Έχουν περάσει ακριβώς 1.500 χρόνια από εκείνη την ημέρα που ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός έμπαινε στον περίλαμπρο ναό της Αγίας του Θεού Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη αναφωνώντας -κατά την παράδοση- «Νενίκηκά σε Σολομών!».

Μία έπαρση θα μπορούσε εύκολα να διακρίνει κανείς στα λόγια του ανδρός, ο οποίος πάντως, πλην των άλλων έργων του, παρέδιδε τότε τον εμβληματικό τόπο λατρείας των ορθόδοξων χριστιανών μέσα στους αιώνες, αλλά και ένα ορόσημο στην παγκόσμια ιστορία της αρχιτεκτονικής.

Θα ήταν περήφανος σήμερα, και ιδιαίτερα βέβαια ο Ανθέμιος και ο Ισίδωρος που τον έκτισαν, αν μπορούσαν να ξέρουν πόσες χιλιάδες ξεπατικώσεις του σχεδίου έχουν προσπαθήσει να φτιάξουν οι μετέπειτα αρχιτέκτονες.

Ακόμη και ο Καλατράβα, που σχεδίασε τον ναό του Αγίου Νικολάου στη Νέα Υόρκη, την Αγία Σοφία είχε ως πρότυπο στο μυαλό του, όπως έχει πει. Και πάλι όμως, μύρια είναι τα σχόλια που ακούει αυτές τις μέρες ο Ισπανός αρχιτέκτονας από τους Έλληνες, που είναι αλήθεια ότι τον έχουν και ένα άχτι από τους Ολυμπιακούς.

Για άλλους δεν είναι αρκετά ή καθόλου βυζαντινός ο ναός, όπως θα έπρεπε (προφανώς έχουν ξεχάσει ή μάλλον δεν ήξεραν διόλου πώς ήταν ο προηγούμενος). Άλλοι τον βρίσκουν πολύ άσπρο (όντως χρησιμοποιήθηκε λευκό μάρμαρο Πεντέλης, αλλά πού το κακό;). Άλλοι βλέπουν τον σταυρό πολύ μικρό και γι’ άλλους δεν εκπέμπει καμία θρησκευτικότητα (για να μεταφέρω τα πιο κόσμια σχόλια).

Μια τάση επίδειξης στο έργο του Καλατράβα δεν μπορεί να την αρνηθεί κανείς, αλλά το μέγεθος είναι τόσο μικρό κάτω από τα ψηλά κτίρια του Μανχάταν, που μάλλον εξαφανίζεται.

Ένα κομψό κτίριο, χωρίς σοβαρές καινοτομίες και χωρίς μεγάλες παρεκκλίσεις όσον αφορά την αρχιτεκτονική των ναών, που μάλιστα, χάρις ακριβώς στη λευκότητα του μαρμάρου που το κάνει διακριτό, θα λειτουργήσει πλέον ως ένα νέο τοπόσημο της Νέας Υόρκης.

Και πόσο σημαντική η παρουσία του σε λίγα μέτρα απόσταση από το κενοτάφιο του «Σημείου μηδέν».

Εκείνο για το οποίο δεν ευθύνεται ο ίδιος είναι η αγιογράφηση του ναού.

Στεγνή, επίπεδη, χωρίς να μεταδίδει κανένα συναίσθημα, χωρίς να προκαλεί καμία κατάνυξη. Μια ζωγραφική που μοιάζει με εικονογράφηση εκκλησιαστικού εντύπου, δημιουργώντας μια παγερή ατμόσφαιρα στο εσωτερικό του κτιρίου, όπως θα αισθανόταν κανείς αν έμπαινε σε μία γκαλερί.

Οι αγιογράφοι

Αν κάποιοι απέτυχαν, αυτοί είναι δυστυχώς οι αγιογράφοι, που κλήθηκαν ειδικά από τον Άγιο Όρος, αλλά …αλλού το όνειρο αλλού το θαύμα.

Πώς είναι δυνατόν όμως ο κόσμος να προχωρεί, η τέχνη και η αρχιτεκτονική επίσης, τα καινούργια υλικά να δίνουν άπειρες δυνατότητες στις κατασκευές και η ναοδομία να επιμένει σ’ ένα στείρο για την εποχή μας βυζαντινό πρότυπο;

Η πίστη και η λατρεία χωράνε μόνο σε τέτοιο καλούπι; Σταυροειδής μετά τρούλου και άνευ τούτου ουδέν;

Ή μήπως για κάποιους οτιδήποτε διαφορετικό ενέχει το φόβο, ότι μπορεί να είναι μακριά από την Ορθοδοξία, άρα χάνει μία από τις σταθερές του;

Είναι συχνό φαινόμενο άλλωστε, αυτή η διαφορετικότητα να αποδίδεται με απαξίωση σε άλλα δόγματα, που δεν είναι τόσο πιστά (;) στη θρησκεία.

«Αν η κατοικία του ανθρώπου υιοθετεί άπειρες χωρικές μορφές, δεν κατανοείται για ποιο λόγο η κατοικία του ορθόδοξου Θεού πρέπει να αποκρυσταλλώνεται σε μια χωρική λύση αμετάβλητη και ανελαστική, ανεξάρτητα από τις κοινωνικές και πολιτισμικές, ακόμη και τις χωροταξικές, συνθήκες του περιβάλλοντος και του τοπίου», είχε γράψει σε ένα κείμενό του για την ναοδομία ο ιστορικός της Αρχιτεκτονικής Ανδρέας Γιακουμακάτος.

