Κωνσταντίνος Τσουκαλάς: Το πολιτικό στη σκιά της πανδημίας

Περιεχόμενα

Ο διανοούμενος σε νέες περιπέτειες. Στο ευσύνοπτο βιβλίο του Το πολιτικό στη σκιά της πανδημίας (εκδ. Καστανιώτη), ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς βουτάει στα νερά του υπαρξισμού. Με τη έννοια ότι παρότι το μικρό αυτό βιβλίο παραμένει δοκίμιο κοινωνικής πολιτικής, διατηρεί υπογείως τον εξομολογητικό τόνο. Πρόκειται για ένα ακόμη (πλην όμως εύστοχο) πόνημα από διανοητή για την υγειονομική κρίση που χτύπησε την ανθρωπότητα. Αλλά με προσωπική χροιά: «Νοσταλγούμε την κανονικότητα που μισούσαμε», επισημαίνει.

Κανονικότητα ήτοι η ιδεολογική κυριαρχία της αγοράς. Το πλέγμα διεθνών ιδιωτικών εξουσιών στην ασαφή και ανεξέλεγκτη ζωνή της υπερεθνικής οικονομικής πραγματικότητας. Με τα κράτη να περιορίζονται στο ρόλο του «νυκτοφύλακα». Απλοί εκτελεστές της παντοδύναμης καπιταλιστικής οικονομίας.

Η αναπάντεχη υγειονομική κρίση τάραξε συθέμελα το status quo. Ανέδειξε στο προσκήνιο τη σημασία των πολιτικών προσώπων, το θεμελιακό ρόλο της πολιτικής Ηθικής. Οι μόνοι αρμόδιοι για να επιλύσουν ανθρωπιστικά ζητήματα, απέχουν από τις αγοραίες αντιλήψεις.

Γράφει ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς: «Η αδοκήτως ενσκήψασα “κατάσταση έκτακτης ανάγκης” σηματοδότησε μια αναπάντεχη διεύρυνση των ορίων του πολιτικού, γεγονός που ισοδυναμεί με την αδόκητη επάνοδο της ίδιας της πολιτικής στο προσκήνιο».

Η ατομικότητα

Δεν σημαίνει ότι αναδύεται εκ νέου στην πολιτική σκηνή ο κλασικός Λεβιάθαν. Τουναντιον, ορισμένες από τις πιο θεμελιώδεις αξίες του φιλελευθερισμού ισχυροποιούνται. Το άτομο κυριαρχεί και αυτοκυριαρχείται. Αποφασίζει για τις πράξεις του, έχει ευθύνη για τη ζωή του, μπορεί να λειτουργήσει και στα όρια της κοινωνίας (βλέπε τον αυταρχικό Ρόμπερτ Νόζικ).

Η πανδημία επικύρωσε ακαριαία, χωρίς προειδοποίση, την άρνηση του συλλογικού και τον ατομοκεντρισμό. Την εξατομίκευση του νεοφιλελευθερισμού. Το άτομο πλέον δεν χειραγωγείται απλώς αλλά «αυτοχειραγωγείται», πείθεται για την ατομική του ευθύνη και βούληση.

Η συλλογική αίσθηση δηλαδή «δεν αρκείται στην εκτροφή πειθήνιων και υπάκουων πολιτών, αλλά επιδιώκει επιπλέον να τους αναθέσει να αυτολογοκρίνονται και να αυτοελέγχονται».

Χαρακτηριστικό το παράδειγμα της εργασίας εξ αποστάσεως. Ανατρέπει ολόκληρη την ιστορία και τα θεμέλια του κοινωνικού συμβολαίου, όπου οι άνθρωποι συγκεντρώνονται σε ένα χώρο και συσκέφτονται, δημιουργούν από κοινού. Συναποφασίζουν για την ύπαρξή τους. Ηχηροι τίτλοι των Financial Times και άλλων έγκυρων εντύπων, ευαγγελίζονταν τη μονιμότητα της εξ’ αποστάσεως εργασίας. Σήμερα αναρωτιέται κανείς με τον Τσουκαλά πόσο βιάστηκαν στα συμπεράσματά τους;

Η ρήξη με το παρελθόν και τις βεβαιότητές του, σημαίνει ίσως το τέλος της συλλογικότητας. Κάθε άτομο με δικές του ιδεοληψίες, ιδεολογίες και στόχους θα προσπαθήσει να ανασυγκροτήσει τον πυρήνα του. Ο άνθρωπος εξάλλου παραμένει εν δυνάμει «πολυσθενής homo potens»: Πολυσχιδής δημιουργός που επενδύει άλλοτε στο μεγαλείο και άλλοτε κατακερματίζεται στην αυτοκαταστροφή.

Τώρα του δίνεται περισσότερος χώρος για να αποφασίσει πού και πώς θα κινηθεί. Ακόμη και σε ένα κράτος με αυξημένη αστυνόμευση και έλεγχο της ατομικής βούλησης.

Η μοίρα της οικουμένης

Υπάρχει μία τάση για πομπώδεις εκφράσεις και θεωρήσεις βιβλικών διαστάσεων. Θεωρεί φερ’ ειπείν ότι η προσταγή Τηρείτε τις αποστάσεις σας εξελίσσεται σε συνώνυμο του Μην εμπιστεύεσθε παρά μόνον τον εαυτό σας. Κατανοητή η καταστροφολογία διότι έγραψε το βιβλίο του κατά τη διάρκεια του επίπονου εγκλεισμού. Όλοι έκαναν τότε λόγο για μια βουτιά στο άγνωστο.

Για παράδειγμα, θεωρεί ότι αποτελεί τη χειρότερη καταστροφή που βίωσε το σύνολο της οικουμένης από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Επίσης, πρόκειται για ατυχία που «έπεσε από τον ουρανό» εν αντιθέσει με άλλα κοσμοιστορικά γεγονότα όπως η δικτατορία της 21ης Απριλίου.

Η προφητική ακρίβεια των πραγματοτολογικών του παρατηρήσεων θα κριθεί καθώς η πανδημία βρίσκεται ακόμη εν εξελίξει. Παρά τις πεποιθήσεις των οπτιμιστών ότι με το εμβόλιο έληξε. Το βιβλίο παραμένει πολύτιμο τεκμήριο της χρονικής συγκυρίας στην οποία γράφτηκε. Για τον πρωτότυπο ανθρωπολογικό του σχολιασμό και την υψηλή λογοτεχνικότητα του ύφους του. Ως καίριο δοκίμιο της εποχής του με πλήθος ιστορικών και φιλοσοφικών παρατηρήσεων γοητεύει και τον πιο απαιτητικό στοχαστή.

Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς παραμένει πάντα εξαιρετικά ορθολογιστής και ισορροπημένος. Δεν θεωρεί ότι η πολιτική συζήτηση που υποννοεί το βιβλίο του περιορίζεται στο δίπολο ανάπτυξη-μη ανάπτυξη, όπως δήλωσε. Το ποσοτικό στοιχείο δεν μπορεί να αποκλειστεί από την ανθρώπινη φύση και πολιτεία. Ωστόσο, η τελευταία οφείλει να το τοποθετήσει γόνιμα μέσα στο ευρύτερο, προοδευτικό της όραμα.

Τι θεωρεί ζητούμενο αυτή τη στιγμή; «Το μόνο που μπορούμε να ελπίσουμε είναι ότι η έκρηξη της πανδημίας θα σηματοδοτήσει την έλευση μιας νέας γενιάς, που θα επιχειρήσει να πάρει τη ζωή της, και μαζί με αυτήν τη μοίρα της οικουμένης, στα χέρια της».

Λίγα λόγια για τον συγγραφέα

Ομότιμος καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, docteur des Lettres et Sciences Humaines στο Πανεπιστήμιο Παρισίων, επίτιμος διδάκτωρ στα Πανεπιστήμια Κρήτης και Πελοποννήσου. Πρόκειται για έναν από τους πιο περιζήτητους στοχαστές τόσο στη σκηνή των ακαδημαϊκών και διανοούμενων όσο και για τις επιφυλλίδες των εφημερίδων. Ή το τηλεοπτικό γυαλί, λόγω …γοητείας.

Διετέλεσε καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Παρισίων (Paris 8) και στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Υπήρξε επιστημονικός διευθυντής του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών.

Δάνεισε τα φώτα του ως επισκέπτης καθηγητής σε περίφημα διεθνή πανεπιστήμια όπως το Columbia (Κολάμπια) της Νέας Υόρκης, Princeton (Πρίνστον), New York University (NYU), της πόλης της Νέας Υόρκης (CUNY), Iztapalapa (Ιζταπαλάπα) της Πόλεως του Μεξικού, Παρισίων (Paris1), καθώς και στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών.