Με προσωπική, ιδιαίτερη φροντίδα από την ψυχολόγο Κατερίνα Λασκαρίδη και από το Ίδρυμα Αικ. Λασκαρίδη, δημιουργήθηκε το Πρόγραμμα ΑΝ. Αφορά την καταπολέμηση της παιδικής κακοποίησης με πολυεπίπεδο, διεισδυτικό τρόπο.

Το πιλοτικό πρόγραμμα ΑΝ εμπνεύστηκε η Κατερίνα Λασκαρίδη με την εξαιρετική ψυχίατρο παιδιών και εφήβων (συντονίστρια δ/ντρια τμήματος ψυχιατρικής παιδιών και εφήβων Σισμανόγλειου μέχρι τον Ιανουάριο του 2022) Αναστασία Κουμούλα. Σχεδιάστηκε για συνολικά δέκα σχολεία στην Αθήνα και στην Κρήτη. Επιλέχτηκαν με καθοδήγηση από τη νομικό, προϊσταμένη στην Υπηρεσία επιμελητών ανηλίκων Αθήνας Κογιαννάκη Εύα.

«Επιδιώκουμε να συνδράμουμε στην προσπάθεια ενημέρωσης και επιμόρφωσης κοινού, μαθητών, εκπαιδευτικών και γονέων, μέσα από δράσεις και προγράμματα που θα απευθύνονται στην εκπαιδευτική κοινότητα και σε όλους τους εμπλεκόμενους με τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών», επισήμανε στο mononews η Κατερίνα Λασκαρίδη.

Η αφρόκρεμα των ειδικών

Το διετές πιλοτικό πρόγραμμα ΑΝ ξεκίνησε το 2021 μέσα στην πανδημία και οδεύει προς ολοκλήρωση την πρώτη Απριλίου στην Κρήτη. Στην Αθήνα ολοκληρώθηκε με επιτυχία στις 16 Μαρτίου 2022.

Πέραν από τους προαναφερθέντες, συμμετείχαν ψυχίατροι, ψυχολόγοι, εργοθεραπευτές, κοινωνικοί λειτουργοί που έχουν ξεχωρίσει με τη δράση τους στον αγώνα κατά της παιδικής κακοποίησης (σε κρατικές και ιδιωτικές δομές).

Για το συγκεκριμένο αφιέρωμα, το mononews συνομίλησε με πέντε από τους συνολικά δέκα επτά εισηγητές στο πρόγραμμα ΑΝ. Ειδικότερα:

Με τον νομκό, εμπειρογνώμονα δικαιωμάτων του παιδιού, Συνήγορο του Παιδιού (2003-2018) Γιώργο Μόσχο.

Την ψυχολόγο, διδάκτωρ ΕΚΠΑ (τμήμα Ψυχιατρικής Παιδιών και Εφήβων), συνεργάτη στον Ξενώνα Όρμο του Σισμανόγλειου Γιούλη Μπαλίκου.

Την ψυχολόγο, MSc Προαγωγής Υγείας, γνωσιακής-συμπεριφοριστικής ψυχοθεραπείας Κατερίνα Σοφιανοπούλου.

Την υπεύθυνη Έμφυλης Ισότητας και Ενσωμάτωσης Genderhood Λαμπρινή Γεωργίου καθώς και την υπεύθυνη διαχείρισης επικοινωνίας του οργανισμού Genderhood Σοφία Κωνσταντοπούλου.

Ολιστική προσέγγιση

Η ολιστική προσέγγιση του προγράμματος αναδείχθηκε εξαρχής ως ένα από τα βασικά του προτερήματα. Ξεδιπλώθηκε μέσα από δράσεις στην ίδια ομάδα παιδιών ανά σχολείο κάθε φορά. Παράλληλα με εκπαιδεύσεις στο εκπαιδευτικό του προσωπικό.

Απευθύνθηκε δηλαδή σε εκπαιδευτικούς όλων των ειδικοτήτων στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση και στους διευθυντές και σχολικόυς ψυχολόγους.

Η λαμπρή επιστημονική ομάδα που συγκέντρωσε το Ίδρυμα Αικ. Λασκαρίδη εκπόνησε πρόγραμμα που κάλυψε όλο το φάσμα της προβλήματος. Με γνώμονα τις τρεις βασικές πτυχές του: Αντιλήψεις, Γνώσεις, Δεξιότητες.  

