Πολύτιμα θραύσματα του Παρθενώνα σε ξένα μουσεία – Ποια είναι, πού βρίσκονται, πώς θα επιστρέψουν

Χειρονομία υψηλού συμβολισμού σε μια εποχή, που το αίτημα τη ενοποίησης των Γλυπτών του Παρθενώνα έχει λάβει παγκόσμιες διαστάσεις είναι αυτή του Πάπα Φραγκίσκου για την επιστροφή στην Ελλάδα τριών θραυσμάτων από τον Παρθενώνα, προκειμένου να εκτεθούν στο Μουσείο Ακρόπολης μαζί με τα άλλα παρθενώνεια έργα. Αποσπασμένα από τη ζωφόρο, το δυτικό αέτωμα του ναού και από μία μετόπη του αυτά τα θραύσματα βρίσκονταν στις συλλογές του Βατικανού από τον 19ο αιώνα. Η επιστροφή τους όμως τώρα αναμένεται σύντομα, ύστερα από τη δωρεά προς τον Αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο, κατόπιν παράκλησης του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου.  Να σημειωθεί εξάλλου, ότι ένα από αυτά, το μαρμάρινο κεφάλι ενός «σκαφηφόρου» άνδρα (κρατούσε δίσκο με γλυκίσματα και κηρήθρες για προσφορά στη θεά), προερχόμενο από τη βόρεια ζωφόρο με την πομπή των Παναθηναίων είχε έρθει ξανά στην Αθήνα το 2008 για έκθεση στο Νέο Μουσείο Ακρόπολης.

Αλλά δεν είναι μόνον το πλούσιο Μουσείο Gregoriano Εtrusco του Βατικανού, που κατείχε σπαράγματα του γλυπτού διάκοσμου του Παρθενώνα, αφού διασπαρμένα και σε άλλα ευρωπαϊκά μουσεία βρίσκονται σήμερα, αρκετά ακόμη. Μπορεί να μην έχουν το μέγεθος και την πληρότητα των Γλυπτών, που βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο, ωστόσο δεν παύουν να αποτελούν πολύτιμους λίθους τέχνης, ιστορίας και πολιτισμού. Κάθε επιστροφή λοιπόν είναι και ένα βήμα προς την εκπλήρωση του στόχου, που είναι φυσικά η επανένωση όλων στο Μουσείο Ακρόπολης. Ένα αίτημα που έχει θέσει δυνατά η ελληνική κυβέρνηση και ο Κυριάκος Μητσοτάκης προσωπικά ήδη από το 2019.

Τα πολύτιμα θραύσματα

Η ανατίναξη του Παρθενώνα από τον Μοροζίνι κατά τη διάρκεια των Βενετοτουρκικών πολέμων, το βράδυ της 26ης Σεπτεμβρίου του 1687, όταν οβίδα σημάδεψε και χτύπησε την πυριτιδαποθήκη που είχε εγκατασταθεί στον ναό είναι κατά κύριο λόγο υπεύθυνη αυτής της διασποράς των μικρών θραυσμάτων, που αμέσως μετά άρχισαν να ταξιδεύουν στην Ευρώπη, να δωρίζονται, να πωλούνται, να εκτίθενται σε συλλογές και μετά σε μουσεία. Η δεύτερη μεγάλη λεηλασία θα ερχόταν αργότερα, όπως είναι γνωστό, στα τέλη του 18ου με αρχές του 19ου αιώνα, όταν οι ξένοι αρχαιολάτρες είχαν πληθύνει επικίνδυνα, με πρώτο φυσικά τον λόρδο Έλγιν.

Πού βρίσκονται σήμερα όμως, άλλα θραύσματα του Παρθενώνα, όπως αυτά που έρχονται από το Βατικανό; Και φυσικά όπως το «θραύσμα Fagan», που επεστράφη οριστικώς στην Ελλάδα από το Παλέρμο της Σικελίας, στο πλαίσιο μιας εξαιρετικής συνεργασίας μεταξύ των δύο χωρών, που θα μπορούσε να αποτελέσει πρότυπο και για, παρόμοιες συμφωνίες με άλλες χώρες.

 Μπορεί λοιπόν να επιστρέψουν και αυτά τα μικρά αλλά σημαντικά γλυπτά;

Από το Λούβρο

Δεν είναι θραύσμα αλλά μία μεγάλη πλάκα, μήκους 2, 07 μέτρων και ύψους 96 εκατοστών αυτή που βρίσκεται στο Λούβρο. Πρόκειται για την λεγόμενη «Πλάκα των Εργαστίνων» (αριθμός VII) από την ανατολική ζωφόρο, απεικονίζοντας  τις νεαρές παρθένες της Αθήνας, που ύφαιναν το ιερό πέπλο της Αθηνάς για την μεγάλη πομπή των Παναθηναίων. Η «Πλάκα των Εργαστίνων» είχε βρεθεί στα χέρια του Λουί Φοβέλ, πρόξενου των Γάλλων στην Αθήνα και μεγάλου συλλέκτη-αρχαιοκάπηλου. Μέσω αυτού πέρασε στην κατοχή του Σουαζέλ- Γκουφιέ, επίσης γάλλου διπλωμάτη _ήταν πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη_ και επίσης παθιασμένου αρχαιόφιλου και αρχαιοκάπηλου και από αυτόν στο Λούβρο στα τέλη του 18ου αιώνα.

Στο Λούβρο βρίσκεται επίσης, και πάλι μέσω του Λουί Φοβέλ μία μετόπη από την νότια πλευρά του Παρθενώνα στην οποία απεικονίζεται σκηνή από την Κενταυρομαχία. Συγκεκριμένα μία Λαπιθίδα καθώς προσπαθεί να ξεφύγει από έναν Κένταυρο. Η μετόπη είχε αφαιρεθεί από την Ακρόπολη το 1788 από τον Φοβέλ, ο οποίος την έστειλε στο Παρίσι, όπου και αγοράστηκε από το μουσείο το 1818.

Από τον Παρθενώνα εξάλλου, συγκεκριμένα από το δυτικό αέτωμα  προέρχεται και το μαρμάρινο κεφάλι της Ίριδας (κεφάλι Weber-Laborde για τους Γάλλους),  που αποσπάστηκε από τον γλυπτό διάκοσμο, λόγω της έκρηξης από τον βομβαρδισμό του Μοροζίνι. Ένας γραμματέας του και ύστερα από δική του εντολή το είχε μεταφέρει στη Βενετία Ενάμιση αιώνα αργότερα το 1824 αγοράστηκε από έναν συλλέκτη, ονόματι τον Ντάβιντ Βέμπερ και μερικά χρόνια μετά, από τον μαρκήσιο Λεόν Ντε Λαμπόρντ για να περιέλθει τέλος στο Λούβρο το 1928.

Γερμανία και Δανία

Στο  Μουσείο Μάρτιν φον Βάγκνερ του Πανεπιστημίου του Βίρτσμπουργκ της Γερμανίας βρίσκεται το κεφάλι ενός Κένταυρου από την νότια μετόπη του Παρθενώνα με την Κενταυρομαχία. Η επιστροφή του στην Ελλάδα έχει ζητηθεί από το μουσείο μέσω της Διεθνούς Επιτροπής για την Επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Σύμφωνα με το μουσείο το έργο στάλθηκε στη Μεγάλη Βρετανία στις αρχές του 19ου αιώνα μαζί με άλλα γλυπτά του Παρθενώνα και στη συνέχεια αγοράστηκε από τον Μάρτιν φον Βάγκνερ, ζωγράφο, γλύπτη, ο αρχαιολόγο και συλλέκτη, αλλά και καλλιτεχνικό πράκτορα του βαυαρού βασιλιά Λουδοβίκου Α’.  Ο ίδιος φέρεται να μην γνώριζε, ότι προέρχεται από αρχαίο ελληνικό ναό, σε κάθε περίπτωση όμως, άφησε το γλυπτό μαζί με τη συλλογή του το 1858 στο μουσείο, με την εντολή να μην δοθεί αλλού. Επιχείρημα, το οποίο επικαλείται το μουσείο για να μην επιστρέψει το γλυπτό.

Από την βόρεια ζωφόρο εξάλλου, προέρχεται  το μικρό θραύσμα, ύψους μόλις 26 εκατοστών, που βρίσκεται στο Kunsthistorisches Museum της Βιέννης. Σ΄αυτό απεικονίζονται αντικριστά τα κεφάλια δύο γενειοφόρων ηλικιωμένων πολιτών της Αθήνας. Προέρχονται από την ομάδα των «θαλλοφόρων», που ήταν οι άξιοι πολίτες της και συμμετείχαν στην πομπή κρατώντας «θαλλούς», φρέσκα κλαδιά ελιάς δηλαδή, στα χέρια. Η θέση του θραύσματος μάλιστα στη ζωφόρο είναι πιστοποιημένη, χάρις στα σχέδια του γάλλου ζωγράφου Jacques Carrey, ο οποίος είχε βρεθεί στην Αθήνα το 1674 και είχε κάνει λεπτομερείς αποτυπώσεις του Παρθενώνα και των άλλων μνημείων, πριν γίνει η καταστροφή του Μοροζίνι. Να σημειωθεί άλλωστε, ότι ως τότε ο Παρθενώνας διασωζόταν σε πολύ καλή κατάσταση.

Στο Εθνικό Μουσείο της Κοπεγχάγης βρίσκονται όμως και δύο κεφάλια από μετόπες, πάλι της Κενταυρομαχίας. Είναι ένας Λαπίθης και ένας Κένταυρος, καθώς και τα πίσω άκρα του τελευταίου. Πρόκειται μάλιστα για μία απόδειξη της διασποράς και διαρπαγής των κομματιών του Παρθενώνα, καθώς η μετόπη βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο. Τα γλυπτά πάντως είχαν αφαιρεθεί από τον δανό αξιωματικό του Μοροζίνι Μόριτζ Χάρτμαν μετά τον βομβαρδισμό και το 1688 δωρίθηκαν στο Μουσείο της Κοπεγχάγης.   Τέλος θραύσματα βρίσκονται και στο Μουσείο του Μονάχου, όπως ένα μαρμάρινο χέρι, που είχε αγοράσει ο ιρλανδός ζωγράφος, περιηγητής και συγγραφέας  Έντουαρντ Ντόντουελ για λογαριασμό του Λουδοβίκου της Βαυαρίας.

Οι επιστροφές

Άγνωστο πώς έφθασαν στη Ρώμη τον 19ο αιώνα τα τρία θραύσματα, που επιστρέφονται τώρα, ύστερα από την απόφαση του Πάπα Φραγκίσκου. Το τμήμα από κεφάλι αλόγου από το δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα, που σώζεται σε εξαιρετική κατάσταση, πιστεύεται ότι ήταν μέρος ενός από τα τέσσερα άλογα της θεάς Αθηνάς στη διαμάχη της με τον Ποσειδώνα για την κυριαρχία της πόλης. Το κεφάλι του «σκαφηφόρου άνδρα» (με τον δίσκο όπου ήταν οι προσφορές) είναι το δεύτερο, προερχόμενο από τη βόρεια ζωφόρο. Θεωρείται μάλιστα πολύ σημαντικό, γιατί δεν έχει διασωθεί άλλο, καθώς φαίνεται ότι ήταν ένα από τα θύματα του βομβαρδισμού Μοροζίνι. Η διαδρομή που ακολούθησε στη συνέχεια είναι άγνωστη, το 1803 όμως πωλήθηκε στον Πάπα από έναν έμπορο αρχαιοτήτων τον Φραντσέσκο Αλεσαντρόνι για να καταλήξει στο Μuseo Gregoriano Εtrusco της πόλης του Βατικανού. Στο τρίτο ανάγλυφο εξάλλου,  απεικονίζεται η μορφή ενός γενειοφόρου άνδρα από τις μετόπες με την Κενταυρομαχία.

Μία ακόμη επιστροφή αρχαίου από τον Παρθενώνα είχε προκύψει τέλος το 2006. Συγκεκριμένα ήταν ένα μικρό θραύσμα από την βόρεια ζωφόρο (λίθος VIII), που επιστράφηκε  από το Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης. Απεικονίζει το άκρο πέλματος μιας μορφής θαλλοφόρου άνδρα, καθώς και το άκρο του ενδύματός του. Το γλυπτό βρισκόταν στη συλλογή του δούκα της Βάδης, ο οποίος την έχει αγοράσει από έναν άλλο συλλέκτη τον Φρίντριχ Τρις το 1860. Τετρακόσια από τα θραύσματα αυτής της συλλογή από διάφορες μεσογειακές χώρες είχαν δωριθεί αργότερα στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης και  200 στην Καρλσρούη.

Διαβάστε επίσης

Από την «Αρέθουσα» στο Ελληνικό – Ο εμβληματικός τόμος του Μουσείου Χαλκίδας από την Lamda Development