Οι πρόσφατες καινοτομίες στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης (Artificial Intelligence-AI) και οι εξελίξεις στη γεωγραφία της εργασίας είναι δύο συναφή φαινόμενα, όπου το πρώτο φαίνεται να είναι το στοιχείο που καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τη διαμόρφωση του δεύτερου. Τίθεται, επομένως, το ερώτημα πώς οι τεχνολογικές εξελίξεις αναδιαμορφώνουν το μέλλον της αγοράς εργασίας: τα συστήματα που βασίζονται στην τεχνητή νοημοσύνη μπορούν να μεταμορφώσουν τον τρόπο με τον οποίο σχεδιάζονται οι οργανισμοί και οι χώροι εργασίας.

Ο ΟΟΣΑ (2023) εξέτασε το θέμα μέσω μελέτης ( Is Education Losing the Race with Technology? Progress in Maths and Reading) που διεξήχθη μεταξύ 2016 και 2021, η οποία συνέκρινε τις δεξιότητες μιας ομάδας ενηλίκων με εκείνες της τεχνητής νοημοσύνης που εκτιμήθηκαν από ειδικούς αξιολογητές πληροφορικής. Οι δύο τομείς που ελήφθησαν υπόψη ήταν εκείνοι που θεωρήθηκαν πιο σημαντικοί στο πλαίσιο της εργασίας και της κατάρτισης: αλφαβητισμός και μαθηματικές δεξιότητες. Το ερευνητικό ενδιαφέρον πηγάζει από την υπόθεση ότι η γνώση του τι μπορεί να κάνει η τεχνητή νοημοσύνη σε σύγκριση με τους ανθρώπους μπορεί να βοηθήσει στην πρόβλεψη των δεξιοτήτων που θα καταστούν παρωχημένες και ποιες, αντίθετα, θα είναι κεντρικές τα επόμενα χρόνια. Οι πληροφορίες αυτού του είδους μπορούν να συμβάλουν στην αναμόρφωση των εκπαιδευτικών συστημάτων που εκπαιδεύουν τους εργαζομένους ώστε να αντιμετωπίζουν τις προκλήσεις και τις ευκαιρίες της αγοράς εργασίας.

Η μελέτη ζήτησε από μια ομάδα εμπειρογνωμόνων πληροφορικής να αξιολογήσουν εάν οι τρέχουσες δυνατότητες τεχνητής νοημοσύνης επαρκούν για την επίλυση ερωτήσεων από το Πρόγραμμα για τη Διεθνή Αξιολόγηση των Ικανοτήτων των Ενηλίκων (PIAAC), ένα διεθνές πρόγραμμα που προωθείται από τον ΟΟΣΑ για την αξιολόγηση των δεξιοτήτων του ενήλικου πληθυσμού.

Το PIAAC αξιολογεί τους ερωτηθέντες μέσω γνωστικών τεστ στους τομείς του γραμματισμού, της αριθμητικής και της επίλυσης προβλημάτων. Η δυσκολία των ερωτήσεων καθορίζεται σε τρία επίπεδα: από χαμηλή (επίπεδο 1 και χαμηλότερο) έως υψηλή ικανότητα/δυσκολία (επίπεδα 4-5). Η τεχνητή νοημοσύνη, σύμφωνα με την πλειοψηφία των ειδικών αξιολογητών, είναι σε θέση να επιτύχει υψηλές επιδόσεις στο τεστ γραμματισμού PIAAC: επιλύει τις περισσότερες από τις απλούστερες ερωτήσεις που συνήθως αφορούν τον εντοπισμό πληροφοριών σε σύντομα κείμενα. Όσον αφορά τις υπολογιστικές δεξιότητες, η τεχνητή νοημοσύνη φαίνεται να επιτυγχάνει χαμηλότερες επιδόσεις: σύμφωνα με την πλειονότητα των εμπειρογνωμόνων, θα λάβει βαθμολογία παρόμοια με εκείνη των ενηλίκων που τοποθετούνται στο ίδιο επίπεδο ικανότητας.

Παρόλο που πρόκειται για αξιολογήσεις και προβλέψεις που πραγματοποιήθηκαν από ομάδα εμπειρογνωμόνων τεχνικών πληροφορικής, δηλαδή υποθετικές εκτιμήσεις σχετικά με τις δεξιότητες τεχνητής νοημοσύνης, η έκθεση θέτει ερωτήματα σχετικά με τις επιπτώσεις της χρήσης της τεχνητής νοημοσύνης στα συστήματα παραγωγής, ιδίως στην απασχόληση εργαζομένων των οποίων τα καθήκοντα είναι απλούστερα και απαιτούν δεξιότητες χαμηλότερου επιπέδου.

