγελματία στρατιώτη εκείνη την εποχή ήταν 1200 σηστέρτια.

Η αρχαία δεξαμενή του Λυκαβηττού

Διασχίζοντας το μισό λεκανοπέδιο, η σήραγγα αυτή έφθανε τελικά στην δεξαμενή του Λυκαβηττού. Μια ορθογώνια κατασκευή με διαστάσεις 9,36 Χ επί 26,1 μέτρα και με χωρητικότητα 500 κυβικά μέτρα. Στην είσοδό της γινόταν αναφορά στον μεγάλο δωρητή, καθώς εκεί είχε κατασκευαστεί ένα προστώο από τέσσερις ιωνικούς κίονες με θριγκό, ο οποίος σχημάτιζε μεγάλο τόξο.

Στο επιστύλιο η επιγραφή «Αυτοκράτωρ Καίσαρ Αίλιος Αδριανός Αντωνίνος Αύγουστος, ευσεβής ύπατος, υδραγωγείον εν Αθήναις αρξάμενον υπό του θείου πατρός, επέρανεν και αφιέρωσεν» υπενθύμιζε τιμητικά το έργο του Αδριανού.

Ένα από τα πολλά, που ως γνωστόν έκανε για την Αθήνα. Παρ’ όλο όμως που η Αθήνα αντιμετώπιζε ανέκαθεν θέμα λειψυδρίας επί αιώνες οι κάτοικοί της δεν ενδιαφέρθηκαν για την κατασκευή κάποιου συμπληρωματικού έργου ή έστω για την συντήρηση του υπάρχοντος.

Τόσο στη Βυζαντινή εποχή όσο και στη Φραγκοκρατία δεν υπήρξε κάποια μέριμνα,

ενώ τα πράγματα χειροτέρευσαν επί Τουρκοκρατίας όταν το υδραγωγείο έμεινε χωρίς καμία συντήρηση με αποτέλεσμα πολλά τμήματά του να καταστραφούν, αφού οι σήραγγες έφραξαν από την κατάρρευση χωμάτων και τη λάσπη.

Η επαναλειτουργία και η εγκατάλειψη

Στα πρώτα χρόνια του νέου ελληνικού κράτους έτσι, οι Αθηναίοι είχαν καταφύγει και πάλι στα πηγάδια και τις στέρνες για να προμηθεύονται νερό. Σύντομα, όμως, το 1840 εντοπίστηκε το αρχαίο υδραγωγείο στην περιοχή των Αμπελοκήπων και άρχισαν οι προσπάθειες για την επαναλειτουργία του, κάτι όχι πολύ εύκολο ασφαλώς.

Ώσπου το 1870 ο καθηγητής Ιωάννης Γενισαρλής ανακάλυψε την αρχαία δεξαμενή του Αδριανού στον Λυκαβηττό, κάτω από πηγή που υπήρχε στην πλατεία Κολωνακίου. Ήταν το σημείο κατάληξης των αρχαίων αγωγών μεταφοράς νερού στην πόλη, που όμως τους προηγούμενους αιώνες είχε σταδιακά αχρηστευτεί και είχε μετατραπεί πρώτα σε στάνη, μετά σε εκκλησία και τέλος μπαζώθηκε εντελώς και ξεχάστηκε.

Η ανακάλυψη ήταν σπουδαία για την πόλη, γι’ αυτό και πολύ γρήγορα η δεξαμενή ανακατασκευάσθηκε και κυρίως μεγάλωσε ώστε να έχει πια χωρητικότητα 2200 κυβικών μέτρων. Λειτουργούσε σαν ένα μικρό διυλιστήριο, με δύο θαλάμους: στον πρώτο περνούσε το νερό από φίλτρο άμμου – χαλικιού και στον δεύτερο συλλεγόταν και έφευγε προς κατανάλωση.

Όσο για τη λειτουργία της, ως το 1940! Στο μεταξύ στην αρχή του 20ού αιώνα (1900-1904) επί δημαρχίας Σπύρου Μερκούρη καθαρίστηκε το Αδριάνειο στην περιοχή των Αχαρνών και σε μήκος 15 χιλιομέτρων. Αλλά με την κατασκευή του φράγματος του Μαραθώνα και της σήραγγας Μπογιατίου το 1929, το Υδραγωγείο άρχισε να λειτουργεί πλέον συμπληρωματικά ώσπου να εγκαταλειφθεί τελείως.

Σήμερα σε μια εποχή, που το νερό είναι πολυτιμότερο από ποτέ η αποκατάσταση του έργου είναι σαφές ότι δεν έχει να κάνει μόνον με την διάσωση ενός μνημείου αλλά τη διατήρηση της χρηστικότητάς του όσο το δυνατόν περισσότερο.

Διαβάστε ακόμη:

«Πιστοποίηση» των μουσείων ηλεκτρονικά – Διευκόλυνση και απλοποίηση της διαδικασίας

Η πολιτιστική επανεκκίνηση της Αθήνας – Ανακοινώσεις Κώστα Μπακογιάννη

Το ιστορικό «Καλογεράκι του Μυστρά» ξαναζεί – Σε επιμέλεια Κατερίνας Δασκαλάκη

Ακολουθήστε το mononews.gr στο Google News για την πιο ξεχωριστή ενημέρωση