Με απώτερο σκοπό να δημιουργηθούν δεξιότητες ώστε μαθητές και εκπαιδευτικοί να αναγνωρίζουν και να αντιμετωπίζουν φαινόμενα κακοποίησης. Να προωθηθεί ριζική αλλαγή σε κοινωνικές αντιλήψεις και στερεότυπα που διατηρούν ή επωάζουν αντίστοιχες κακοποιητικές πράξεις. Να καλλιεργηθεί αλληλοσεβασμός. Να αποκτήσουν οι μαθητές δεξιότητες αυτονομίας και ενδυνάμωσης ώστε να απομακρύνονται από ανάλογα περιστατικά. Με ευκταίο, να σβήσουν…

Όπως σημειώνει η Σοφία Κωνσταντοπούλου, «είναι πρόγραμμα που δημιουργεί πυρήνες αυτοπροστασίας και πρόληψης φαινομένων κακοποίησης σε κάθε σχολείο. Αν αντιληφθούμε τη γειτονιά ως ζωντανό οργανισμό, οι κάτοικοι του οποίου επιδρούν θετικά στους κοινούς χώρους (πάρκο, κολυμβητήριο, φροντιστήριο κ.ά.), τότε σταδιακά προκύπτει ότι οργανισμός αναπτύσσεται. Με αυτή την έννοια, το πρόγραμμα ΑΝ δημιουργεί οντότητες που δρουν πολλαπλασιαστικά προλαμβάνοντας φαινόμενα κακοποίησης μέσα στο οικοσύστημα κάθε γειτονιάς στην οποία εφαρμόζεται».

Ελληνική πολιτεία

Το σχολείο παραμένει καταλύτης στην προστασία των παιδιών, ειδικά όταν τα κρούσματα προέρχονται από γονεϊκές φιγούρες αλλά και στις άλλες περιπτώσεις. Πρέπει να εδραιωθούν γέφυρες με θεσμικά πρόσωπα εμπιστοσύνης ανάμεσα στο σπίτι και την εκπαιδευτική κοινότητα. Το πρόγραμμα ΑΝ δημιούργησε τα θεμέλια. Παραμένει το ζητούμενο να επεκταθεί και να διεισδύσει αυτό το ανεκτίμητο κοινωνικό έργο στην ελληνική κοινωνία σε βάθος χρόνου.

Βεβαίως, το πρόβλημα αγγίζει την ευρύτερη ελληνική πολιτεία. Όπως επισημαίνει η ψυχολόγος διδάκτωρ ΕΚΠΑ, συνεργάτρια στον Ξενώνα Όρμο Σισμανόγλειου Γιούλη Μπαλίκου, «η ελληνική πολιτεία οφείλει να στοχεύει στη γενικότερη ευημερία των πολιτών ώστε να υπάρχει χώρος για να ανθίσει η ποιότητα στη γενικότερη φροντίδα του παιδιού. Αν η οικογένεια δεν έχει να καλύψει τις βασικές ανάγκες της, δεν έχουμε γερά θεμέλια».

Η κουβέντα με τους πέντε ειδικούς του προγράμματος ανέδειξε μερικές από τις κύριες παραμέτρους του προβλήματος. Είθε η κοινωνική προσφορά τους να δώσει τη σπίθα για περαιτέρω έργα.

Στρεσογόνες εμπειρίες

Όπως εξηγεί η ψυχολόγος MSc Προαγωγής Υγείας, γνωσιακής-συμπεριφοριστικής ψυχοθεραπείας Κατερίνα Σοφιανοπούλου, οι έντονα στρεσογόνες συγκυρίες στη ζωή κάθε παιδιού (όπως ένα δύσκολο διαζύγιο), επηρεάζουν με σύνθετο τρόπο το συναίσθημα και τη συμπεριφορά του.

Το πώς ή πόσο θα επηρεαστεί ένα παιδί εξαρτάται από ποικιλία παραγόντων όπως επισημαίνει η ίδια. Θα πρέπει να συνυπολογιστούν τα ιδιοσυγκρασιακά του χαρακτηριστικά (προσωπικότητα, ηλικία, φύλο), όπως και η φύση ή τα χαρακτηριστικά της κατάστασης στην οποία εκτίθεται (το είδος της βίας, ο βαθμός, με ποιό τρόπο εκτίθεται σε αυτήν, αν υπάρχει διαθέσιμο υποστηρικτικό δικτυο).

Να είμαστε διαρκώς σε επιφυλακή

Συνήθως παρατηρείται αλλαγή στη συμπεριφορά τους.

