Βάσω Κατράκη: «Η τέχνη είναι αστραπή, πόνος, γέννα» – Έκθεση για την πρωτοπόρα χαράκτρια

«Κρυφά ονειρευόμουνα να γίνω ζωγράφος, μα μου φαινότανε τόσο άπιαστα μεγάλο, που δεν μπορούσε λογικά να χωρέσει το μυαλό μου. Ό,τι έβλεπα έλεγα: “Εγώ αυτό μπορώ να το κάνω”. Και πολλές φορές έβαζα τον εαυτό μου σε δοκιμασία. Δεν ήξερα, ότι άλλο πράμα ήταν η τέχνη. Και μια μέρα σφηνώθηκε ξαφνικά στο μυαλό μου ένα ερώτημα “Kι αν γίνω ζωγράφος;” Χίλιες καμπάνες χτυπήσανε μέσα μου κι έχασα τον κόσμο. Από τότε δεν είχα τίποτε άλλο στο μυαλό μου νύχτα μέρα…».

Στο Αιτωλικό, το μικρό νησάκι του Μεσολογγίου, που θα πρέπει να φάνταζε ακόμη μικρότερο στα χρόνια του Μεσοπολέμου, μια μαθήτρια κάνει όνειρα για το μέλλον, τολμηρά και απρόσιτα. Δεν γνωρίζει καν, τι ακριβώς είναι η τέχνη, διαβάζει όμως όλα τα βιβλία, που έχουν τα αδέρφια της και οι φίλοι τους, και πιο πολύ αγαπά την ποίηση.

Ευαίσθητος δέκτης των μηνυμάτων της φύσης και της ζωής αλλά κυρίως του μόχθου των ανθρώπων, που μπορεί να παρακολουθήσει ολόγυρά της, η χαράκτρια Βάσω Κατράκη διαμορφώνει ήδη από μικρή ηλικία μια προσωπικότητα με χαρακτηριστικά, που θα αποτελέσουν τα όπλα της για την εξέλιξή της στην τέχνη αλλά και στους κοινωνικούς αγώνες.

«Μ’ ενδιαφέρει να  ΄ρθω σε όσο γίνεται πληρέστερη επικοινωνία με τους ανθρώπους, να μιλήσω με τη γλώσσα τους.  Αυτό είναι η πιο μεγάλη καταξίωση ενός καλλιτέχνη. Δε διαλέγω ορισμένα θέματα, μα βιώματα. Και αυτά μπορεί να έρχονται είτε από τη χώρα που ζεις είτε απ’ έξω, φτάνει να είναι ανθρώπινα», όπως έλεγε αργότερα.

Αυτήν την σπουδαία γυναίκα, την εμπνευσμένη και πολυβραβευμένη δημιουργό παρουσιάζει η 8η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης στη Βίλα Καπαντζή του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης αποτείοντας φόρο τιμής στην πορεία της στη χαρακτική, στους προσωπικούς της αγώνες και στο έργο της, που έγινε σημείο αναφοράς ως μία από τις πιο ολοκληρωμένες και πιο γόνιμες προτάσεις στην ελληνική τέχνη τον 20ό αιώνα.

Το σπίτι στο Αιτωλικό

Η πρόσληψη και η απόδοση της ανθρώπινης μορφής, ιδωμένης υπό το πρίσμα της υπαρξιακής αγωνίας αλλά ταυτόχρονα των ιδανικών και των αγώνων αποτελεί την κύρια θεματική επιλογή της Βάσως Κατράκη, η οποία όμως πρωτίστως άρχισε να αποτυπώνει το περιβάλλον στο οποίο έζησε, όπως ήταν η λιμνοθάλασσα του Αιτωλικού με τους ψαράδες του, τα βουνά της Αιτωλοακαρνανίας, η αγροτική ζωή.

«Δε θέλω παρά να εκφράσω την αγάπη και τον ενθουσιασμό μου προς τη ζωή. Κάθε στιγμή που μου ανήκει, δεν θα ήθελα να είναι παρά ένας χαιρετισμός προς αυτήν. Να εκφράσω την αγάπη μου προς τον άνθρωπο και τη δικιά του ζωή, με τις χαρές, τα βάσανα και το μόχθο της. Προσπαθώ να εκφραστώ με τον πιο σαφή τρόπο. Αυτό το κάνω γιατί έτσι νιώθω», όπως θα πει η ίδια.

Γεννημένη στην οικογένεια του κτηματία Γεωργίου Λεονάρδου και της Θεοδώρας Σαρλή η Βάσω Κατράκη (1914 – 1988), είχε άλλα τέσσερα αδέρφια (δύο αγόρια και δύο κορίτσια). «Ο πατέρας μου λεγότανε Γιώργης Λεονάρδος κι ήτανε κτηματίας, μα περισσότερο τραγουδούσε κι έψελνε στην εκκλησία με μια σπάνια ωραία, ζεστή φωνή. Όταν τραγουδούσε μαζευότανε κόσμος και κοσμάκης σπίτι μας για να τον ακούσει», σημείωνε η ίδια.

«Η μανούλα μου ύφαινε ολοκέντητα λεπτά μεταξωτά και μπαμπακερά και πολύχρωμα μάλλινα κιλίμια. Είχε πάρει κι ένα χρυσό βραβείο σε μια Διεθνή Έκθεση στο Παρίσι. Τα δυο μου αδέρφια ήτανε μεγαλύτερα από μας τα κορίτσια».

Κι όσο για τον περίγυρο: «Το Αιτωλικό είναι ένα μικρό νησάκι, που το συνδέουνε με τη στεριά δυο μακριά πέτρινα γεφύρια με πολλές μικρές τοξωτές καμάρες. Γύρω-γύρω από τη μικρή μας θάλασσα ήτανε η εξοχή, γεμάτη ελιές, χωράφια καρπερά, μποστάνια, καπνοτόπια, σιτηρά. Το σπίτι μας ήτανε σχεδόν όλο μέσα στη θάλασσα και στη γειτονιά καθότανε όλο ψαράδες. Ένα ξυπόλυτο μελισσολόι τριγύριζε ολοήμερα, με τις γυναίκες τους συνέχεια γκαστρωμένες και τα παιδιά, μπακανιασμένα από την ελονοσία…». Πρόσωπα, που αργότερα θα γίνονταν οι ήρωες των έργων της.

Με δάσκαλο τον Κεφαλληνό

Ο μεγάλος αδερφός της, φοιτητής της Φιλολογίας τότε, έφερνε στο σπίτι έναν «μαγικό για μας κόσμο». Παλιά βιβλία με χρωματιστές χαλκογραφίες και ξυλογραφίες, χρωματιστές εικόνες και χαλκομανίες, μπογιές και πινέλα, καθώς δεν άφηνε παλιατζίδικο της Αθήνας, που να μην το έχει γυρίσει, όπως θυμόταν η ίδια.

«Ο μικρότερος, ό,τι έβλεπε το μάτι του το ΄καναν τα χέρια του, και μαζί με όλα, ζωγραφίζανε κιόλας και οι δυο τους». Ευτυχισμένες εποχές, που άλλαξαν δραματικά με την αρρώστια του πατέρα της και το θάνατό του, που γέμισε θλίψη το σπίτι τους.

Η απόφασή της όμως, να ασχοληθεί με την τέχνη ήταν ειλημμένη, έτσι το 1936 σε ηλικία 22 ετών κατόρθωσε, παρά τις δυσκολίες να φθάσει στην Αθήνα, χωρίς να γνωρίζει καλά- καλά, τι ακριβώς θα κάνει. Κατ΄ ευθείαν όμως «Πήγα στη Σχολή Καλών Τεχνών, κι έμαθα πως σε λίγες μέρες θ’ αρχίζανε οι εξετάσεις. Αμέσως έτρεξα και γράφτηκα στη Σχολή. Έδωσα εξετάσεις».

Εκεί θα βρεθεί στο εργαστήρι ζωγραφικής του Παρθένη, όπου θα μάθει τι είναι η ζωγραφική, αφού όπως έγραφε η ίδια «ήταν η πρώτη φορά που αντιλήφθηκα, ότι ένα σχέδιο έχει φως και σκιά με μία γραμμή μόνο» αλλά και στο εργαστήρι του Κεφαλληνού, όπου διδάσκεται χαρακτική. Ο τελευταίος ειδικά θα της κάνει μεγάλη εντύπωση.

Στην Ελλάδα έχει επιβληθεί η δικτατορία του Μεταξά αλλά ο Κεφαλληνός, εκτός από σπουδαίος δάσκαλος, διακρίνεται για το ευρύ πνεύμα του και τα δημοκρατικά του πιστεύω. Έτσι από το εργαστήρι του αρχίζουν να δημιουργούνται αφίσες ενάντια στην δικτατορία αρχικά και στη συνέχεια υλικό με πατριωτικό και προπαγανδιστικό περιεχόμενο εναντίον των Ιταλών και Γερμανών κατακτητών. Κοντά του η Βάσω Κατράκη θα ασκηθεί στην ξυλογραφία, τη χαλκογραφία και τη λιθογραφία, στην τέχνη του βιβλίου και την τυπογραφία.

Η εξορία και η διέξοδος με τα βότσαλα

«Πήρα το Δίπλωμα της Σχολής το 1940 με μια τρίμηνη υποτροφία στη Ζωγραφική για τα νησιά και ένα βραβείο και δυο επαίνους στη Χαρακτική. Μετά αμέσως πόλεμος, κατοχή, πείνα, αντίσταση, και μετά πάλι εμφύλιος πόλεμος, πάλι σκοτωμοί άδικοι κι ακατονόμαστοι, εξορίες, φυλακές, όλα τα δεινά της Πατρίδας περάσανε από της δικής μου γενιάς τις πλάτες», περιέγραφε η Κατράκη τα πέτρινα χρόνια της ζωής της.

«Ήμασταν ταγμένοι στην πλευρά της αριστεράς που μάχονταν ενάντια στη διχτατορία του Μεταξά. Μας συνέπαιρναν αυτοί οι κοινωνικοί αγώνες και οι ιδεολογίες για κοινωνική δημοκρατία και οράματα στην τέχνη κυρίως της ελευθερίας», όπως είχε πει. Συνοδοιπόρος της, ο σύζυγός της, γιατρός Γιώργος Κατράκης, μαζί με τον οποίο πήραν και μέρος στην Εθνική Αντίσταση. Με τη λήξη του πολέμου μάλιστα, το 1945 ξυλογραφίες της είχαν περιληφθεί στο λεύκωμα «Θυσιαστήριο της λευτεριάς».

Το 1955 η Βάσω Κατράκη πραγματοποίησε την πρώτη της ατομική έκθεση ενώ το 1958 τιμήθηκε με το πρώτο βραβείο χαρακτικής στη Μπιενάλε της Αλεξάνδρειας, καθώς και με το βραβείο premium στη Μπιενάλε του Λουγκάνο.

Η άνοδός της είναι ταχύτατη και η αναγνωρισιμότητά της, γεγονός που επιβραβεύεται το 1966 στο Φεστιβάλ της Βενετίας, όταν θα λάβει το διεθνές βραβείο λιθογραφίας Tamarint ενώ θα γίνει και επίτιμο μέλος της Accademia Florentina delle Arti del Disegno.

Το 1967 όμως, είναι από τους πρώτους που συλλαμβάνει η απριλιανή δικτατορία. Εξορίζεται στη Γυάρο, το νησί που από τη Ρωμαϊκή εποχή αποτελούσε τόπο εξορίας και σκληρής απομόνωσης και αυτή θα είναι η τραγικότερη περίοδος της ζωής της.

«Έμεινα εννιάμιση μήνες εκεί», είχε πει «τότε μάλιστα είχε διαδοθεί ότι τρελάθηκα… Ήταν ένα νησί περίεργο. Σε όλο το διάστημα που έμεινα δεν είδα ούτε ένα πουλί να περνάει… Οι θάλαμοι βρομάγανε και μας έφερναν νερό με βαρέλια από μηχανόλαδο καραβιών. Πείνα, δίψα, άλλοι δαρμένοι, άλλοι τραυματισμένοι, ήταν κάτι το φρικιαστικό. Στην αρχή έφτιαχνα καπέλα από άγρια βούρλα… Ύστερα ανακάλυψα τα βότσαλα»…

Και πράγματι τα βότσαλα, που συλλέγει η ίδια από την παραλία θα μετατραπούν σε δημιουργίες αλλά θα γίνουν και η μοναδική διαφυγή της από την κόλαση που ζει.

