Ο Παναγής Παναγιωτόπουλος στις Περιπέτειες της μεσαίας τάξης (εκδ. Επίκεντρο) προσθέτει το δικό του πολύτιμο λιθαράκι στην πλούσια βιβλιογραφία γύρω από την πιο ιδιαίτερη, δυναμική και πολύπαθη ομάδα της ελληνικής κοινωνίας. Ειδικά την ύστερη μεταπολιτευτική περίοδο, όταν αναδεικνύεται σε στυλοβάτη της εγχώριας οικονομίας.

Η μελέτη του μοιάζει με μαγνητική τομογραφία. Διεισδύει στα γρανάζια της οικονομικής και κοινωνικής φυσιογνωμίας της θεωρώντας την en bloc ως ένα κοινό κουβάρι. Ίνα ίνα το ξεδιαλύνει και το εξυφαίνει εκ νέου. Με ξεκάθαρη ιδεολογικοπολιτική ουδετερότητα.

Ποια είναι η ιστορία των μεσαίων στρωμάτων στις δυτικές κοινωνίες μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο; Στην Ελλάδα, κυρίως από τη χρυσή δεκαετία του 1960 μέχρι σήμερα; Πώς η μεσαία τάξη σχετίζεται με την κατανάλωση, τον ατομικισμό και τη χειραφέτηση; Για ποιο λόγο η λεγόμενη υπαρξιακή κρίση εντοπίζεται ως επί το πλείστον μέσα στα μέλη της δικής της οικογένειας;

Η μεσαία τάξη διακρίνεται διαχρονικά ως «πρωταγωνιστής του ελληνικού κοινωνικού συμβολαίου της Μεταπολίτευσης, τόπος συνάντησης του ατομικισμού με τον κρατισμό» επισημαίνει ο Παναγής Παναγιωτόπουλος.

Πώς παγιώθηκε ανάμεσα στα μέλη της το κοινωνικό συμβόλαιο (εν προκειμένω, θυμάται κανείς τον Ζαν Ζακ Ρουσό, που δάνεισε το όραμά του στην Γαλλική Επανάσταση); Υφίσταται ακόμη; Παρατηρεί κανείς σήμερα μια κοινή, γενική ταυτότητα της μεσαίας τάξης ή έχει πλέον διασπαστεί σε αντίπαλες μικρο-κοινότητες; Με άτομα που δύσκολα συνυπάρχουν σε τόπους «κοινωνικής και συναισθηματικής ερήμωσης»;

Στον πυρήνα της έρευνάς του βρίσκεται μοιραία η ελληνική οικογένεια: «Μηχανική κοινωνικής συναίνεσης» στα μεσαία στρώματα και θεσμός που «διαμεσολαβεί τη σχέση του ατόμου με το κράτος».

Η ποπ χλιδή

Τι συνέβη λίγο πριν από την κρίση; Μοιάζει με κάτι πολύ μακρινό: «Η ελληνική μεσαία τάξη της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα ήταν εκείνη της ποπ χλιδής, της καταναλωτικής φιληδονίας και εντέλει ενός ατομικιστικού ριζοσπαστισμού», παρατηρεί ο συγγραφέας.

«Ως τέτοια, έφερνε τον ίδιο της τον εαυτό στα όρια της αναπαραγωγής του, και χωρίς να το αντιλαμβάνεται, εξετίθετο σε κινδύνους θανάσιμους για την υπόστασή της -τους οποίους εντέλει δεν απέφυγε». 

Ολα έμοιαζαν να συμβαίνουν ερήμην της ομάδας, ο καθένας ενεργούσε ξεχωριστά.

«Ογκώδης και κοινωνικά κυρίαρχη, καίτοι ακατανόμαστη, αυτή η μορφή της μεσαίας τάξης, όπως υπεραναπτύχθηκε και διογκώθηκε από τον κρατικό δανεισμό, υπήρξε στην τριακονταετή και πλέον της πορεία, από το 1974, ένα σύμπαν ευρύχωρο και πλουραλιστικό. Ήταν στο εσωτερικό της που ανθούσαν οι ποικιλίες της ατομικής ταυτότητας και του προσωπικού στυλ της δεκαετίας του ’80, μέσα της εκδιπλωνόντουσαν αντιφατικές βιογραφίες».

Και συνεχίζει: «Αυτή η ελεγχόμενη διαφοροποίηση επί τη βάσει τόσων κοινωνικών έξεων όσο και ατομικών επιλογών θα χανόταν απότομα για να αντικατασταθεί από τις εντονότερες ταξικές διαιρέσεις που έφερε η χρεοκοπία του 2010».

Κατά τη διάρκεια της δεκαετούς κρίσης χρέους η ελληνική κοινωνία μοιάζει να διασπάται ταυτοτικά ανάμεσα σε εκείνους που συνδέονται πολιτισμικά με την παγκοσμιοποιημένη κοινότητα και εκείνους που παραμένουν εγκλωβισμένοι στον μικρόκοσμό τους.

Επιπλέον, η ρευστοποίηση του δικομματικού συστήματος, μέσα στις συνθήκες υψηλών πιέσεων της δημοσιονομικής σταθεροποίησης, συνοδεύτηκε από διαφόρων μορφών ριζοσπαστικοποίηση. Ξέφυγε από το σύνηθες πλαίσιο της νεολαίας και από την κατηγορία των χαμηλών εισοδημάτων. Συμπαρέσυρε ευρύτατα, οργισμένα κοινωνικά στρώματα.

Η κρίση της πανδημίας επικύρωσε τις ανισότητες που διέπουν τις σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της παλιάς μεσαίας τάξης; Ή μήπως μπορεί να κρύβει την ευκαιρία για νέα κοινωνική και πολιτισμική σύγκλιση;

Το βιβλίο του Παναγή Παναγιωτόπουλου συμπυκνώνει με ενάργεια τις τεκτονικές αλλαγές και τις παλινδρομήσεις της ελληνικής κοινωνίας από το μεσοπόλεμο ως την πανδημία. Διαδοχικές αλλαγές κοινωνικής δράσης, που πέρασε από τη νεωτερικότητα στη μετανεωτερικότητα, από τη «δυναστεία» στην πτώχευση. Και τώρα;

Μία γενική σημείωση: Τις περισσότερες φορές τα πανεπιστημιακά δοκίμια και οι μελέτες διακρίνονται από την ξύλινη, φλατ γλώσσα των ακαδημαϊκών σύγγραφέων τους. Παρά την ερευνητική τους αρτιότητα, δεν ασκούν την ανάλογη επίδραση ή γοητεία στον αναγνώστη.

Αυτήν την παγίδα την έχει ξεπεράσει ο Παναγής Παναγιωτόπουλος. Αναδεικνύεται σε στυλίστα του επιστημονικού ύφους.

Πρόκειται για συναρπαστικό ανθρωποκεντρικό αφήγημα. Ο καθένας θα βρει ψήγματα της προσωπικής του ιστορίας στις Περιπέτειες της μεσαίας τάξης. Και χωρίς υποχρεωτικά να κατάγεται από αυτήν.

Curriculum Vitae

Γεννήθηκε στο Παρίσι το 1971. Σπούδασε στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στη συνέχεια ειδικεύτηκε στην κοινωνιολογία στην περίφημη Σχολή École des hautes études en sciences socials.

Mελέτησε κοντά στον γνωστό γάλλο κοινωνιολόγο Μισέλ Βιεβιορκά τους θεσμούς πολιτικού εγκλεισμού στην Ελλάδα. Tα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τις στρατηγικές ανασυγκρότησης της μνήμης ακραίων εμπειριών.

Κατόπιν ερεύνησε την κομμουνιστική ηθική στην Ελλάδα, τη Γαλλία και τη Σοβιετική Ένωση, στο πλαίσιο της διδακτορικής του διατριβής στο πανεπιστήμιο Paris X-Nanterre την οποία εκπόνησε υπό την εποπτεία του περίφημου γάλου καθηγητή πολιτικής φιλοσοφίας Ετιέν Μπαλιμπάρ.

Δίδαξε στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ (2000-2007) και στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο (2002-2007). Από το 2007 παραμένει λέκτορας Κοινωνιολογίας στο Τμήμα Πο1λιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Έχει συνεπιμεληθεί με τον Βασίλη Βάμβακα το εξαιρετικό κοινωνικό, πολιτικό, πολιτισμικό λεξικό Η Ελλάδα στη δεκαετία του 80.