Είτε εξωτερικεύουν αυτήν την ένταση (ευερέθιστη διάθεση, θυμό ή επιθετικότητα) είτε την εσωτερικεύουν (συστολή, φόβος, χαμηλή αυτοεκτίμηση) και  κλείνονται στον εαυτό τους.

Ενδέχεται να υπάρξει ευρύ φάσμα αλλαγών. Κυμαίνεται από ήπιες αλλαγές -δυσκολία στη συγκέντρωση, στη μελέτη ή στις υποχρεώσεις του σχολείου, δυσκολίες στις σχέσεις με τους συνομηλίκους, άγχος και πεσμένη διάθεση, μεταξύ άλλων. Μέχρι και συμπτώματα μετατραυματικού στρες.

Κατανοούν τον εαυτό τους;

Στο πλαίσιο του προγράμματος ΑΝ, η Κατερίνα Σοφιανοπούλου οργάνωσε, μεταξύ άλλων, βιωματικό εργαστήρι για τη διαχείριση του στρες και την ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας με τίτλο Ανακαλύπτοντας τις εσωτερικές μου δυνάμεις.

Εκεί προέκυψαν σημαντικά ευρήματα.

«Ενώ έχουν την πρόθεση να συναντηθούν με τον άλλον, πολλές φορές δυσκολεύονταν να μπουν στα δικά του παπούτσια, να τον κατανοήσουν. Αυτό σε ένα βαθμό είναι λογικό μιας που τα παιδιά αυτής της ηλικίας τώρα οργανώνουν την αίσθηση του εαυτού και αναπτύσσουν τις δεξιότητές τους», διευκρινίζει η Κατερίνα Σοφιανοπούλου.

«Δεν μπορούμε όμως να παραβλέψουμε την ανάγκη για ενδυνάμωση και ενθάρρυνση στη συναισθηματική κατανόηση και έκφραση, στην επικοινωνία των αναγκών τους, στις κοινωνικές τους δεξιότητες. Στο πώς συνδέονται με τους άλλους. Είναι γεγονός πως όσο περισσότερο κατανοούν τον εαυτό τους, τόσο καλύτερα αντιλαμβάνονται τον άλλον και καλλιεργούν την ενσυναίσθηση ως βασική δεξιότητα ανθρώπινης σύνδεσης».

«Χρειάζεται να είμαστε σε επιφυλακή»

Όσο για το σχολείο, «χρειάζεται να είναι ανοιχτό στις ανάγκες των παιδιών, να εφαρμόζει δράσεις, να ευαισθητοποιεί και να ενημερώνει τα παιδιά. Να αποτελεί μια ζεστή αγκαλιά -ο χώρος που το παιδί νιώθει την ασφάλεια και βιώνει τη χαρά της συνύπαρξης και της ζωής», καταλήγει η Κατερίνα Σοφιανοπούλου.

Η ειδικός θεωρεί ότι η πολιτεία πρέπει να θέσει πλαίσιο διαρκούς στήριξης για τους γονείς (όπως παραπάνω σημειώθηκε καιμε την τοποθέτηση της Γιούλης Μπαλίκου). Μόνον έτσι θα μπορέσουν και εκείνοι να προσφέρουν τα εργαλεία για να χτιστεί η ανθεκτικότητα των παιδιών τους. Έτσι ώστε να έχουν κουράγιο να αντιμετωπίζουν κάθε δυσκολία ως ανήλικα αλλά και αργότερα να αποδειχθούν λειτουργικοί ενήλικες.

«Χρειάζεται να είμαστε σε επιφυλακή, να διατηρούμε ανοιχτή επικοινωνία και σχέση εμπιστοσύνης με το παιδί ώστε να το αφουγκραστούμε και να το πλαισιώσουμε σωστά», συμπεραίνει η Κατερίνα Σοφιανοπούλου.

Πλαίσιο στήριξης: Πολιτεία και γονείς

Η οικογενειακή θεραπεία και κάθε παρέμβαση που εστιάζει στην ενδυνάμωση των γονέων, παραμένει πολύτιμη. Η οικογένεια χρειάζεται υποστηρικτικό δίκτυο, να μπορούν να «προτεραιοποιήσουν τις συναισθηματικές ανάγκες των παιδιών».

