Τα περισσότερα είδη κληρονομικής σύμβασης αυτή τη στιγμή είναι άκυρα, όμως η μεταρρύθμιση του κληρονομικού δικαίου θα δημιουργήσει ένα διαφορετικό καθεστώς.

Αν και η κληρονομική σύμβαση ισχύει σε αρκετές χώρες της ΕΕ, στην Ελλάδα αντιμετωπιζόταν ανέκαθεν με καχυποψία, με αποτέλεσμα η γνήσια μορφή της να μην είναι επιτρεπτή στο δίκαιό μας.

1

Ωστόσο, τα πράγματα αναμένεται να αλλάξουν με το επικείμενο νομοσχέδιο του Υπουργείου Δικαιοσύνης, αν και ακόμα δεν έχει ξεκαθαριστεί το τοπίο για το πώς ακριβώς θα ενταχθεί η άρση της απαγόρευσης στο ισχύον σύστημα της κληρονομίας.

Σε ποιες περιπτώσεις απαγορεύεται η κληρονομική σύμβαση

Η κατεξοχήν κληρονομική σύμβαση είναι μια συμφωνία του κληρονομούμενου (όσο αυτός βρίσκεται ακόμη εν ζωή) με τους κληρονόμους του ή τρίτους σχετικά με το ποιος θα κληρονομήσει τι. Πρόκειται για μία συμφωνία, η οποία ορίζει ποιο άτομο θα κληρονομήσει την περιουσία και αν τα άτομα είναι περισσότερα, τι ποσοστό θα λάβει ο καθένας.

Υπό αυτή την έννοια, η κληρονομική σύμβαση δεν είναι μόνο το μοίρασμα της περιουσίας. Σχετίζεται στενά με τα πρόσωπα που θα λάβουν την ιδιότητα του κληρονόμου, μιας και μπορεί ο κληρονομούμενος να συμφωνεί με κληρονόμο του ότι αυτός θα αποποιηθεί την κληρονομία ή ότι θα τη μεταβιβάσει σε τρίτο. Ή μπορεί ο κληρονομούμενος να συμφωνεί με τρίτο ότι αυτός θα είναι ο μοναδικός του κληρονόμος, αποκλείοντας έτσι κληρονόμους, όπως τα παιδιά ή τη σύζυγό του.

Η κληρονομική σύμβαση τέτοιου τύπου είναι αυτή τη στιγμή απολύτως άκυρη. Δεν είναι, δηλαδή, άκυρη μόνο σε ό,τι αφορά τη νόμιμη μοίρα, αλλά δεν λαμβάνεται καν υπόψη. Σε αντίθεση με τη διαθήκη, η οποία είναι άκυρη μόνο στο μέρος που αφορά τη νόμιμη μοίρα, η οποία υποχρεωτικά πρέπει να καταλήξει στους νόμιμους κληρονόμους, οπότε ελευθερία δίνεται πρακτικά στον διαθέτη μόνο στο υπόλοιπο μέρος της περιουσίας του.

Για παράδειγμα, αν ο κληρονομούμενος έχει ένα παιδί, τότε αυτό υποχρεωτικά θα λάβει ως μεριδούχος τη μισή περιουσία του, ακόμα και αν στη διαθήκη ο θανών αναφέρει ότι δίνει όλη την περιουσία του στην εκκλησία. Η υπόλοιπη μισή περιουσία θα καταλήξει στην εκκλησία. Αν, όμως, είχε συνάψει σύμβαση, προτού πεθάνει, με την ενορία της γειτονιάς του ότι μετά θάνατόν του θα καταλήξει σε αυτή όλη η περιουσία του (κληρονομική σύμβαση), τότε αυτή είναι απολύτως άκυρη, δεν λαμβάνεται υπόψη και το παιδί κληρονομεί το σύνολο της περιουσίας.

Γιατί απαγορεύεται

Αυτή η άνιση μεταχείριση μεταξύ διαθήκης και κληρονομικής σύμβασης συμβαίνει λόγω των διαφορετικών προϋποθέσεών της. Η διαθήκη είναι μια μονομερής δικαιοπραξία που (φυσιολογικά) είναι μυστική. Ο διαθέτης έχει την ελευθερία να ρυθμίσει όπως κρίνει τη διανομή της περιουσίας του χωρίς έξωθεν πιέσεις.

Και φυσικά, μπορεί όποτε θέλει να συνάψει νέα διαθήκη, η οποία χωρίς άλλη διατύπωση ακυρώνει την παλιά. Επομένως, τουλάχιστον θεωρητικά, στην τελευταία διαθήκη αποτυπώνεται η πραγματική του βούληση που βρίσκεται όσο πιο κοντά γίνεται στην επιθυμία του πριν αποβιώσει.