Η διεθνής φήμη

Στη χαρακτική αρχικά η Βάσω Κατράκη χρησιμοποίησε ως υλικό το ξύλο, με την πέτρα και μάλιστα τον ψαμμίτη, να αποκτά κεντρικό ρόλο στο έργο της από τις αρχές της δεκαετίας ’50 και σταδιακά να κυριαρχεί στα επόμενα τριανταπέντε χρόνια της καριέρας της.

«Πάντα μου άρεσε ένα πράγμα: Να μιλάει το υλικό μόνο του τη δική του γλώσσα», έλεγε η ίδια για την προτίμησή της στην πέτρα. Ειδικά μάλιστα στο ψαμμίτη ή αλλιώς αμμόλιθο, ένα πορώδες πέτρωμα, που σχηματίζεται εκεί όπου υπήρχε κάποτε θάλασσα ενώ έχει την ιδιότητα να φιλτράρει και να αποθηκεύει μεγάλες ποσότητες υγρών. Ένα υλικό, που λίγοι χαράκτες έχουν δουλέψει, γεγονός που της προσέδωσε διεθνή φήμη.

Από τα πρώτα πορτρέτα στην πέτρα, με τα λεπτεπίλεπτα καλέμια του χαράκτη, η Κατράκη περνά έτσι, στα τραχιά εργαλεία του γλύπτη και γίνεται πιο αφαιρετική, καθώς έρχεται πιο κοντά σε αρχέγονες, ασκητικές, μορφές και συνθέσεις.

Περήφανα, αγέλαστα κορίτσια, ήλιοι, περιστέρια, άλογα. Ειδικά τα τελευταία ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα της θέματα, αφού όπως έλεγε η ίδια. «Τα ζώα αυτά με γοητεύουν με τη δύναμη, την υπερηφάνεια και την ελευθερία που κρύβουν μέσα τους. Θα ήθελα, μάλιστα, να κάνω κάποτε μια έκθεση μόνο με άλογα».

Το εύρος του έργου της, τεράστιο κι όχι μόνο στην ξυλογραφία και την χαρακτική σε πέτρα αλλά και στο πλήθος των βιβλίων, λευκωμάτων και ποιητικών συλλογών, που εικονογράφησε, βραβευμένη γι΄αυτούς τους λόγους με πολλά διεθνή βραβεία και διακρίσεις.

«Η τέχνη δεν είναι παιχνίδι γι’ αργόσχολους. Είναι αστραπή, είναι πόνος, είναι γέννα», έλεγε η ίδια εξάλλου η ίδια. Οι συνθέσεις της διατηρούν άλλωστε τον επίκαιρο χαρακτήρα τους, την επιβολή και τη δύναμη των μηνυμάτων και των συμβόλων τους, καθώς η δημιουργός τους αφοσιώθηκε στην τέχνη της με αλήθεια και τόλμη, αναδεικνύοντας την ποιητική, την ευαισθησία της και τις ηθικές της αξίες.

Σήμερα ένα μουσείο στο Αιτωλικό, το «Κέντρο Χαρακτικών Τεχνών – Μουσείο Βάσως Κατράκη» περιλαμβάνει τα έργα που κληροδότησε η χαράκτρια στη γενέτειρά της. Η έκθεση στην 8η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης θα διαρκέσει ως τις 21 Μαΐου.

Τα έργα προέρχονται από την Καλλιτεχνική Συλλογή ΜΙΕΤ και από τη συλλογή της οικογενείας Μαριάννας Κατράκη.

Διαβάστε επίσης:

«Ειδοί του Μαρτίου»: Συνελήφθη ο πωλητής του ακριβότερου νομίσματος του κόσμου

Οι προτάσεις των αρχιτεκτονικών γραφείων για το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Ανακαλύψτε το αφιέρωμα Γυναίκες που μας εμπνέουν