Να αποδειχθούν ικανοί να μετακινηθούν από παγιωμένες θέσεις τους για να τα στηρίξουν. Και σε όλη αυτήν την περιπέτεια, «να μην ξεχνούν να απολαμβάνουν και να χαίρονται τη δική τους ζωή», όπως καταλήγει η Κατερίνα Σοφιανοπούλου

Στο πλαίσιο συμβουλευτικής γονέων, η Γιούλη Μπαλίκου συχνά υπογραμμίζει ότι αν οι ίδιοι αλλάξουν θα αλλάξουν και τα παιδιά τους. Χρειάζεται δέσμευση των γονέων στη φροντίδα των παιδιών τους και ενίσχυσή τους με δεξιότητες που προάγουν την υγιή ανάπτυξή τους.

Ένα μικρό καράβι

Στο πλαίσιο του Προγράμματος ΑΝ, η Γιούλη Μπαλίκου οργάνωσε τη δράση Αλλάζω σκέψη, αλλάζω στάση, αλλάζω συμπεριφορά. Χρησιμοποίησε την Τέχνη ως εργαλείο για τη διαπραγμάτευση δύσκολων εννοιών και συναισθημάτων. «Αποτελεί μέσο επικοινωνίας με το παιδί και τον έφηβο. Ένας χώρος που νιώθουν ασφαλή για να μπορούν να δώσουν νόημα στα συναισθήματά τους, τις δυσκολίες τους και τέλος να δώσουν λύσεις που δεν θα “βλάψουν” την ύπαρξή τους», διευκρινίζει. Η Τέχνη αποδεικνύεται θεραπευτική και ύστερα από πρόσφατες έρευνες του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας που ανέλυσε στοιχεία από εννιακόσιες παγκόσμιες δημοσιεύσεις.

Στο πλαίσιο της δράσης η διδάσκουσα στο ΕΚΠΑ χρησιμοποίησε πίνακες, ποιήματα και τραγούδια για να εκμαιεύσει (το ρήμα προκύπτει από τη μαιευτική…) συναισθήματα και να αναλύσει ή να καταρρίψει στερεότυπα. Όπως στο Ένα μικρό καράβι, που στηρίζεται σε αληθινό περιστατικό με αρκετά βίαιο περιεχόμενο.

«Τα παιδιά εντυπωσιάζονται με τη δεύτερη ανάγνωση κάποιων έργων», παρατηρεί η ίδια.

Στο πλαίσιο της δράσης της, οι μαθητές δημιούργησαν οι ίδιοι βίντεο ενημέρωσης κατά της κακοποίησης και άλλο ενημερωτικό υλικό.

«Η ευαισθητοποίηση και αποστιγματισμός έρχονται με την ενεργή συμμετοχή των παιδιών. Ενεργοποιούνται και δεσμεύονται σε μία διαδικασία πρόληψης.
Η αλλαγή δεν θα έρθει σε μια μέρα. Ευελπιστούμε στη συνέχιση της ιδέας του Προγράμματος ΑΝ μέσα από τους εκπαιδευτικούς. Και οι τελευταίοι είναι αρωγοί τέτοιων προσπαθειών».

Ο ιδανικός «Άλλος»

Όταν όμως ένα παιδί έχει κακοποιηθεί, χρειάζεται άλλου είδους πλαισίωση και πραγματική θεραπεία.

Αυτό θεωρεί μεγαλύτερη δυσκολία η Γιούλη Μπαλίκου από την εμπειρία της στον Ξενώνα Όρμο.

«Να δημιουργήσεις εκείνο το ασφαλές περιβάλλον που δε θα προσομοιάζει με εκείνο στο οποίο έζησαν την κακοποίηση. Οφείλεις να γίνεις εκείνος ο φροντιστής, ο ιδανικός “άλλος” που θα εξισορροπήσει την τραυματική εμπειρία. Πρέπει να είσαι εκεί, σταθερά και φροντιστικά».

Η πρόληψη είναι εξάρχουσα

Αναρωτιέται κανείς όταν ένα παιδί έχει κακοποιηθεί, πόσο πολύ μένουν χαίνουσες οι πληγές και κατά πόσο μπορούν να ξεπεραστούν.

«Η παιδική κακοποίηση αφήνει σημάδια. Για αυτό η πρόληψη θα πρέπει να είναι εξάρχουσα. Επιδιώκουμε η κακοποίηση που υπέστη το παιδί να μην καθοδηγεί τη ζωή του ή να επηρεάζει τη λειτουργικότητα του. Γνωρίζω περιπτώσεις όπου το παιδί διέθετε τέτοια ψυχική ανθεκτικότητα που χωρίς παρέμβαση επαγγελματιων είχε πολύ καλή λειτουργικότητα».

Αληθινά γεγονότα

Ο νομικός, εμπειρογνώμονας δικαιωμάτων του παιδιού Γιώργος Μόσχος διαθέτει συνολική εποπτεία αφού ως Συνήγορος του Παιδιού (2003-2018) απέκτησε πλούσιες εμπειρίες «και πάρα πολλές νέες γνώσεις για όσα βιώνουν, σκέφτονται, επιθυμούν και προτείνουν τα παιδιά». Η θέση αυτή δημιουργήθηκε όσο ο Γιώργος Καμίνης υπηρετούσε ως Συνήγορος του Πολίτη.

Ανέφερε ενδεικτικά δύο περιπτώσεις γονεϊκής κακοποίησης, που ανέλαβε ως Συνήγορος του Παιδιού.

Μαθήτρια γ γυμνασίου ανέφερε σε εκπαιδευτικό της (πράγμα ίσως ασυνήθιστο και αξιοσημείωτο) ότι ο πατέρας της την είχε χτυπήσει γιατί της είπε ψέματα σχετικά με το που θα πήγαινε στην έξοδό της. Διακρίνονταν μάλιστα μελανιές στο λαιμό της. Η εκπαιδευτικός επικοινώνησε με τον Συνήγορο του Παιδιού ζητώντας καθοδήγηση για τις ενέργειές της.

Πατέρας και κόρη

«Της είπαμε να πάρει έγκριση της μαθήτριας για να επικοινωνήσει με τον πατέρα και να τον προσκαλέσει στο σχολείο να μιλήσουν», θυμάται ο Γιώργος Μόσχος. Επίσης εξόχως αξιοσημείωτο ότι ο πατέρας δέχτηκε να παραστεί στη συνάντηση.

«Εκεί, παρούσας της μαθήτριας προτρέψαμε να του αναφέρει τον νόμο για την ενδοοικογενειακή βία και να του προτείνει παραπομπή σε ψυχολογική υπηρεσία μαζί με την κόρη του, αντί της προσφυγής στην ποινική δικαιοσύνη που κατά τον νόμο οφείλει να κάνει ο εκπαιδευτικός, εφόσον το παιδί δεν μπορεί να προστατευθεί διαφορετικά. Ο πατέρας ήρθε πραγματι στο σχολείο. Έγινε μια πολύ χρήσιμη κουβέντα ανάμεσα στους τρεις τους, που κατέληξε σε παραπομπή σε δημόσια υπηρεσία ψυχικής υγείας της κοινότητας. Πατέρας και κόρη παραδέχτηκαν τα λάθη τους και ξεκίνησε ένας κύκλος συμβουλευτικής για να μην επαναληφθεί παρόμοια πράξη βίας».

Υπερβολική  αυστηρότητα

Υπ’αρχουν βέβαια και περιστατικά που ο Συνήγορος του Παιδιού δεν ολοκλήρωσε απρόσκοπτα το έργο του υπέρ της προστασίας του παιδιού.

Χαρακτηριστικά, ο Γιώργος Μόσχος αναφέρει την περίπτωση μαθήτριας γυμνασίου που διέκοψε τη φοίτησή της στο σχολείο. Αφορμή αποτέλεσε η σκληρή τιμωρία από το γονέα της επειδή δεν επέστρεφε στο σπίτι αμέσως μετά το σχολείο.

«Ζητήσαμε από κοινωνική υπηρεσία να ελέγξει την κατάσταση και πράγματι επαληθεύτηκε η αυστηρότητα του γονέα σε λάθος κατεύθυνση. Όμως δυστυχώς παρά τις συστάσεις η κοπέλα σταματησε να φοιτά, λεγοντας μαλιστα ότι ντρέπεται να ξαναγυρίσει στο σχολείο. Η κοινωνική υπηρεσία δήλωσε ότι εξάντλησε τις προσπάθειες της».

Τι συμπέρασμα προκύπτει; «Προσωπικά, θα ευχόμουν να υπάρχει καλύτερο σύστημα παρακολούθησης και υποστήριξης των οικογενειών από τις τοπικές κοινωνικές υπηρεσίες. Έτσι ώστε να γίνεται πληρέστερη και αποτελεσματικότερη η παρέμβασή τους για την υποστήριξη των οικογενειών και την προστασία των παιδιών».

Οι Νόμοι…

Ένα από τα βιωματικά εργαστήρια που οργάνωσε ο  Γιώργος Μόσχος τιτλοφορήθηκε Είναι δικαίωμά μου να μιλήσω και να ακουστώ.

Η λήψη νομοθετικών, διοικητικών, κοινωνικών και εκπαιδευτικών μέτρων για την προστασία των παιδιών από κάθε μορφή βίας, προσβολής, παραμέλησης ή κακομεταχείρισης, συμπεριλαμβανομένης της σεξουαλικής βίας, αποτελεί υποχρέωση των κρατών που έχουν υπογράψει και επικυρώσει τη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, όπως η Ελλάδα. Εδώ η Σύμβαση είναι νόμος με αυξημένη ισχύ (ν.2101/92). Επί πλέον εδώ ισχύουν οι διατάξεις του ποινικού δικαίου ενώ έχουν υιοθετηθεί και ειδικοί νόμοι, όπως ο 3500/06 για την ενδοοικογενειακή βία που μεταξύ άλλων κατέστησε αυτεπάγγελτα διωκόμενα όλα τα σχετικά αδικήματα.

…Και οι φόβοι των παιδιών

Το μεγαλύτερο αγκάθι στην προστασία των ανηλίκων εντοπίζεται στη θυματοποίησή τους: Διστάζουν να μιλήσουν έγκαιρα.

«Ένα παιδί χρειάζεται πρώτα να πειστεί για το δικαίωμά του να μιλήσει σε κάποιον ειδικό για κάθε μορφή βίας που δέχεται από οποιονδήποτε», επισημαίνει ο Γιώργος Μόσχος.

«Και δεύτερο, να νοιώσει ότι αν μιλήσει δεν θα αρχίσει να υφίσταται ανεπιθύμητες συνέπειες. Όπως αμφισβήτηση για το αν λέει αλήθεια, κουτσομπολιό από το περιβάλλον του, επανειλημμένες καταθέσεις σε διαφορετικά πρόσωπα…».

Αν το πρώτο μπορεί να διευθετηθεί εν μέρει μέσα από ενημερωτικές συζητήσεις, το δεύτερο παραμένει δυσεπίλυτο.

«Δυστυχώς οι φόβοι των παιδιών συνδέονται με πραγματικές καταστάσεις που υπάρχει κίνδυνος να βιώσουν. Για να μιλήσει το παιδί χρειάζεται να νιώσει εμπιστοσύνη και υποστήριξη από τα πρόσωπα στα οποία θα απευθυνθεί. Και αυτά να είναι έτοιμα να ακούσουν και να υποστηρίξουν. Όχι απλά να παραπέμψουν αλλού την υπόθεση για να μην τους βαραίνει».

Ποιον να εμπιστευτούν;

Παραμένουν ελλείμματα στο ελληνικό καθεστώς παρότι όπως υποστηρίζει ο Γιώργος Μόσχος έχει πραγματοποιηθεί αρκετή πρόοδος τα τελευταία χρόνια.

«Υστερούμε στο να διασφαλίζουμε στο παιδί που θα καταγγείλει πράξεις βίας σε βάρος του, την αναγκαία εχεμύθεια, το σεβασμό της ιδιωτικής του ζωής». Κατά συνέπεια, παρατηρούνται «ελάχιστες καταθέσεις, κατανόηση και υποστήριξη».

Στο σεμινάριο που οργάνωσε στο πλαίσιο του Προγράμματος ΑΝ, ο Γιώργος Μόσχος έθεσε το ερώτημα: Σε ποιους μιλούν τα παιδιά θύματα βίας και παραμέλησης; Πώς ακούμε τα παιδιά;

«Να μην γίνουν ρεζίλι»

Και απαντά: «Τα παιδιά προτιμούν να μιλήσουν σε φιλικά πρόσωπα εμπιστοσύνης και συγγενείς. Γενικά φοβούνται τη δημοσιοποίηση των δυσάρεστων καταστάσεων που βιώνουν και συχνά ανάμεσα στον να “εκτεθούν σε αγνώστους” ή να γίνουν “ρεζίλι” από τη μία και να κάνουν “υπομονή” σε δυσάρεστες καταστάσεις από την άλλη, προτιμούν το δεύτερο».

Και ενώ η επικοινωνία ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς και την οικογένεια παραμένει προβληματική, «είναι σημαντικό να ορίζονται, να επιμορφώνονται και να υποστηρίζονται κατάλληλα εκπαιδευτικοί εμπιστοσύνης».

Στη συζήτηση αναφέρεται ενδεικτικά στην κατηγορία των υπεύθυνων σχολικής ζωής που πρόσφατα θεσπίστηκε, «χωρίς όμως να έχει υπάρξει ως τώρα αρκετή θεσμική υποστήριξη του ρόλου τους».

Ισχυρές ιδιοκτησιακές αντιλήψεις

Ο Γιώργος Μόσχος διακρίνει ότι στην ελληνική κοινωνία παραμένουν ισχυρές «ιδιοκτησιακές αντιλήψεις για τα παιδιά και λίγη διάθεση ουσιαστικού προβληματισμού».

Παράλληλα, όσοι εντείνεται η επιπόλαιη μιντιακή κάλυψη στα θέματα της βίας, «κυριαρχούν τα λεκτικά αναθέματα, αλλά παραμελούνται οι προσωπικές ευθύνες του καθενός και της καθεμίας μας», παρατηρεί ο ίδιος.

Το αγκάθι της συναίνεσης

Το πυρηνικό θέμα της συναίνεσης θίχτηκε ποικιλοτρόπως στο πλαίσιο του προγράμματος.

«Είναι δύσκολο και λεπτό», εξηγεί ο Γιώργος Μόσχος. Και περιπλέκεται σε σχέση με την προσκόμιση συναφών αποδεικτικών μέσων.

«Πάντως, όσον αφορά τα ανήλικα άτομα, δεν τίθεται ζήτημα συναίνεσης ως προς τους συνοικούντες και τα πρόσωπα στα οποία έχει ανατεθεί φροντίδα ή προστασία τους».

Οι εκπαιδευτικός και υπεύθυνη έμφυλης ισότητας και ενσωμάτωσης Genderhoood Λαμπρινή Γεωργίου οργάνωσε με τη Σοφία Κωνσταντοπούλου (υπεύθυνη διαχείρισης και επικοινωνίας Genderhood) τη βιωματική εκπαιδευτική δράση με τίτλο Συναι/no! Συναινείς;.

Παρείχε «τα πρώτα ερεθίσματα για την εξοικείωση των παιδιών με την έννοια της συναίνεσης», επισήμαναν οι εισηγήτριες. Με στόχο να μεταλαμπαδεύσουν στα παιδιά την ουσία του όρου. Να την αφομοιώσουν ως προστασία και πρόληψη, ως ευρύτερη δεξιότητα ζωής.

Υποκειμενικές ερμηνείες

Φαίνεται ότι η συναίνεση παραμένει έννοια εύκολα διαχειρίσιμη ή αντιστρέψιμη από την πλευρά του δράστη. Έχει αμφισβητηθεί σε περιπτώσεις όπου δύο άτομα βρέθηκαν  σε δωμάτιο κατά μόνας και κοινή συναινέσει.

Όπως θα εξηγεί η Σοφία Κωνσταντοπούλου, «προϋποθέτει ενεργητική ακρόαση και ενσυναίσθηση για να γίνει αντιληπτή από την άλλη πλευρά. Σε αυτή την περίπτωση δεν θα υπήρχε κίνδυνος για θολά σημεία».

Ωστόσο, «η συναίνεση εμπλέκει και άλλους δείκτες όπως η μη λεκτική επικοινωνία (γλώσσα σώματος, βλέμμα)», ανοικτούς δηλαδή σε υποκειμενικές ερμηνείες.

«Για το λόγο αυτό», προειδοποιεί η ίδια εισηγήτρια, «χρειάζεται να δηλώνεται ρητά και λεκτικά προκειμένου το όχι να γίνεται σεβαστό. Γυρίζοντας στη συνθήκη ενός δωματίου στο οποίο υπάρχουν δύο άτομα που έχουν βρεθεί εκεί με τη συγκατάθεσή τους, σίγουρα αυτό δεν προϋποθέτει ότι έχουν δώσει συναίνεση και για οποιαδήποτε άλλη συνθήκη ή επαφή», υπογραμμίζει η Σοφία Κωνσταντοπούλου.

Σωματική αυτονομία

Όλα αρχίζουν από την οριοθέτηση και το σεβασμό της οριοθέτησης.

«Μέσα από δεξιότητες συναίνεσης θέλουμε τα παιδιά να μπορούν να επικοινωνούν ανοιχτά και ξεκάθαρα την ανάγκη και τα “θέλω” τους», προτρέπει η Λαμπρινή Γεωργίου.

