Αχιλλέας Χεκίμογλου: Ο «Δημόκριτος», η Φρειδερίκη και η πυρηνική ενέργεια που δεν ήρθε 

«Σήμερον και περί ώραν 11 π.μ. έξωθι των Γραφείων της Ανωτάτης Σχολής Οδηγήσεως Αυτοκινήτων, Φειδίου 16, ο κ. Γ. Ξένος, καθηγητής οδηγήσεως αυτοκινήτων θα θέσει εις κίνησιν το πρώτον αυτοκίνητον εν Ελλάδι με ατομικήν ενέργειαν. […] Παρακαλείται το κοινόν να παρακολουθήση το πείραμα δίχως να εγγίζει το αυτοκίνητον».

Πρωταπριλιά του 1949, η είδηση, δημοσιευμένη στην εφημερίδα «Το Βήμα» μπορεί να προκάλεσε τη θυμηδία των αναγνωστών για το εξωπραγματικό της περιεχόμενο, που στο πεδίο γνώσης του μέσου Έλληνα της εποχής συνιστούσε μία απολύτως φανταστική κατάσταση, παρά ταύτα στο παρασκήνιο η συζήτηση μεταξύ των επιστημόνων και στην Ελλάδα για προσφυγή στην πυρηνική ενέργεια είχε ήδη ανοίξει.

Από το 1946 άλλωστε, ο καθηγητής Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών Καίσαρ Αλεξόπουλος είχε εκφράσει την ελπίδα ότι «γρήγορα αι κολοσσιαίαι αυταί ποσότητες ενέργειας» θα ετίθεντο «εις την εξυπηρέτησιν της ανθρωπότητος δι΄ειρηνικούς και παραγωγικούς σκοπούς». Και παρ΄ότι η Ελλάδα, έχοντας μόλις βγει από μία μαρτυρική Κατοχή και βαδίζοντας σε έναν οδυνηρό Εμφύλιο βρισκόταν μακριά από όλα αυτά, στα επόμενα χρόνια θα διεκδικούσε και εκείνη  μια θέση στην επερχόμενη με ταχύτατα βήματα ατομική εποχή.

«Ήταν ένας αγώνας που παρά τις συνήθεις ελληνικές συνθήκες, όπως η έλλειψη πόρων, η γραφειοκρατία και οι συχνές αλλαγές στα πρόσωπα ευθύνης οδήγησε στη δημιουργία του Κέντρου Πυρηνικών Ερευνών ‘‘Δημόκριτος’’, που έφερε την εφαρμοσμένη επιστημονική έρευνα στην Ελλάδα,  στη συμμετοχή της χώρας  στο κορυφαίο επιστημονικό εγχείρημα της εποχής, το CERN, αλλά και στις πυρηνικές επιδιώξεις της ΔΕΗ, η οποία παρακολουθούσε από νωρίς την πρόοδο της ατομικής τεχνολογίας», όπως λέει ο Αχιλλέας Χεκίμογλου, συγγραφέας του βιβλίου «Ατομική εποχή (εκδόσεις Παπαδόπουλος).

Τα άγνωστα αρχεία

Προϊόν εξαντλητικής, συστηματικής και πρωτότυπης  έρευνας πάνω σε χιλιάδες έγγραφα στην Ελλάδα και το εξωτερικό -μερικά από τα οποία μάλιστα απόρρητα και εμπιστευτικά- αυτό το βιβλίο φέρνει για πρώτη φορά στο φως τα αρχεία της πυρηνικής ενέργειας στην Ελλάδα, που παρέμεναν στα «αζήτητα», περιμένοντας να ανακαλυφθούν και να αξιοποιηθούν.

Καλύπτοντας την περίοδο μιας 40ετίας περίπου, ανάμεσα σε δύο τρομακτικά γεγονότα της Παγκόσμιας Ιστορίας, τη ρίψη βόμβας στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι αφ΄ενός και την έκρηξη του Τσερνόμπιλ αφ΄ετέρου, που έθεσε οριστικό τέλος στις όποιες ατομικές επιδιώξεις της χώρας ο Αχιλλέας Χεκίμογλου παρουσιάζει έτσι, την άγνωστη εν πολλοίς σ΄αυτόν τον τομέα, περιπέτεια της Ελλάδας, στην οποία καταγράφονται σημαντικά γεγονότα και παρελαύνουν πλήθος προσώπων με θετικό ή αρνητικό ρόλο στην έκβαση του αποτελέσματος.