Θέτοντας και το ερώτημα «Για ποιο λόγο η τυπολογία της Ορθόδοξης Εκκλησίας δεν έχει μεταβληθεί στο πέρασμα των αιώνων και ιδιαίτερα στη διάρκεια του 20ού, συντηρώντας επίμονα μια χωρική αντίληψη που δεν παρουσιάζει σημάδια ανανέωσης ανάλογα με τις μεταβολές των κοινωνικών συνθηκών και των αιτημάτων του σύγχρονου πολιτισμού;».

Ουδέποτε απασχόλησαν όμως τέτοια ζητήματα την Εκκλησία, που μοιάζει να μην ενδιαφέρεται καθόλου για τον οίκο του Θεού (ως κτίσμα βέβαια) ενώ ένα ολόκληρο πλέγμα επαγγελματικών δραστηριοτήτων, που έχει αναπτυχθεί γύρω από αυτή τη στείρα αναπαραγωγή ενός παρωχημένου από αιώνων, προτύπου είναι σαφές, ότι δεν επιθυμεί οποιαδήποτε διασάλευση των κεκτημένων του.

Το αποτέλεσμα είναι η διαρκής επανάληψη νεοβυζαντινών κακέκτυπων και μάλιστα τεράστιας κλίμακας για λόγους εντυπωσιασμού, ναοί που μένουν άδειοι. Ακόμη και οι αναστηλώσεις παλαιότερων εκκλησιών, που μπορεί να ήταν πολύ καλύτεροι των σημερινών στο μέτρο και την αρχιτεκτονική τους καταστρέφονται από τις σύγχρονες επεμβάσεις, προκειμένου να τους προσθέσουν πλούτο και λάμψη.

Είναι παράξενο μάλιστα, πώς οι σύγχρονοι κατασκευαστές εμμένουν ακόμη και στην επανάληψη άχρηστων πλέον τμημάτων των ναών, όπως είναι ο νάρθηκας, όπου παρέμεναν οι κατηχούμενοι αλλά τώρα έχει μεταβληθεί σε φουαγιέ της εκκλησίας ή ο γυναικωνίτης, που είναι φυσικά κλειστός και χρησιμοποιείται ως αποθήκη.

Και να μην παραληφθεί βέβαια η υπερβολική και κακόγουστη διακόσμηση των εσωτερικών, με τους τεράστιους πολυελαίους για να θαμπώνεται ο κόσμος, τα ψεύτικα κιονόκρανα και οι κίονες, βαμμένοι, ζωγραφισμένοι, επιχρυσωμένοι κι ένα σωρό άλλα στον βωμό μιας φτηνής πολυτέλειας

Παλαιοχριστιανική βασιλική

«Το ζήτημα είναι να καταλάβουμε, τι είναι αυτό που μας παραδίδεται. Δεν παραδίδεται ούτε η βυζαντινή ούτε η μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική, αλλά ο 18ος αιώνας, δηλαδή η βασιλική.

Πρέπει να επιστρέψουμε στην πηγή, δηλαδή στην παλαιοχριστιανική βασιλική, για να βρούμε έναν δρόμο», έχει πει με σοφία ο αείμνηστος αρχιτέκτονας Χαράλαμπος Μπούρας, αλλά ποιος να τον ακούσει.

Κανείς δεν σκέφτηκε την κατάνυξη, που προκαλούν στον επισκέπτη τα χιλιάδες εκκλησάκια του Αιγαίου, απλές, ασβεστωμένες βασιλικές, αν θέλει κάποιος να μείνει στην παράδοση.

Ελάχιστα παραδείγματα «εκτροπής» από της πεπατημένη μπορεί να συναντήσει κανείς στην Ελλάδα, μοναδική διεκδικήτρια της κληρονομιάς του Βυζαντίου, κι αυτά χωρίς ιδιαίτερη αρχιτεκτονική πρόταση.

Σε αντίθεση με το εξωτερικό, όπου εδώ και πολλά χρόνια διατυπώνεται νέες ιδέες, αρκεί να σκεφτεί κανείς τη Νοτρ Νταμ του Λε Κορμπιζιέ στη Γαλλία από το 1954.

Ή τη δημιουργία ενός Έλληνα αρχιτέκτονα, του Αλέξανδρου Τομπάζη, τον ρωμαιοκαθολικό ναό της Αγίας Τριάδας στη Φάτιμα της Πορτογαλίας, που εγκαινιάστηκε το 2007, ένα προσκύνημα στο οποίο συρρέουν κάθε χρόνο περίπου εξήμισι εκατομμύρια πιστοί από όλον τον κόσμο.

Ένα τέτοιο κτίριο δεν θα μπορούσε να χτίσει ποτέ στην Ελλάδα, θα ήταν κάτι σαν ιεροσυλία. Ο 21ος αιώνας πάντως μόλις άρχισε. Υπάρχουν περιθώρια. Εκτός κι αν, και στον… Άρη ακόμη αν πάνε Έλληνες, πάλι βυζαντινούς ναούς θα κτίζουν…

Διαβάστε επίσης:

Νέα Υόρκη: Σε πλήρη λειτουργία ξανά ο Ναός του Αγίου Νικολάου στο Σημείο Μηδέν

Σαντιάγο Καλατράβα: Τι απαντά ο διάσημος αρχιτέκτονας για τον Ναό του Αγίου Νικολάου στη Νέα Υόρκη