Αντίθετα, η κληρονομική σύμβαση είναι μια δικαιοπραξία με πολλούς συμβαλλόμενους. Αυτό σημαίνει ότι ο κληρονομούμενος πρέπει να αποκαλύψει τις διαθέσεις του στους κληρονόμους του ή να συμβληθεί με τρίτο που δεν είναι καν κληρονόμος. Οι πιέσεις είτε να αποκλειστεί κάποιος νόμιμος κληρονόμος είτε να γίνει κληρονόμος κάποιος τρίτος είναι δυστυχώς αναπόφευκτες.

Πότε επιτρέπεται η κληρονομική σύμβαση

Η κληρονομική σύμβαση επιτρέπεται σε δύο περιπτώσεις:

Νέμηση ανιόντος

Πρόκειται για τη διανομή της περιουσίας του γονέα στα παιδιά ή στα εγγόνια του, ώστε να γνωρίζει το καθένα τι θα πάρει μετά το θάνατό του. Αυτό είναι ιδιαίτερα χρήσιμο αν η περιουσία αποτελείται από πολλά περιουσιακά στοιχεία, για να μην βρεθούν περισσότεροι κληρονόμοι να κληρονομούν το ίδιο στοιχείο (π.χ. κάθε ακίνητο να ανήκει κατά 50% εξ αδιαιρέτου στα δύο παιδιά).

Η διαφορά της με τη γνήσια κληρονομική σύμβαση που είναι απαγορευμένη είναι ότι ο γονέας μπορεί να κάνει διαθήκη, αλλάζοντας τη διανομή, και η διαθήκη υπερισχύει πάντα. Παράλληλα, δεν μπορεί με τη νέμηση να προσβάλλει τη νόμιμη μοίρα.

Δωρεά αιτία θανάτου

Πρόκειται για δωρεά, η οποία όμως έχει την προϋπόθεση ότι ο δωρητής θα πεθάνει πρώτος από τον δωρεοδόχο, ο οποίος με το θάνατο του πρώτου θα λάβει συγκεκριμένο αντικείμενο της περιουσίας.

Είναι ό,τι πιο κοντινό στην έννοια της κληρονομικής σύμβασης, όμως υπάρχουν και εδώ βασικές διαφορές. Η δωρεά απαιτεί συμβολαιογραφικό έγγραφο και μεταγραφή εφόσον αφορά ακίνητα. Επιπλέον, αφορά συγκεκριμένο περιουσιακό στοιχείο και δεν μπορεί να συνίσταται σε ποσοστό της περιουσίας, ενώ βεβαίως δεν θίγει και τη νόμιμη μοίρα.

Τι θα αλλάζει και τι θα ισχύσει με τη νόμιμη μοίρα

Με το πολυαναμενόμενο νομοσχέδιο του Υπουργείου Δικαιοσύνης θα επιτραπούν οι κληρονομικές συμβάσεις, υπό την έννοια ότι ο κληρονόμος θα μπορεί πλέον να διαμοιράζει την περιουσία του πριν τον θάνατό του.

Δεν θα έχει, δηλαδή, τον περιορισμό της νέμησης ανιόντος ότι η διανομή αφορά μόνο τα παιδιά του, αλλά θα μπορεί να συμπεριλάβει ως κληρονόμους ακόμα και τρίτους. Παράλληλα, θα μπορεί να μοιράζει την περιουσία του και ως ποσοστά, χωρίς δηλαδή τον περιορισμό της δωρεάς αιτίας θανάτου που αφορά συγκεκριμένο περιουσιακό στοιχείο και μάλιστα με μεγάλη γραφειοκρατία.

Μεγάλο ερωτηματικό αποτελεί τι θα γίνει με τη νόμιμη μοίρα. Υπάρχουν έννομες τάξεις στο εξωτερικό που καταργούν μέσω των κληρονομικών συμβάσεων τη νόμιμη μοίρα. Υπάρχει, όμως, και η δυνατότητα να διατηρηθεί ο θεσμός της νόμιμης μοίρας, οπότε η κληρονομική σύμβαση θα αφορά πρακτικά το υπόλοιπο μέρος της περιουσίας.

Η νομοπαρασκευαστική επιτροπή έχει βρεθεί αντιμέτωπη με αυτό το δίλημμα. Εφόσον αποφασιστεί η κατάργηση της νόμιμης μοίρας, θα πρόκειται αναμφισβήτητα για μια αλλαγή που θα ταρακουνήσει συθέμελα τα θεμέλια του κληρονομικού δικαίου, όπως το γνωρίζουμε. Σε αυτή την περίπτωση, θα πρέπει να εξεταστεί πώς θα προστατευθούν τα ανίσχυρα μέρη μιας τέτοιας «συναλλαγής», δηλαδή σύζυγος και τέκνα.

Διαβάστε επίσης:

Απόφαση ΣτΕ για ΝΟΚ: Προβλήματα που έμειναν αναπάντητα και η ευκαιρία που χάθηκε

Airbnb σε πολυκατοικία: Πώς μπορούν να αντιταχθούν οι ιδιοκτήτες στις βραχυχρόνιες μισθώσεις

Δίκη Folli Follie: Πότε αρχίζει η δευτεροβάθμια δίκη της πολύκροτης υπόθεσης