Γιοάν Σαπουτό: Ελεύθερος να υπακούς ή ο εκναζισμός του μάνατζμεντ

Ο διανοούμενος τεχνοκράτης των Ες Ες Ράινχαρτ Χεν πρωταγωνιστεί στην εξαιρετικά πρωτότυπη μελέτη Ελεύθερος να υπακούς του Γιοάν Σαπουτό, καθηγητή στη Σορβόννη.

Ο Χεν ξεκίνησε ως ανώτερος γραφειοκράτης καταλήγοντας στρατηγός των Ες Ες (Oberführer, τρόπον τινά υπεύθυνος ανθρώπινου δυναμικού). Παράλληλα υπήρξε διακεκριμένος νομικός, καθητητής Διοίκησης Επιχειρήσεων στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου.

Αποτελεί μέρος της ευρύτατης κατηγορίας των γερμανών αστικής καταγωγής με ανώτερη παιδεία, που προθυμα στελέχωσαν και οργάνωσαν το Ολοκαύτωμα.

Μάλιστα με την επικέντρωσή του στο συγκεκριμένο στέλεχος ο 41χρονος σήμερα συγγραφέας του βιβλίου καταφέρνει να προεκτείνει την ανάλυσή του φαινομένου στη σημερινή εποχή.

Να ιχνηλατήσει τις συνέχειες της ναζιστικής παράδοσης στομάνατζμεντ της μεταπολεμικής εποχής. Αν και αρκετές από τις θεωρίες διοίκησης που θεμελίωσε ο Χεν έχουν ξεπεραστεί, πολλές από αυτές παραμένουν στη βάση του σύγχρονου μάνατζμεντ.

Ο Ράινχαρτ σκαρφαλώνει ταχύτατα τη σκάλα του ναζιστικού συστήματος. Κυριαρχεί στον τομέα καθοδήγησης ανθρώπων (Menschenführung).

Ο τεχνοκράτης αυτός του Γ’ Ράιχ επινοεί τον εκναζισμό του αμερικανικού μάνατζμεντ: Αποτελεσματική διαχείρηση σε διευρυμένη επικράτεια, με λιγότερους ανθρώπινους πόρους.

Έμπνευσή του αποτελεί επίσης και το ευέλικτο στρατιωτικό μοντέλο της Πρωσίας, που τελικά επικράτησε στους Ναπολεόντειους Πολέμους.

Οι ανώτεροι διατυπώνουν τους στόχους σε μεγάλη κλίμακα και η αμέσως κατώτερη βαθμίδα καταστρώνει το σχέδιο εφαρμογής τους. Γερμανική ελευθερία σημαίνει να υπακούς στην ανώτατη αρχή του Φύρερ. Όχι μόνο στο πρόσωπο αλλά και στις διάφορες εκφάνσεις του στην καθημερινότητα: Στο γραφείο, στην ομάδα, στην αλυσίδα παραγωγής.

Η φιλοσοφία του θεωρήθηκε ριζοσπαστική: Υποστήριξε την σταδιακή κατάργηση του Κράτους (περίπου όπως οι θεωρητικοί του Αναρχισμού, βλέπε Ρόμπερτ Νόζικ) και τη βαθμιαία αντικατάστασή του από τη «φυλή» και τον «ζωτικό χώρο» της.

Ενώ φαινόταν να εξυφαίνει νεωτερικό όραμα αποδοτικότητας στη διοίκηση, στην πραγματικότητα υπηρετούσε του στόχους μιας διεστραμμένης, αντινεωτερικής βιολογικής ουτοπίας.

Η πολιτική, δηλαδή, που οδήγησε στη λιμοκτονία τους σλαβικούς πληθυσμούς και εξολόθρευσε τους Εβραίους.

Ωστόσο βασικές έννοιες και μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν στην εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία μετακύλησαν μετέπειτα με απολύτως αβίαστο τρόπο και στην Γερμανία του οικονομικού θαύματος.

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο πολίτης πλέον Ράινχαρτ Χεν ιδρύει στο Μπαντ Χάρτσμπουργκ Ακαδημία (Akademie) διοίκησης επιχειρήσεων η οποία θα γαλουχήσει τη σύγχρονη οικονομική και διοικητική ελίτη της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας.

Περίπου 600.000 στελέχη των πιο δυναμικών εταιρειών (BMW, Hoechst, Bayer, Telefunken. Esse, Krupp, Thyssen, Opel) πέρασαν από τη σχολή του. Και επιπλέον 100.000 που παρακολούθησαν εξ αποστάσεως προγράμματα και σεμινάρια διοίκησης ανθρώπινου δυναμικού.

Εξέδωσε πάνω από σαράντα τόμους όπως Το καθημερινό ψωμί του μάνατζμεντ, Η γραμματέας και το αφεντικό της, Η διοίκησης της ανώνυμης εταιρείας, που εκδίδονταν ξανά και ξανά.

Ανέπτυξε τη μέθοδο μάνατζμεντ της Ακαδημίας του Μπαντ Χαρτσμπουργκ για την οποία η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας περηφανευόταν επί σειρά δεκαετιών.

Ελεύθερος να υπακούς, υποχρεωμένος να επιτύχεις

Μέσω αυτής κυρίως διαγράφεται η γερμανική εργασιακή ιστορία μετά το 1945. Κάτι αντίστοιχο του Γάλλου Ενρί Φαγιόλ ή του Αμερικανού Πίτερ Ντράκερ.

Στον πυρήνα και πάλι η ίδια φιλοσοφία: Ιεραρχική οργάνωση στόχων («μάνατζμεντ στόχων») για την επίτευξη των οποίων ήταν ελεύθερος ο παραγωγός να επιλέγει τα μέσα. Μετά την ανάθεση της επίτευξης των στόχων, το αφεντικό ελέγχει, παρακολουθεί, αξιολογεί το πώς εφαρμόζονται.

Η μέθοδός του, ιεραρχική χωρίς να είναι αυταρχική, παρείχε στους «συνεργάτες» (στον Β’Π. Πόλεμο ήταν οι Bitriebsgenosse, σύντροφοι της ανώτατης αρχής, του Führer), την ικανοποίηση μιας υπό διαχείρησης ελευθερίας.

Όπου είχε κανείς την ελευθερία να πετύχει εκτελώντας όσο καλύτερα μπορούσε αυτό που ο ίδιος είχε αποφασίσει, μέσα στο πλαίσιο ορισμένων στόχων.

«Η μεγάλη δύναμη του Ράινχαρτ Χεν ήταν ότι πρότεινε ένα μοντέλο διοίκησης που φαινόταν να είναι η φυσική προέκταση της νέας δημοκρατικής κουλτούρας μέσω μεταβίβασης καθηκόντων», σημειώνει ο Γιοάν Σαπουτό. Ακόμη και πρακτικές αυτοβελτίωσης και coaching προωθούσε.

«Η μόνη ελευθερία έγκειται στην επιλογή των μέσων και όχι των σκοπών», επισημαίνει ο συγγραφέας

«Ο Χεν είναι στην πραγματικότητα κάθε άλλο παρά ελευθεριστής ή αναρχικός: Οι χιλιάδες επιχειρήσεις (2.440, από το 1956 ως το 1969) που του στέλνουν τα στελέχη τους για επιμόρφωση, το γνωρίζουν καλά».

Δεν έχει αρκετά μελετηθεί το φαινόμενο: Πώς με εύστοχες φραστικές τροποποιήσεις, το καθεστώς της απόλυτης υποταγής διατηρήθηκε και στις μετέπειτα ελεύθερες κοινωνίες του δημοκρατικού κόσμου. Αποκύρηξε τις προκυρήξεις περί υπερανθρώπων… Αλλά όλα τα υπόλοιπα;

Η μέθοδος Χεν φαινομενικά φιλελεύθερη, αποδείχθηκε όχι μόνο φενάκη αλλά και ψευδεπίγραφο. Ένα μοντέλο «διαστροφικό, όσο ήταν και ένας (πρώην) ναζί που εξυμνούσε την ελευθερία», παρατηρει ο καθηγητής της Σορβόννης.

Το 2012 το στέλεχος της αλυσίδας καταστημάτων Aldi, μνημείο της γερμανικής καταναλωτικής κοινωνίας από τη δεκαετία του 1950, κυκλοφόρησε το βιβλίο Τα Aldi σε τιμή ευκαιρίας, Ένας πρώην μάνατζερ που τα βγάζει όλα στη φόρα.

Σε αυτό, ο Αντρέας Στράουμπ (Andreas Straub) περιγράφει ότι η εταιρεία ήδη απο τα πρώτα της βήματα εφαρμόζει τη μέθοδο της Ακαδημίας. Μια καταπιεστική πραγματικότητα συνεχούς ελέγχου και παρενοχλήσεων.

Όλα γίνονται για την βελτιστοποίηση του κέρδους. Ο έλεγχος της πραγματοποίησης των στόχων παραμένει συνεχής ακόμη και με κάμερες βιντεοσκόπησης υπαλλήλων. Στις συναντήσεις δημιουργείται μια τεχνητή πιεστική ατμόσφαιρα. Όλα λειτουργούν υπό τον έλεγχον του τρόμου…

Πρόκειται για τη μονοδιάστατη θεώρηση του ανθρώπου ως πόρου, την αντικειμενοποίησή του ως μονάδα παραγωγής, παραγωγικό κεφάλαιο. Από την εποχή της εκβιομηχάνισης και από τον ναζισμό πέρασε στις φιλελεύθερες δημοκρατίες.

Οι διδαχές του Χεν διατηρήθηκαν αναλλοίωτα μέχρι τη δεκαετία του 1980 και σταδιακά άρχισαν να ατονούν. Ειδικά όταν αποκαλύφθηκε το ναζιστικό του παρελθόν. Το 1989 η Ακαδημία υπέστη σοβαρό πλήγμα ύστερα από τις αποκαλύψεις για το παρελθόν του ιδρυτή της. Η λιγότερο ιεραρχική ιαπωνική παράδοση άρχισε τότε να κερδίζει έδαφος.

Ωστόσο, βασικά ψήγματα της μεθόδου παραμένουν ενεργά μέχρι σήμερα. Εξάλλου, ο Χεν πεθαίνοντας εγκωμιάστηκε από τον Τύπο και την κοινωνία ως πατέρας του σύγχρονου μάνατζμεντ. Όχι ως εγκληματικός συνένοχος στην ενορχήστρωση του Ολοκαυτώματος.

Πέθανε το 2000 σε ηλικία 96 ετών.Η διαδρομή του, όπως σημειώνει ο Σαπουτό, έχει την «αξία παραβολής». Έτσι ώστε «να καταλάβουμε και να ερμηνεύσουμε τον κόσμο εντός του οποόυ ζούμε».

Ο Σαπουτό καταδικάζει αυτήν την γενικευμένη μεταμόρφωση όλης της ύπαρξης σε αντικείμενο και συντελεστή παραγωγής μέχρι την τελική εξάντληση των πόρων και του ανθρώπου.

Θεωρεί ότι το μάνατζμεντ (έτσι όπως το θεμελίωσε στη σύγχρονη εποχή ο Χεν) μετέχει απόλυτα στην εποχή των μαζών, της παραγωγής και της καταστροφής που γνώρισε στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ.

Αναφέρει ως παράδειγμα τις πετρελαϊκές κρίσεις του 1973 και 1979. Δεν αποκλείει την τελευταία εικοσαετία να συντείνει στην υποβόσκουσα απειλή που ήδη παρουσιάζει ο θερμο-βιοχηχανικός πολιτισμός τη σήμερον ημέρα.

Το βιβλίο του Σαπουτό για το σύγχρονο μάνατζμεντ έχει τεράστια σημασιά.

Ουσιαστικά, θίγει το θεμελιώδες ζήτημα «της ελευθερίας που πρέπει να παραχωρείται στο εκτελεστικό όργανο». Οφείλει να απασχολεί «όλους τους θεωρητικούς της οργάνωσης και είναι χαρακτηριστικό όλων των θεωριών -ή τρόπων άσκησης- του μάνατζμεντ».

Είναι εν τέλει «ο τρόπος που ζούμε και παράγουμε, για τη ζωή μας στη Γη».