Ανάμεσά τους η βασίλισσα Φρειδερίκη «στην οποία η πυρηνική φυσική ασκούσε μια παράξενη έλξη, που παρέπεμπε σε θρησκεία και που η ίδια την αξιοποίησε στο έπακρο για δικούς της ιδιοτελείς –και μη – λόγους», όπως λέει ο ίδιος. Επίσης ο «σκαπανέας της πυρηνικής μετάβασης στην Ελλάδα, ο καθηγητής Θεόδωρος Κουγιουμζέλης, ιδιοφυής πρόσφυγας από το Αϊβαλί» αλλά και ο «μπαρουτοκαπνισμένος ναύαρχος Θάνος Σπανίδης, ένας τρομερός πατριώτης, που παρέλαβε ένα αγροτεμάχιο στην Αγία Παρασκευή και το παρέδωσε έτοιμο Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών».

Η αρχή της ιστορίας

Με επαγγελματική «προϋπηρεσία» στη δημοσιογραφία και δη στο ρεπορτάζ που απαιτεί έρευνα, συγγραφέας ήδη του βιβλίου «Ο Ωνάσης και ο Σμηναγός Χ» (εκδόσεις Παπαδόπουλος), που παρουσιάζει την πορεία των αεροπορικών συγκοινωνιών της Ελλάδας μέσα από τα αδημοσίευτα αρχεία της Πολιτικής Αεροπορίας, ο Χεκίμογλου στοχεύει και στο νέο βιβλίο του στην αναζήτηση απαντήσεων μέσα από ερωτήματα, που αφορούν στο κατά πόσον ήταν ρεαλιστικές οι πυρηνικές επιδιώξεις της χώρας, πώς σχεδίαζε να αξιοποιήσει την ατομική ενέργεια, ποια ήταν η ανάμιξη των ξένων και τι απέμεινε από εκείνη την εποχή.

Διάσπαρτες πληροφορίες, που συναντούσα σε βιβλία και εφημερίδες ή άκουγα σε κάποιες συζητήσεις, στοιχεία που κινούνταν μεταξύ πραγματικότητας και θεωριών συνομωσίας ήταν η αφορμή για να μάθω, τι ακριβώς είχε συμβεί σ΄αυτή την περίοδο», λέει ο ίδιος, απαντώντας στο ερώτημα του κινήτρου, που τον ώθησε στη συγκεκριμένη έρευνα.

Και πράγματι η «περιέργειά» του ανταμείφθηκε, καθώς «απεδείχθη ότι συνέβησαν πάρα πολλά και τα περισσότερα από αυτά ήταν πάρα πολύ σημαντικά για να τα αφήσω ξεχασμένα στη λήθη», όπως προσθέτει.

Πώς άρχισαν όμως όλα;

«Η συζήτηση για την ειρηνική χρήση της ατομικής ενέργειας ξεκινά από την στιγμή που ανακοινώνεται η ρίψη της βόμβας στην Ιαπωνία, η οποία προκαλεί σοκ στην ελληνική κοινωνία», λέει ο ίδιος. «Αλλά και μία συζήτηση ζωηρή, που γίνεται σε όλες τις εφημερίδες: Από την «Καθημερινή» έως τον «Ριζοσπάστη».

Τη σκυτάλη παίρνουν αμέσως και οι έλληνες επιστήμονες που συντηρούν ζωντανό το θέμα, διότι βλέπουν τα μεγάλα οφέλη της τεχνολογίας.  Ο Θεόδωρος Κουγιουμζέλης, μετέπειτα καθηγητής, θα κινήσει γη και ουρανό μάλιστα, για να προλάβει η Ελλάδα στο τρένο της Ατομικής Εποχής.  Και στις προσπάθειές του πιστώνεται η ένταξη της Ελλάδας στο CERN και η συγκρότηση της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας, που αποτέλεσαν τα θεμέλια για τη δημιουργία του ‘‘Δημόκριτου’’». 

   -Ποια ήταν η κατάσταση στην ενέργεια στις δεκαετίες του ’50 και του ΄60 στην Ελλάδα; Οι δυνατότητες της ελληνικής οικονομίας, τεχνογνωσίας, επιστήμης εκείνη την εποχή επέτρεπαν τέτοια εγχειρήματα;

Η Ελλάδα της δεκαετίας του 1950 είναι μία πάρα πολύ φτωχή χώρα, που έχει υποστεί τεράστιες καταστροφές από τον πόλεμο και τον Εμφύλιο κι έχει γνωρίσει τον αιφνιδιασμό της περικοπής της Αμερικανικής βοήθειας. Δεν έχει πρόσβαση στις αγορές και καλείται να χρηματοδοτήσει μεγάλες δημόσιες επενδύσεις από ένα ισχνό πλεόνασμα του προϋπολογισμού.

Σηματωρός της αναπτυξιακής προσπάθειας εκείνη την εποχή είναι η ΔΕΗ, η οποία ιδρύθηκε το 1950, αλλά πέρασε στα ελληνικά χέρια μόλις το 1955, όταν έληξε η σύμβαση Δημοσίου και EBASCO, που έως τότε την διοικούσαν οι Αμερικανοί. Ήταν με πρωτοβουλία των Καραμανλή και Παπαληγούρα, που εξαγοράστηκαν όλες οι υφιστάμενες τότε, ηλεκτρικές εταιρίες και εντάχθηκαν στη ΔΕΗ, θεσπίζοντας παράλληλα, ενιαίο τιμολόγιο πανελλαδικά. 

Η ΔΕΗ έκτοτε παρακολουθεί την ανάπτυξη της πυρηνικής τεχνολογίας και έχει υπολογίσει πολύ συνετά, το πότε θα μπορούσε να προχωρήσει στην εγκατάσταση αντιδραστήρων ισχύος στην Ελλάδα.

Προτεραιότητά της είναι η αντικατάσταση του πετρελαίου από τον ελληνικό λιγνίτη, ώστε να ρίξει το κόστος του ρεύματος και να βελτιώσει το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της χώρας.

Και προϋπόθεση για αυτό είναι η υλοποίηση μεγάλων επενδύσεων, οι οποίες δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η εποποιία του εξηλεκτρισμού της Ελλάδας, η οποία αποτέλεσε, θεωρώ, το κορυφαίο εγχείρημα του τεχνικού και επιστημονικού κόσμου της χώρας κατά τον 20ο αιώνα, γεγονός  που άλλαξε για πάντα τις ζωές των ανθρώπων. 

Όσον αφορά όμως, το επιστημονικό πεδίο, την δεκαετία του 1950 οι  έλληνες επιστήμονες συζητούν ακόμη θεωρία στον μαυροπίνακα. Κάτι που αλλάζει πάντως, με τη σταδιακή συμμετοχή τους σε διεθνή προγράμματα, όπως το CERN και το “Atoms for Peace” ενώ η μετέπειτα δημιουργία του «Δημόκριτου» φέρνει πραγματικές ευκαιρίες για την εφαρμοσμένη επιστήμη.

Σε γενικές γραμμές  μπορώ να πω, ότι η Ελλάδα ακολουθεί τα ίδια βήματα με άλλες μικρές χώρες. που είχαν πληγεί από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με τις δικές της όμως ταχύτητες. 

-Στο βιβλίο παρακολουθούμε τις προσπάθειες της Φρειδερίκης να φέρει πυρηνική ενέργεια στην Ελλάδα. Είναι παράδοξο, πώς ασχολήθηκε με ένα τέτοιο, επιστημονικό ζήτημα, για το οποίο δεν είχε ιδέα. Ποια ήταν τα κίνητρά της και ποιος ο στόχος της; Θεώρησε, ότι μπορεί να αλλάξει το προφίλ της;

Είναι πράγματι παράδοξο. Η Φρειδερίκη ταυτίστηκε με την πυρηνική φυσική. Πιστεύω, ότι ήταν ένας συνδυασμός ευγενών και λιγότερο ευγενών κινήτρων, που την ώθησαν να το πράξει. Το πρώτο ήταν το πολιτικό της branding: Η ενασχόληση με την ατομική ενέργεια, της άνοιγε τις πύλες σε ό,τι πιο τεχνολογικά προωθημένο υπήρχε εκείνη την εποχή στις ΗΠΑ – και πάνω σε αυτά τα δίκτυα έχτισε τη διεθνή της εικόνα.

Το δεύτερο ήταν, ότι ενασχολούμενη με το θέμα αυτό, μπορούσε να επηρεάζει τα επιστημονικά πράγματα της Ελλάδας.  Το  τρίτο ότι, δεδομένης της ένταξης της Ελλάδας στο ατομικό άρμα των ΗΠΑ, είχε την ευκαιρία να ενδυναμώσει τις ήδη καλές της σχέσεις της με τους Αμερικανούς. Αλλά υπάρχει και τέταρτος λόγος, που ήταν, πιστεύω, ανθρώπινος: Πράγματι, μαγεύτηκε από την πυρηνική φυσική, βρήκε νόημα σε αυτήν και την αντιμετώπιζε, μάλιστα, σχεδόν με θρησκευτική προσέγγιση. 

– Μου έκανε εντύπωση, όπως αναφέρεται και στο βιβλίο,  πόσο κολακευτικά την αντιμετώπισαν στην Αμερική οι επιστήμονες. Για λόγους ευγενείας να υποθέσω ή υπήρχαν οικονομικά κίνητρα; 

Ζήτημα οικονομικών κινήτρων δεν υπήρχε σε εκείνη τη φάση, που η Φρειδερίκη έκανε το μεγάλο ταξίδι στις ΗΠΑ, το φθινόπωρο του 1958. Άλλωστε, το State Department είχε δώσει οδηγία να μην της γίνει καμία εμπορική προσέγγιση.

Το ταξίδι αυτό ωστόσο, διάρκειας έξι εβδομάδων καλύφθηκε εξαντλητικά από τον αμερικανικό Τύπο και εάν ανατρέξει κανείς στα ρεπορτάζ της εποχής, θα δει ότι η Φρειδερίκη έμενε με τις ώρες στα πυρηνικά εργαστήρια και συζητούσε ζωηρά με τους επιστήμονες, οι οποίοι τα έχαναν, όταν έβλεπαν μία βασίλισσα να ασχολείται με το θέμα αυτό.

Προφανώς και δεν έγινε εν μία νυκτί πυρηνική επιστήμων, αλλά δεν ήταν και εντελώς άσχετη, γιατί και διάβαζε και μάθαινε. Η εικόνα έτσι, της «ατομικής βασίλισσας», που καλλιεργήθηκε, έστελνε ένα πανίσχυρο μήνυμα, το οποίο δημιούργησε τεράστια δημοσιότητα στην Αμερική και σίγουρα ένα κύμα συμπάθειας για τη χώρα. Αυτό είναι κάτι που το πιστώνεται η ίδια. 

    -Πώς έγινε λοιπόν, «κήρυκας των πυρηνικών επιδιώξεων ο θρόνος», όπως αναφέρει και ο τίτλος ενός κεφαλαίου του βιβλίου;  

Κάποια στιγμή στις αρχές του 1954, προτού ακόμη δημιουργηθεί η Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας, το Πανεπιστήμιο Αθηνών αναγορεύει τον Παύλο διδάκτορα της Φιλοσοφικής Σχολής. Εκεί ο βασιλιάς μιλά για το «μέγα κατόρθωμα της διασπάσεως του ατόμου», το οποίο χαρακτηρίζει το σπουδαιότερο από την εμφάνιση του ανθρώπου στη Γη, καθώς έφερνε «ένα άγγελμα αρμονίας και ειρήνης». Σύμφωνα με την Φρειδερίκη μάλιστα, ο Παύλος την μύησε στην πυρηνική φυσική, αν και νομίζω, ότι αυτό δεν πρέπει να συνέβη ποτέ. Στα απομνημονεύματά της πάντως, η βασίλισσα υποστηρίζει, ότι μετά την καταστροφή του Εμφυλίου είχε χάσει την πίστη της στις έως τότε ιδέες της και ότι στην ατομική ενέργεια βρήκε ένα νέο, σχεδόν υπαρξιακό νόημα. 

   -Εκ της θέσης της θεωρούσε, ότι μπορεί να επιβάλλει πράγματα; Και εν τέλει η ανάμιξή της είχε κάποιο νόημα, υπήρξαν κάποια οφέλη;

Είναι σαφές ότι η Φρειδερίκη μπορούσε να επιβάλει πράγματα και ήταν κάτι που το έκανε. Ο ρόλος της στην ανάπτυξη της ατομικής ενέργειας ήταν σίγουρα θετικός, γιατί χάρη στη δική της υποστήριξη προχώρησε ο «Δημόκριτος», για τον οποίο οι κυβερνήσεις της ΕΡΕ δαπάνησαν πάρα πολλά χρήματα από το ισχνό τότε πρόγραμμα δημοσίων επενδύσεων.

Και χάρη στον «Δημόκριτο» είχαμε μία πολύ σημαντική επιστημονική ανάπτυξη της Ελλάδας και την προετοιμασία για την ατομική εποχή. Αυτά είναι τα παράδοξα της πολιτικής: Κάποιος μπορεί για εντελώς ιδιοτελείς λόγους να επιδιώκει κάτι και να το πετυχαίνει, αλλά αυτό στη συνέχεια να το καρπώνονται πολλοί. 

  -Ποιοι ήταν η υπέρμαχοι και ποιοι οι πολέμιοι της ιδέας και πώς έδρασαν;

Μιλάμε για την εποχή που Αθήνα και Ουάσιγκτον συζητούν για την εγκατάσταση πυρηνικών όπλων και ο Χρουτσόφ απειλεί να ρίξει πυρηνική βόμβα στην Ακρόπολη. Και είναι η ίδια περίοδος, που προχωρά η δημιουργία του «Δημόκριτου» στην οποία αντιδρούν πολλοί κάτοικοι της Αγίας Παρασκευής, φοβούμενοι τη διαρροή ραδιενέργειας από τον ερευνητικό αντιδραστήρα.

Ο άνθρωπος λοιπόν, που ανέλαβε να τους μεταπείσει, ήταν ο ναύαρχος Θάνος Σπανίδης, που είχε τοποθετηθεί πρόεδρος της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας και έδινε σε καθημερινή βάση διαλέξεις σε καφενεία και σινεμά ώστε να αμβλύνει τους φόβους των απλών ανθρώπων για την ατομική ενέργεια.

Στον Σπανίδη, ο οποίος είχε άριστες σχέσεις με τον βασιλιά Παύλο, αλλά και διεθνείς διασυνδέσεις, λόγω της συμμετοχής του στον πόλεμο στη Μέση Ανατολή και αργότερα, στο αρχηγείο του ΝΑΤΟ στο Παρίσι, πιστώνεται η δημιουργία, η ανάπτυξη και η διεθνής δικτύωση του «Δημόκριτου».

Ο ίδιος παρακολουθούσε την πορεία της ατομικής ενέργειας από πολύ νωρίς και ήξερε τις δυνατότητες, που μπορούσε να προσφέρει στην ελληνική οικονομία. Γι’ αυτό και πήρε την υπόθεση πάνω του, θέτοντας σε λειτουργία τον αντιδραστήρα το 1961, έχοντας μάλιστα, κανονίσει, να δημιουργήσει και δεύτερο αντιδραστήρα για την παραγωγή ηλεκτρισμού,  κάτι που εντάχθηκε  στο προεκλογικό  πρόγραμμα της ΕΡΕ, αν και στη συνέχεια αυτό δεν προχώρησε.  

Ένα άλλο πρόσωπο που έκανε τη διαφορά είναι ο Θέμις Κανελλόπουλος, ο οποίος έρχεται από το CERN, αντικαθιστά τον Κουγιουμζέλη στον «Δημόκριτο» και γράφει ιστορία μέσα σε λίγα χρόνια, γιατί επιταχύνει την επιστημονική ανάπτυξη του Κέντρου Πυρηνικών Ερευνών, δημιουργεί διεθνείς συνεργασίες και σπάει το πανεπιστημιακό μονοπώλιο στη χορήγηση διδακτορικών, προκαλώντας βέβαια τη μήνι του.

Η Νέμεσις όμως, θα έρθει με την έλευση της Ενώσεως Κέντρου στην εξουσία. Επειδή ο «Δημόκριτος» είχε ταυτιστεί με τα ανάκτορα, ο νέος τότε υπουργός Ανδρέας Παπανδρέου καρατόμησε τον Σπανίδη και τον αντικατέστησε με τον διεθνούς εμβέλειας καθηγητή Λεωνίδα Ζέρβα, ο οποίος πήρε την εκδίκηση του πανεπιστημιακού κατεστημένου, καταργώντας πολλές από τις κατακτήσεις του «Δημόκριτου» και οδηγώντας τον Θ. Κανελλόπουλο στην έξοδο.

Η παρέμβαση της Ενώσεως Κέντρου τελικά, προκάλεσε πισωγυρίσματα στο Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών, ενώ τα Ιουλιανά και η Αποστασία που ακολούθησαν, εκτροχίασαν για πολλά χρόνια την έως τότε επιτυχημένη πορεία του «Δημόκριτου».

   -Στο βιβλίο  παρατίθεται αναλυτικά και όλη η προσπάθεια διαπραγμάτευσης, στη διάρκεια της χούντας, του Παπαδόπουλου με τους Βρετανούς για την απόκτηση αντιδραστήρα έναντι καπνών. Μια ιστορία άγνωστη γενικότερα που μοιάζει παρωδία. Ο ρόλος των συνταγματαρχών ποιος ήταν;

Οι χουντικοί ήταν μάλλον ερασιτέχνες Κεϋνσιανοί και πιστεύαν, ότι ρυθμίζοντας κατάλληλα κράτος και αγορά, θα μπορούσαν να επιτύχουν υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Η πραγματικότητα ήταν, ότι οι επικεφαλής του πραξικοπήματος δεν είχαν ιδέα από οικονομία. Εξαίρεση αποτελούσε  ο Μακαρέζος, ο οποίος είχε κάποιες γνώσεις, αλλά λειτουργούσε ως μονόφθαλμος ανάμεσα σε τυφλούς. 

Έτσι και στο θέμα της πυρηνικής ενέργειας, οι χουντικοί αποπειράθηκαν να αξιοποιήσουν παλαιότερες συναλλακτικές μεθόδους, όπως η ανταλλαγή ξένων προϊόντων με καπνά, που ακόμη ήταν εξαγωγικό προϊόν προτεραιότητας. Αντίστοιχες προσπάθειες είχαν γίνει τόσο στον Μεσοπόλεμο όσο και μεταπολεμικά, χωρίς όμως, σημαντική επιτυχία.

Η αυταπάτη που είχαν, ήταν ότι οι μεγάλες προμήθειες από το εξωτερικό θα μπορούσαν να αναστείλουν τα μέτρα απομόνωσης του δικτατορικού καθεστώτος, αγνοώντας όμως  πώς λειτουργούσε η διεθνής οικονομία. Οι δύο αυτές πτυχές ήταν καθοριστικές ώστε να μην καταστεί εφικτή η ανταλλαγή πυρηνικού εργοστασίου με ελληνικά καπνά, όπως προσπαθούσαν να προωθήσουν με τη Βρετανία.  

Το τρίτο χαρακτηριστικό τους ήταν η αμφιθυμία: Ανάλογα με τις εναλλαγές των ισορροπιών εσωτερικά, άλλαζαν γνώμη και στα εξωτερικά θέματα ή στα επενδυτικά.  Και αυτό δεν ήταν άσχετο από το γεγονός, ότι ο Ωνάσης βρισκόταν κοντά στον Παπαδόπουλο και ο Νιάρχος στον Μακαρέζο.

Οι εσωτερικές συγκρούσεις της χούντας – ένα σχετικά άγνωστο θέμα μέχρι σήμερα – είχαν και οικονομική αντανάκλαση ως προς τη διαπλοκή της εποχής. Δεν υπάρχει όμως ακόμη, πρόσβαση σε όλο το αρχειακό υλικό που απαιτείται για να έχουμε σφαιρική αντίληψη για την οικονομική τους πολιτική.

   – Ποιες θεωρείς κορυφαίες –σημαντικές στιγμές της ιστορίας αυτής ως σήμερα (για καλούς και κακούς λόγους);

Η ένταξη στο CERN ήταν μία καθοριστική στιγμή. Η δημιουργία της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας από τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, μία δεύτερη. Και η ενεργοποίηση του αντιδραστήρα το καλοκαίρι του 1961 ήταν η αποκορύφωση μίας προσπάθειας. 

Από την άλλη, η  εκπαραθύρωση του Σπανίδη από τον Ανδρέα Παπανδρέου ήταν μία κακή στιγμή. Ενώ μια άλλη άγαρμπη πρωτοβουλία ήταν η επίθεση της Φρειδερίκης κατά του καθηγητή του MIT Ηλία Γυφτόπουλου, ο οποίος είχε έρθει στην Ελλάδα και είχε προτείνει αλλαγές στη δομή του «Δημόκριτου», που δεν άρεσαν στο παλάτι. 

Αμφιλεγόμενη όμως ήταν και η προσπάθεια της κυβέρνησης των αποστατών – με επικεφαλής τον ναύαρχο Τούμπα – να προμηθευτεί αντιδραστήρα με μυστικές διαπραγματεύσεις απ’ ευθείας από τους Άγγλους. 

Στη διάρκεια της χούντας η  απομάκρυνση κορυφαίων στελεχών της ΔΕΗ, όπως ο Θέμης Μαρίνος και ο Ευθύμιος Μαλαγαρδής ήταν μία άλλη κακή στιγμή ενώ παράδοξη ήταν ασφαλώς και η χρησιμοποίηση του «Δημόκριτου» για τις διεθνείς δημόσιες σχέσεις του δικτάτορα Παπαδόπουλου. 

Επίσης, ιστορική ήταν η πρωτοβουλία της κυβέρνησης Καραμανλή την δεκαετία του 1970 να προχωρήσει το πυρηνικό πρόγραμμα για να αντιμετωπίσει την ενεργειακή κρίση. Αποκορύφωμα της προσπάθειας αυτής ήταν η δεύτερη σύμβαση ΔΕΗ – EBASCO, στο πλαίσιο της οποίας οι Αμερικανοί ανέλαβαν το project management της δημιουργίας πυρηνικής μονάδας.

Αλλά όλα αυτά «πάγωσαν» από τον Ανδρέα Παπανδρέου, όταν το ΠΑΣΟΚ έγινε κυβέρνηση, παρ΄ ότι επένδυσε στις γεωλογικές έρευνες και εντόπισε νέα, μεγάλα κοιτάσματα λιγνίτη. Για να ενταφιαστούν εν τέλει οριστικά όλα, με το δυστύχημα του Τσερνόμπιλ, αφού κανείς πια στην Ελλάδα δεν ήθελε να ακούει για πυρηνική ενέργεια. 

   – Ουράνιο όμως, πού θα βρίσκαμε; 

Ουράνιο εντοπίζει για πρώτη φορά μία απόρρητη αποστολή της Αμερικανικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας στη Βόρεια Ελλάδα επί υπουργίας Μαρκεζίνη, που επιβεβαιώνει τις υποψίες του Ινστιτούτου Γεωλογίας (το μετέπειτα ΙΓΜΕ και σήμερα ΕΑΓΜΕ). Ακολουθούν δεκάδες γεωλογικές έρευνες τις επόμενες δεκαετίες, κυρίως στη Μακεδονία και την Θράκη, όπου εντοπίζονται θετικές ενδείξεις ύπαρξης ουρανίου.

Συγκεκριμένα η  προσπάθεια επικεντρώνεται ιδιαίτερα στα βόρεια του Νομού Δράμας όπου βρίσκονται και τα σημαντικότερα κοιτάσματα του ελληνικού ουρανίου, με αποκορύφωμα την έναρξη λειτουργίας μίας πειραματικής ημιβιομηχανικής μονάδας παραγωγής και επεξεργασίας συμπυκνώματος ουρανίου στα μέσα της δεκαετίας του 1980, επί υπουργίας Βερυβάκη. 

Παρ΄όλη την απόρριψη μάλιστα, της πυρηνικής επιλογής από την Ελλάδα, οι έρευνες για το ουράνιο συνεχίστηκαν έως και το μεταίχμιο των δύο αιώνων. Κάποια στιγμή ωστόσο, το τότε ΙΓΜΕ διαπίστωσε, ότι η αξιοποίηση του ελληνικού ουρανίου ήταν αντιοικονομική γι’ αυτό και σταμάτησε την περαιτέρω έρευνα. Το ελληνικό ουράνιο φυσικά παραμένει εκεί και αποτελεί, όπως και άλλα σημαντικά κοιτάσματα, ένα στρατηγικό απόθεμα για τη χώρα, που ενδεχομένως αξιοποιήσουν οι επόμενες γενιές.                                     

  – Μετά από όλα αυτά το συμπέρασμα είναι, ότι μπορεί να έχει μέλλον η πυρηνική ενέργεια στην Ελλάδα; Δεδομένου ότι η κοινή γνώμη είναι αρνητική μετά και από τα μεγάλα δυστυχήματα, το Τσερνόμπιλ και τη Φουκουσίμα στην Ιαπωνία.  

Η συζήτηση για την πυρηνική ενέργεια έχει ανοίξει ξανά σε όλον τον πλανήτη, χάρη στην εξέλιξη της πυρηνικής τεχνολογίας. Το μάθημα της Φουκουσίμα οδήγησε την Rosatom στη δημιουργία πλωτών αντιδραστήρων, που ήδη τροφοδοτούν με φτηνή ενέργεια μία ολόκληρη πόλη της Ρωσίας.

Η ανάπτυξη αρθρωτών αντιδραστήρων (modular) και αντιδραστήρων τσέπης (pocket reactors) διεθνώς υπόσχεται τεράστια ευελιξία και χαμηλό κόστος και θα μπορούσε να είναι ιδεώδης π.χ. για απομακρυσμένα, μη διασυνδεδεμένα νησιά.

Επίσης, καταφθάνει προς το τέλος της δεκαετίας η πυρηνική σύντηξη, που μετουσιώνει όλα τα επιστημονικά και τεχνολογικά οράματα των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών: Φτηνή, απεριόριστη και καθαρή ενέργεια, που θα βοηθήσει στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου των λαών.

Όλα αυτά θα μπορούσαν να έχουν εφαρμογή και στην ελληνική πραγματικότητα, υπό την προϋπόθεση ότι θα εξασφαλιζόταν η πολιτική υποστήριξη, το κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο, η μελετητική επάρκεια, τα κεφάλαια και κυρίως η κοινωνική συναίνεση, αν και το τελευταίο είναι φυσικά το δυσκολότερο, δεδομένης της ισχυρής αντιπυρηνικής στάσης του ελληνικού λαού διαχρονικά. 

   – Πόσο δύσκολη είναι η έρευνα στα αυτή στα Αρχεία; Και πόσο χρήσιμα μπορεί να είναι, παρ΄ότι μιλούν για το παρελθόν, για το σήμερα και το μέλλον;

Δεν είναι δύσκολη, όμως απαιτεί τρόπο και κόπο. Η Ιστορία είναι και αυτή ένα μεγάλο ρεπορτάζ και η δημοσιογραφική εμπειρία μπορεί να συμβάλει και με το παραπάνω στη συγγραφή της. Για μένα, η συγγραφή απαιτεί αυτό που ονομάζω τα «τρία πι»: Πάθος, πείσμα και πειθαρχία. Το πρώτο δίνει ψυχή στο κείμενο. Το δεύτερο είναι ο καταλύτης για την έρευνα. Και το τρίτο διασφαλίζει, ότι θα γίνει η δουλειά. 

Όσον αφορά τα αρχεία, όλα τα σοβαρά κράτη επενδύουν με συνέπεια στην ανάδειξή τους, ώστε να διευκολύνουν την  ιστορική έρευνα και να διατηρούν ζωντανή την ιστορική μνήμη, μέσα από τη λεγόμενη «πολιτική μνήμης». Γιατί τα αρχεία δεν είναι σκέτα χαρτιά, είναι η ιστορία των ανθρώπων πριν από εμάς, που περιμένει να την ανακαλύψουμε.

Είναι ώρα επομένως και η Ελλάδα να αναγνωρίσει την σπουδαία αξία τους, να δείξει στοργή για τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, που αποτελούν κιβωτό στη μάχη μας απέναντι στη λήθη και να βοηθήσει την ιστορική έρευνα, που μόνο προστιθέμενη αξία έχει να προσφέρει  στα γράμματα, την παιδεία και τον πολιτισμό της χώρας. Για όποιον το ξεχνά, τα τρία τελευταία είναι δομικά στοιχεία σε αυτό που οι Αγγλοσάξονες αποκαλούν “soft power”, δηλαδή την ήπια ισχύ μίας χώρας. Και είναι εφικτό πιστεύω, μία τέτοια προσπάθεια να αναβαθμίσει τη διεθνή εικόνα της χώρας. 

Διαβάστε επίσης: 

Αλεξάνδρα Κ: Άνδρες και γυναίκες παίζουν άνισο παιχνίδι;

Άννυ Κωστοπούλου: Βραβείο αριστείας στη μνήμη της σε φοιτητή της ΑΣΚΤ

Μεγάλη επιτυχία: Τριάντα ελληνικές αρχαιότητες επιστρέφουν στην Ελλάδα από τη Νέα Υόρκη