Στην πραγματικότητα, όπως σκοπεύουν να καταδείξουν τα αποτελέσματα της εν συντομία περιγραφείσας μελέτης, ο αντίκτυπος της τεχνητής νοημοσύνης στην απασχόληση θα εξαρτηθεί επίσης από τη δυσκολία των καθηκόντων που εκτελούνται στα επαγγέλματα: επί του παρόντος, η τεχνητή νοημοσύνη αποδίδει καλύτερα σε καθήκοντα γραμματισμού και αριθμητισμού σε μεμονωμένους τομείς και χειρότερα σε καθήκοντα που απαιτούν συνδυασμό δεξιοτήτων. Η δυνατότητα της τεχνητής νοημοσύνης να αυτοματοποιήσει περαιτέρω ορισμένες θέσεις εργασίας θα εξαρτηθεί από το σύνολο δεξιοτήτων που απαιτούν αυτές οι θέσεις εργασίας.

Στον αντίποδα, ο Γερμανός οικονομολόγος Γενς Σίντεκουμ δε βλέπει τον κίνδυνο επικείμενης μαζικής ανεργίας λόγω της περαιτέρω εξάπλωσης της τεχνητής νοημοσύνης. Σίγουρα θα υπάρξουν αλλαγές, γιατί η AI μπορεί να χρησιμοποιηθεί ευρέως. Ορισμένα επαγγελματικά πεδία στην πραγματικότητα χαρακτηρίζονται από δραστηριότητες που μπορούν εύκολα να αντικατασταθούν από τεχνολογίες. Σύμφωνα με τον Γερμανό Οικονομολόγο , αυτές οι δραστηριότητες περιλαμβάνουν «συνήθεις διοικητικές δραστηριότητες όπως η συμπλήρωση αρχείων Excel, αλλά και η σύνταξη τυπικών κειμένων που επαναλαμβάνονται όλο και περισσότερο, η έρευνα και η συλλογή πληροφοριών». Όλα αυτά είναι πράγματα που η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσε τελικά να κάνει πιο αποτελεσματικά. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι οι άνθρωποι που εξακολουθούν να κάνουν αυτήν τη δουλειά θα μείνουν άνεργοι εξαιτίας της. Αντίθετα, ότι οι εργαζόμενοι θα απαλλάσσονται από κουραστικές εργασίες στο μέλλον και επομένως θα έχουν περισσότερο χρόνο για δραστηριότητες που κάνουν τους ανθρώπους απαραίτητους.

Μια ομάδα ερευνητών από την Ελβετία με επικεφαλής τον ειδικό της τεχνητής νοημοσύνης Ντάριο Φλορεανό διερεύνησε ποια επαγγέλματα κινδυνεύουν ιδιαίτερα από την τεχνητή νοημοσύνη. Οι μηχανές έχουν ήδη επιδεξιότητα και σωματική δύναμη – αλλά παραδόξως έχουν επίσης επίγνωση των προβλημάτων, επειδή μπορούν να καταλάβουν πότε κάτι δεν πηγαίνει σύμφωνα με το σχέδιο. Αυτό που λείπει από τα μηχανήματα είναι η πρωτοτυπία, ο συντονισμός ή η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων. Με αυτή τη γνώση, οι ερευνητές υπολόγισαν έναν δείκτη αυτόματου κινδύνου για κάθε επάγγελμα. Το επάγγελμα του κρεοπώλη κινδυνεύει περισσότερο. Έχει δείκτη κινδύνου αυτοματισμού 78%. Αυτό σημαίνει ότι τα ρομπότ έχουν ήδη το 78% των απαραίτητων δεξιοτήτων. Στο άλλο άκρο του φάσματος βρίσκονται οι γιατροί. Ο δείκτης κινδύνου είναι 43%. Σήμερα, οι μηχανές κατέχουν ήδη σχεδόν τις μισές από τις δεξιότητες που αποτελούν το πιθανώς ασφαλέστερο επάγγελμα.

Αξίζει να επισημανθεί πως οι νόμοι, δεν προλαβαίνουν τις εξελίξεις. Ειδικοί επισημαίνουν πως οι παραδοσιακές πρακτικές πρόσληψης που εισάγουν διακρίσεις μπορούν να ενισχυθούν, ενώ η αυξημένη παρακολούθηση στο χώρο εργασίας μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τα ατομικά δικαιώματα για αυτοδιάθεση. Όταν πρόκειται για αυτοματοποιημένες αποφάσεις στο χώρο εργασίας, ασκείται τεράστια επιρροή στην ατομική πρόοδο που κάτω από λάθος συνθήκες, μπορούν να διαβρώσουν τις ανθρωποκεντρικές αξίες και τη δικαιοσύνη. Χωρίς νέους κανονισμούς, οι χώρες βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στη δημιουργική εφαρμογή της υπάρχουσας νομοθεσίας στον χώρο εργασίας στις νέες τεχνολογίες, όπως η ηλεκτρονική παρακολούθηση και οι νόμοι περί απορρήτου δεδομένων. Γι’ αυτό το λόγο και η ΕΕ σχεδιάζει ένα κανονιστικό πλαίσιο για την τεχνητή νοημοσύνη με σκοπό να ρυθμίσει εκτενώς την παροχή και τη χρήση της από ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς.