Στο χθεσινό άρθρο επισήμανα την επιβράδυνση της παγκοσμιοποίησης, τάση που ξεκίνησε το 2020 υπό την επίδραση της πανδημίας, συνεχίστηκε το 2021 με ανεξάρτητες δράσεις όλων των μεγάλων κρατών το 2021 και θα ενταθεί το 2022, κυρίως από την Κίνα και τις νέες πολιτικές και οικονομικές κατευθύνσεις με την ονομασία dual circulation που έχει χαράξει ο Xi Jinping. Σήμερα, η στήλη καταπιάνεται με τις αλλαγές που σταδιακά εξελίσσονται στην σχέση του ιδιωτικού με τον δημόσιο τομέα.

Είναι γενική η αποδοχή ότι το υπάρχων καπιταλιστικό σύστημα κέρδισε την πρωτοκαθεδρία του το 1990, μόλις 30 χρόνια μετά την ιδεολογική του εμφάνιση και 15 χρόνια μετά την πρώτη του πρακτική εφαρμογή. Στα 30 χρόνια που έχουν έκτοτε περάσει αποδείχθηκε ανίκανο να αντιμετωπίσει την αύξηση των ανισοτήτων εν μέσω αφθονίας χωρίς προηγούμενο, τις οικονομικές κρίσεις με έμφαση το 2008/2010, την καταιγιστική κλιματική αλλαγή, την ολέθρια πανδημία, τις πληθαίνουσες γεωπολιτικές κρίσεις.

Από την πρώτη στιγμή, βέβαια, το σύστημα είχε προσπαθήσει να διασκεδάσει τις κατηγορίες για έλλειψη κοινωνικής συνείδησης, υιοθετώντας πολιτικές κοινωνικές ευθύνης επικεντρωμένες στην φιλανθρωπία και στην πολιτιστική εκλαΐκευση.  Ο απώτερος σκοπός, βέβαια, ήταν καθαρά επιχειρηματικός: η καθιέρωση του brand στα μάτια του καταναλωτή και της κοινωνία—οπότε και η άνοδος της αξίας του.

Στην δεκαετία που πέρασε με τις επιπτώσεις των προβλημάτων του να γίνονται ολοένα και πιο πιεστικές, ολοένα και πιο γεωγραφικά αισθητές, το σύστημα προχώρησε σε τακτικό ελιγμό: η αγαπημένη λέξη-κλειδί «shareholders» αντικαταστάθηκε από την λέξη «stakeholders» , προσπαθώντας έτσι να περάσει το μήνυμα ότι το καλό της επιχείρησης ήταν συνυφασμένο με το καλό της κοινωνίας.

Ταυτόχρονα, προβλέποντας με ακρίβεια την πίεση που θα έφερνε η κλιματική αλλαγή, επιχείρησε να την οικειοποιηθεί: τυπικά υπερθεματίζοντας με διάφορα …πράσινα άλογα (πράσινη ανάπτυξη, πράσινα ομόλογα) και στηρίζοντας την μείωση του αποτυπώματος άνθρακα. Ουσιαστικά, όμως, μην ενσωματώνοντας τα απτά αποτελέσματα των πράξεων στα οικονομικά, καθώς αυτό θα έδειχνε ότι το καθαρό αποτέλεσμα της δήθεν πολιτικής κοινωνικής ευθύνης δεν μείωνε αλλά αύξανε τις εκπομπές άνθρακα, το όλο εγχείρημα ήταν κυρίως θέμα δημοσίων σχέσεων. Η πρακτική αυτή είναι πλέον γνωστή με την ονομασία greenwashing και είναι τόσο εκτεταμένη που ακόμη και οι Financial Times την καταδικάζουν σχεδόν καθημερινά και μάλιστα στην πρώτη σελίδα.

Ο σημερινός καπιταλισμός δεν δημιουργεί αξία, εκμεταλλεύεται την αξία. Το 2017 το 70% των πιστώσεων για στεγαστικά δάνεια  δεν κατέληξε σε αγορά αλλά επέστρεψε με τον ένα ή άλλο τρόπο στο χρηματοπιστωτικό σύστημα. Στην τελευταία δεκαετία οι αγορές ιδίων μετοχών μόνο των εταιρειών του S&P 500 ξεπέρασαν τα $4 τρις. Στους 18 μήνες του 2021 και του Α΄ εξαμήνου του 2021, περίπου το 50% των εκδόσεων εταιρικών ομολόγων χρησιμοποιήθηκε για την αγορά ιδίων μετοχών. Η διαδικασία εξαγορών και συγχωνεύσεων επεκτείνεται και εντείνεται χρόνο με χρόνο – καθώς το σύστημα δεν ενδιαφέρεται για τον ανταγωνισμό αλλά για την ανταγωνιστικότητα, με αποτέλεσμα να αυξάνονται τα μονοπώλια και τα ολιγοπώλια. Η τεχνητή νοημοσύνη χρησιμοποιείται κυρίως στο μάρκετινγκ, στις πωλήσεις, στην χάραξη στρατηγικής, στην διαχείριση της εφοδιαστικής αλυσίδας και της εταιρικής χρηματοπιστωτικής δομής και πολύ λιγότερο στην παραγωγή και στην εξυπηρέτηση/συντήρηση.

Ουάσιγκτον και Κορνουάλη

Σε διεθνές επίπεδο ο καπιταλισμός-καζίνο βρήκε την έκφραση του στο λεγόμενο Washington Consensus—το σύνολο των δημοσιονομικών, νομισματικών και εμπορικών κανόνων που άλλοτε προωθούσε το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα. Σήμερα, η Διακήρυξη της Κορνουάλης (Cornwall) και η αυξανόμενη κοινωνική πίεση δείχνουν ότι τα πράγματα αρχίζουν να αλλάζουν. Ο δρόμος της ανατροπής θα είναι μακρύς και δύσκολος. Το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα είναι πανίσχυρο, ελέγχοντας κάθε πτυχή της ζωής και της οικονομίας. Η συνειδητοποίηση, όμως, ότι ο καπιταλισμός του 1990-2020 δημιουργεί προβλήματα χωρίς να προσφέρει λύσεις είναι πλέον πλατιά και καθαρά αποτυπωμένη στην κοινωνική συνείδηση.

Βασικό χαρακτηριστικό της αλλαγής που θα συντελείται είναι η νέα μορφή συμβίωσης του ιδιωτικού με το δημόσιο τομέα. Η πανδημία και η κλιματική αλλαγή κατέδειξαν ότι το κράτος οφείλει να παρεμβαίνει προληπτικά (ex ante) και όχι κατασταλτικά μόνο (ex post). Η απελευθέρωση των αγορών (deregulation), οι ιδιωτικοποιήσεις (privatizations) και η κατάργηση των δασμών (trade liberalization) δεν θα  μπορούν να αποτελούν πλέον στόχους για χάρη των στόχων αλλά θα οφείλουν να δικαιολογούνται διότι θα συμβάλλουν στην μείωση των ανισοτήτων, στην βελτίωση του κοινωνικού κράτους, στην αντιμετώπιση των κρίσεων.

Το ανελέητο κυνηγητό του άμεσου κέρδους δεν θα μπορεί πλέον να αποτελεί αφ’ εαυτόν σκοπό και οι πράξεις εταιρικής κοινωνικής ευθύνης να αναλαμβάνονται μόνο εφόσον συμβάλλουν στην αύξηση των κερδών, αλλά αντίθετα θα υλοποιούνται ακόμη κι αν συνεπάγονται μείωση του άμεσου κέρδους –σε όφελος, όμως, του μακρόχρονου, που προκύπτει από την επένδυση, την έρευνα και την καινοτομία.

Η τιμολογιακή πολιτική μίας εταιρείας θα οφείλει να αντανακλά το όφελος που έχει αποκομίσει από δημόσιους πόρους – άμεσα μέσω π.χ. επιδοτήσεων, έμμεσα π.χ. μέσω ωφελειών δημόσιας έρευνας και ανάπτυξης. Σήμερα, το κράτος απαλλάσσει τον ιδιωτικό τομέα από το ρίσκο αλλά δεν συμμετέχει στην αύξηση της αξίας. Η κρατική εγγύηση μπορεί να χάνεται σε περίπτωση αποτυχίας αλλά θα οφείλει να έχει κέρδος σε περίπτωση επιτυχίας – π.χ. να αντιμετωπίζεται ως επένδυση.

Η προστασία της περιουσίας αποτελεί βασικό στοιχείο του καπιταλισμού. Αναγνωρίζοντας την σημασία της τεχνολογικής προόδου, η προστασία επεκτάθηκε και στα πνευματικά δικαιώματα. Με παρέμβαση του επιχειρηματικού τομέα η 20ετής προστασία επεκτάθηκε στα 100 χρόνια. Είναι ένα μονοπώλιο που καταργηθεί – αν και η μάχη θα είναι λυσσαλέα.

Η Mariana Mazzucato, έχει βάσιμα υποστηρίξει ότι οφείλουμε να σταματήσουμε να μετράμε την επιτυχία μόνο με αναφορά στο ΑΕΠ, στην προστιθέμενη αξία, την απόδοση κεφαλαίου και να υιοθετήσουμε την λογική της επιτυχίας με αναφορά στην επίτευξη συγκεκριμένου στόχου που να έχει υιοθετηθεί από το κοινωνικό σύνολο. Πρόκειται για προσέγγιση που σταδιακά προσελκύει ολοένα και περισσότερους οπαδούς, καθώς αναγνωρίζεται πως μόνο έτσι επιτυγχάνονται οι μεταρρυθμίσεις με κράτος υπόλογο και αποτελεσματικό.

Μία πιο προωθημένη μερίδα ακαδημαϊκών έχει επισημάνει την βασική σύγκρουση συμφερόντων που διέπει σήμερα το χρηματοπιστωτικό σύστημα και προτείνει την επαναφορά σε παγκόσμιο επίπεδο του νόμου Glass Stegall των ΗΠΑ, που εμπόδιζε μία τράπεζα να ασκεί ταυτόχρονα επενδυτική και εμπορική δραστηριότητα. Τα λεγόμενα Σινικά Τείχη που θεωρητικά υπάρχουν μεταξύ τους έχουν εδώ και καιρό καταργηθεί. Το παράδειγμα της Archegos, όπου δύο τράπεζες πόνταραν κατά του πελάτη τους και υπέρ τους ενώ αυτός βυθιζόταν οικονομικά, δεν είναι παρά ένα μικρό δείγμα της απαράδεκτης κατάστασης που επικρατεί σήμερα.

Το βασικό πρόβλημα, εστιάζεται στην συνειδητοποίηση ενός απλού γεγονότος: ο καπιταλισμός της τελευταίας 30ετίας δεν μπορεί να συνυπάρξει με μια φιλελεύθερη δημοκρατία. Μπορεί, ίσως, να συνυπάρξει με αυταρχισμό –αν και η πρόσφατη στροφή της Κίνας δημιουργεί βάσιμες αμφιβολίες. Ταυτόχρονα, ένα αναποτελεσματικό κράτος που λειτουργεί «εκ των υστέρων» δεν μπορεί να πετύχει κοινωνική συνοχή και οικονομική δικαιοσύνη.

Εκ των πραγμάτων λοιπόν, οι δύο πλευρές οφείλουν να βρουν νέο τρόπο συμβίωσης, με κοινό στόχο την αντιμετώπιση των νέων παγκόσμιων προκλήσεων χωρίς να θιχθεί η φιλελεύθερη δημοκρατία.

Τα πρώτα βήματα προς την κατεύθυνση αυτή έχουν γίνει. Το 2022 θα δούμε τις εξελίξεις.

Διαβάστε επίσης

Τι επιφυλάσσει το 2022;