Καθηγητής στη Νέα Υόρκη (City), πρώην στέλεχος στην Παγκόσμια Τράπεζα, ο  Μπράνκο Μιλάνοβιτς εμφανίζεται σήμερα ως «τειρεσίας» του καπιταλιστικού συστήματος στην παγκόσμια οικονομία. «Διαβάζει» το μέλλον, όπως ισχυρίζονται ορισμένοι.

Θεωρείται ο κατεξοχήν αναλυτής των ανισοτήτων, με καίριες παρεμβάσεις και σταθερή παρουσία στους Financial Times. Εκεί τον θεωρούν στοχαστή αντίστοιχο του Τομά Πικετί. Σύμφωνα με τον Μιλόσεβιτς, η εποχή του κοινωνικού συμβολαίου έχει προ πολλού λήξει: Ώρα για την τολμηρή επαναδιαπραγμάτευσή του.

Στο νέο του βιβλίο Καπιταλισμός χωρίς αντίπαλο, Το μέλλον το συστήματος που κυβερνά τον κόσμο (εκδ. Πόλις) προσφέρει το αναθεωρημένο, φρέσκο βλέμμα του πάνω στον καπιταλιστικό δεινόσαυρο. Και παρά τις εμφανείς αριστερές του συγγένειες, εκφράζεται με ψυχραιμία και ισορροπία.

«Είμαστε όλοι καπιταλιστές;» αναλογίζεται ο συγγραφέας. Έχει ήδη απεικονίσει την παγκόσμια ανισότητα ως «καμπύλη των ελεφάντων» στην καινοτόμο μελέτη του Παγκόσμια ανισότητα (Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, με πρωτότυπο τίτλο Global Inequality: A New Approach for the Age of Globalization, Harvard 2016). Αποτελεί ανάγλυφη αποτύπωση των ανισοτήτων στην παγκόσμια κατανομή εισοδήματος την εικοσαετία 1988-2008.

Στον Καπιταλισμό χωρίς αντίπαλο εμβαθύνει στις πρώτες του σκέψεις. Πρόκειται για κείμενο γεμάτο εξισώσεις και καμπύλες που ωστόσο παρασύρει τον αναγνώστη με τη μεστή αφηγηματικότητά του. Τα δύο βιβλία μαζί συναποτελούν μία ενιαία, εμπεριστατωμένη μελέτη γύρω από τι συνέβη με την ανακατανομή των εισοδημάτων τα τελευταία χρόνια.

Ο Μιλάνοβιτς παρουσιάζει εν τέλει ένα σκαρίφημα εκτιμήσεων για το μέλλον του καπιταλισμού το οποίο θα κριθεί από την εξέλιξη των ανισοτήτων. Κατά πόσο θα μπορέσει το σύστημα να τις αντιμετωπίσει αποτελεσματικά. Ουσιαστικά οι ανισότητες θα καταβροχθίσουν τον καπιταλισμό ή vice versa.

Ο καπιταλισμός στη Δύση και την Ασίας

Στο συλλογισμό του διακρίνονται δύο βασικές συνιστώσες: Για πρώτη φορά στην ιστορία κυριαρχεί σε παγκόσμια κλίμακα ομογενές οικονομικοπολιτικό σύστημα (το καπιταλιστικό). Δεύτερον, υπάρχει σταθερή ισορροπία μεταξύ δύσης και ασίας όσον αφορά την οικονομική και βιομηχανική ισχύ τους. Στα οικονομικά συμφωνούν, στην κουλτούρα διαφωνούν.

Ο καπιταλισμός παραμένει ο κυρίαρχος τρόπος παραγωγής σε όλο τον κόσμο: Από τη Σουηδία όπου ο ιδιωτικός τομέας απασχολεί το 70% του εργατικού δυναμικού, μέχρι τις ΗΠΑ όπου απασχολεί το 85% και την Κίνα όπου ο ιδιωτικός τομέας παράγει το 80% της προστιθέμενης αξίας.

Ο Μιλόσεβιτς ταξινομεί τα διάφορα καπιταλιστικά συστήματα και εξετάζει την πορεία τους. Από τον κλασσικό καπιταλισμο πριν από το 1914, στον σοσιαλδημοκρατικό καπιταλισμό στα μέσα του εικοστού αιώνα έως τον φιλελευθέρο (αξιοκρατικό) καπιταλισμό των πλούσιων χωρών της δύσης κατά το αμερικανικό πρότυπο. Αυτός αντιπαραβάλλεται με τον πολιτικό καπιταλισμό που κυριαρχεί στις αναπτυσσόμενες χώρες, με προεξάρχουσα την Κίνα. Το βιβλίο του εισάγει νέες έννοιες και νεολογισμούς όπως ο συγκεκριμένος.

Εστιάζει όμως στους δύο τελευταίους και κυρίαρχους τύπους εξετάζοντάς τους υπό το πρίσμα δύο παραγόντων: Πρώτον, από το κατά πόσο επηρεάζουν την παραγωγή και τη διανομή του εισοδήματος. Δεύτερον, από το αν ευνοούν την κοινωνική κινητικότητα.

Η συνύπαρξη και ο ανταγωνισμός ανάμεσά τους θα καθορίσουν την παγκόσμια οικονομία του μέλλοντος. Δράση, αντίδραση, νέα πραγματικότητα: Το γνώριμο διαλεκτικό, μαρξιστικό μοντέλο ερμηνείας της ιστορικής εξέλιξης.

Ιστορική αναδρομή

Ο φιλελεύθερος αξιοκρατικός καπιταλισμός προέκυψε ως εξέλιξη του κλασσικού καπιταλισμού (εδραιώθηκε στη Μεγάλη Βρετανία πριν από το 1914 και μετά στη σοσιαλδημοκρατία της Ευρώπης από το 1946 ως το 1980).

Από την πρώιμη εποχή του κλασσικού καπιταλισμού διαφαίνονται ήδη τα πρώτα ρήγματα ανισότητας: Μεγαλύτερη συγκέντρωση κεφαλαίου, υψηλότερες αποδόσεις στις επενδύσεις των πλουσίων, περισσότεροι γάμοι ανάμεσα σε ανθρώπους ιδίου ισοδηματικού επιπέδου. Ωστόσο τέσσερις πυλώνες του κλασσικού καπιταλισμού συνέβαλλαν στον περιορισμό των ανισοτήτων: τα συνδικάτα, η δημόσια εκπαίδευση σε ευρύτερη κλίμακα, η υψηλή φορολογία, η κρατική αναδιανομή του πλούτου.

Μετά την πτώση του κομμουνισμού αναδύεται ο φιλελεύθερος αξιοκρατικός καπιταλισμός. Και ιδιαίτερα μετά τη συμμετοχή της Κίνας στον ονομαζόμενο «μετασχηματισμό» (αντικατάσταση του σοσιαλισμού από καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής).

Στη δύση, η συνύπαρξη της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου ευνόησε αναντίρρητα την κοινωνική κινητικότητα και την καινοτομία στην παραγωγική διαδικασία.

Η καπιταλιστική εξάπλωση μοιάζει με εκείνη που άνθισε στην Ευρώπη τον 18ο και 19ο αιώνα όπως την προσδιορισαν ο Άνταμ Σμιθ και ο Καρλ Μαρξ. Με την ειδοποιό διαφορά ότι η επέκταση της εμπορευματοποίησης συνέβαλε στη δραματική μείωση της πλήρους απασχόλησης.

Φιλελευθερη αξιοκρατική δημοκρατία και παγκοσμιοποίηση

Η ανεξέλεγκτη παγκοσμιοποίηση επηρέασε την αποτελεσματικότητα της φορολογικής και διανεμητικής πολιτικής όσον αφορά την κατανομή του πλούτου. Για τον ίδιο λόγο εξασθένησαν τα συνδικάτα. Όσον αφορά τον παράγοντα της εκπαίδευσης: Περισσότερα από τα χρόνια που αφιερώνει κανείς στις σπουδές του, βαραίνει πλέον η φαινομενική ή πραγματική αξία του αντικειμένου της σπουδής του.

Η εντυπωσιακή αύξηση των εισοδηματικών και περιουσιοκρατικών ανισοτήτων οδήγησε στην κοινωνική πόλωση και την εκτράχυνση της ανισοκατανομής. Το φαινόμενο της «ομοπλουτίας» χαρακτηρίζει τους ανθρώπους που διαθέτουν υψηλό εισόδημα τόσο από την εργασία τους όσο και από το συγκεντρωμένο κεφάλαιο. Στον κλασικό καπιταλισμό και στις σοσιαλδημοκρατικές οικονομίες του παρελθόντος το φαινόμενο αυτό είτε δεν υπήρχε είτε παρέμενε ιδιαίτερα περιορισμένο.

Όσον αφορά το κύμα της μετανάστευσης που θεωρείται απόρροια της παγκοσμιοποίησης, ο Μιλάνοβιτς προτάσσει την πολιτική της υποδοχής αλλά όχι της απορρόφησης: Να επιτρέπεται στους μετανάστες να εισέρχονται, να εργάζονται και να πληρώνουν φόρους. Με την προυπόθεση ότι η άδεια εργασίας θα παραχωρείται για περιορισμένο χρονικό διάστημα και δεν θα συνοδεύεται από αξιώσεις υπηκοότητας ή δικαιώματα ψήφου. Αναλύει ενδελεχώς ένα σύστημα παρόμοιο με αυτό που επικρατεί στις ΗΠΑ.

Το αίσθημα της αποξένωσης και καταπίεσης αγγίζει μόνο τις πλούσιες δυτικές χώρες. Αποτελεί κάθετη απόρροια της άνισης κατανομής των κερδών από την παγκοσμιοποίηση. Ο σύγχρονος καπιταλισμός εξασφαλίζει μεν σημαντικά επίπεδα ευημερίας χωρίς όμως εγγυήσεις σταθερότητας για την τροπή του παγκόσμιου οικονομικοπολιτικού οχήματος.

Οι ήδη παγιωμένες ανισότητες και η άνοδος του λαϊκισμού, επιβουλεύονται την πάλαι ποτέ συνάφεια μεταξύ φιλελεύθερης δημοκρατίας και οικονομικής ανάπτυξης, που θεμελίωσαν τα σύγχρονα κράτη. Αν τον 19ο αιώνα ο καπιταλισμός ευνόησε τη Δύση, σήμερα τα οφέλη προσπορίζονται η Κίνα, η Ινδία, το Βιετνάμ ή η Ινδονησία.

Πολιτικός καπιταλισμός

Από την παγκοσμιοποίηση και την τεχνολογική επανάσταση αναδύθηκαν οι νέες αγορές. Αυτές παρείχαν έναντι ανταλλάγματος υπηρεσίες που παλαιότερα προσφέρονταν τιμής ένεκεν.

Μετά το πέρας της αποικιοκρατίας, τα διάφορα (τύποις ή πραγματικά) ολοκληρωτικά καθεστώτα των τρίτων χωρών εξελίχθηκαν σε φυτώρια πολιτικού καπιταλισμού. Για πρώτη φορά εμφανίστηκε ένα οικονομικοπολιτικό μοντέλο ικανό να παράξει πλούτο, πέρα από τον φιλελευθερισμό της δύσης.

Οι οικονομίες των χωρών αυτών παρέμεναν θεμελιωδώς φεουδαρχικές και αγροτικές. Τα συστήματά τους ευνόησαν την ανάπτυξη της συστημικής διαφθοράς. Η Κίνα και το Βιετνάμ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα. Η συγκέντρωση «παράνομου» κέρδους με ευκολία μπορεί να διοχετευθεί εκτός των εθνικών συνόρων. Άραγε θα ακολουθήσουν και άλλοι το παράδειγμα της Κίνας;

Η εκεί συγκέντρωση πλούτου απορρέει από δύο βασικά χαρακτηριστικά: Την ύπαρξη αποτελεσματικής κρατικής γραφειοκρατίας που έχει τεθεί στην υπηρεσία της οικονομικής ανάπτυξης. Σε συνδυασμό με την απουσία συγκεκριμένων κανόνων δικαίου (ή ασάφειες που ευνοούν αυθαίρετη ερμηνεία και την καταστολή αντιφρονούντων). Έτσι, η πολιτική και οικονομική ελίτ απρόσκοπτα επιτελεί το έργο της χωρίς  δημοκρατικό ή δικαστικό έλεγχο που παρεμβαίνει στην οικονομία της δύση (ιδιαίτερα στην Ευρώπη).

Η δύση, η ασία και η Αφρική

Ο Μιλάνοβιτς θεωρεί ότι η σύγκλιση των οικονομιών δύσης και ασίας θα ολοκληρωθεί τις επόμενες τρεις δεκαετίες. Από εκεί και πέρα τον ρόλο κλειδί κρατάει η Κίνα, σε περίπτωση που αποφασίσει να επενδύσει στο μέλλον της Αφρικής. Θα καταφέρει να την προσθέσει στο άρμα της παγκόσμιας οικονομικής αλυσίδας; Αν όχι, η ψαλίδα των ανισοτήτων θα μεγαλώσει. Αν ναι, η μεσαία τάξη σε παγκόσμιο επίπεδο εν μέρει θα ενισχυθεί ενώ θα περιοριστούν και οι μεταναστευτικές ροές προς την Ευρώπη.

Ωστόσο, η ομαλή πορεία του καπιταλισμού εξαρτάται από το κατά πόσο θα καταφέρει να ελέγξει την (αναπότρεπτη;) υπερσυγκέντρωση πλούτου και εισοδήματος. Δεύτερον από το αν θα μειωθεί η ψαλίδα των διαγενεακών ανισοτήτων. Η λήψη μέτρων πρέπει για αυτό να συμφωνηθεί αμελλητί.

Διαφορετικά, ο οικονομολόγος πιθανολογεί ότι η σύγκλιση του πολιτικού με τον φιλελεύθερο καπιταλισμό θα οδηγήσει στον πλουτοκρατικό καπιταλισμό όπου η πολιτική και οικονομική ελίτ ταυτίζονται ανοιχτά.  Τότε οι δυτικές δημοκρατίες θα πρέπει να αναλογιστούν: Ποιος πραγματικά αποφασίζει.

Πληροφορίες

Καπιταλισμός χωρίς αντίπαλο, Το μέλλον το συστήματος που κυβερνά τον κόσμο

Μπράκνο Μιλάνοβιτς
Μετάφραση: Γιώργος Χρηστίδης
Εκδόσεις Πόλις
Σελίδες: 368
Τιμή: 20 ευρώ