«Να συμπεριφέρονται με σεβασμό τόσο στο σώμα τους όσο και στο σώμα ενός άλλου ατόμου. Άλλωστε, παιδιά εκπαιδευμένα στη συναίνεση γίνονται σταδιακά ενδυναμωμένοι ενήλικες, που δρουν με σεβασμό στην ελευθερία και τη μοναδικότητα κάθε ατόμου. Παράλληλα, οι εκπαιδευτικοί αποτελούν πολύ σημαντικό στην κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών. Πολύ συχνά αποτελούν και άτομα εμπιστοσύνης από τις ίδιες τις μαθήτριες και τους μαθητές. Έτσι, επιδιώκουμε να λειτουργήσουν ως πολλαπλασιαστές και πολλαπλασιάστριες των αξιών του προγράμματος ΑΝ ώστε να είναι σε θέση να αναγνωρίζουν ένα κακοποιητικό περιστατικό, να μπορούν να αντιδράσουν και να το αντιμετωπίσουν».

Να σέβομαι τη διαφορά και τον προσωπικό χώρο

Σε μία από τις δραστηριότητες του εργαστηρίου, ζήτησαν από τα παιδιά να αποτυπώσουν τι αποκόμισαν. Ιδού ορισμένες απαντήσεις τους, όπως τις μετέφερε η Λαμπρινή Γεωργίου:

• Έμαθα να σέβομαι τον προσωπικό χώρο του άλλου και να μην τον κάνω να νιώθει άβολα.
• Έμαθα να κατανοώ καλύτερα τον εαυτό μου και τα “θέλω” μου.
• Έμαθα να λέω τη γνώμη μου και να ακούω τη γνώμη του άλλου.
• Έμαθα τι κάνει το σώμα μου όταν νιώθει ανασφάλεια.
• Έμαθα να ονοματίζω τα συναισθήματά μου.
• Κατάλαβα πως πρέπει να σέβομαι διάφορα δικαιώματα.
• Μου έμεινε η σοβαρότητα της συναίνεσης και της σωματικής αυτονομίας.
• Έμαθα να συνεργάζομαι και να ακούω τα “θέλω” των άλλων.

Παιχνίδια ρόλων ως εργαλείο ενσυναίσθησης

Όπως θα διευκρινίσει η Σοφία Κωνσταντοπούλου, «τα παιδιά αντιλαμβάνονται καθαρά πώς αισθάνεται ένα άλλο άτομο, όταν μπουν στη θέση τους. Στο Genderhood χρησιμοποιούμε συχνά τα παιχνίδια ρόλων ως εργαλείο προσομοίωσης μιας πιθανής κατάστασης. Έτσι, τα παιδιά αποκτούν ενσυναίσθηση για το πώς αισθάνεται η άλλη πλευρά μέσα από το παιχνίδι. Αυτό βοηθάει τόσο σε φαινόμενα κακοποίησης μεταξύ συνομιλήκων (bullying) όσο και σε πιθανή κακοποίηση από ενήλικες. Επίσης, παρότι το σεξ βγαίνει από την εξίσωση κατά την εκπαίδευση της συναίνεσης σε παιδιά κάτων των δεκάξι ετών, ο τελικός στόχος είναι οι παρεμβάσεις μας να συμβάλουν στην πρόληψη της σεξουαλικής παρενόχλησης και επίθεσης διδάσκοντας τα προσωπικά όρια. Πώς να λένε όχι και πώς να σέβονται το όχι των άλλων. Ουσιαστικά, η εξοικείωση με τη συναίνεση δημιουργεί γόνιμο έδαφος για την πρόληψη της έμφυλης βίας».

Έμφυλη διάσταση, κοινωνικά στερεότυπα, διαιώνιση κακού

Αλλά πώς άραγε συντείνει η έμφυλη διάσταση σε εξάρσεις βίας;

Πρόκειται ουσιαστικά για «κοινωνικές και συμπεριφορικές νόρμες που ανάλογα με τον κάθε πολιτισμό θεωρούνται ευρέως ως κοινωνικά κατάλληλες για τα άτομα κάθε συγκεκριμένου φύλου», εξηγεί η Σοφία Κωνσταντοπούλου.

Κατά συνέπεια, «δημιουργούν το περιβάλλον για άσκηση της συναίνεσης ή απόρριψής της», συμπληρώνει.

«Από πολύ νεαρή ηλικία, τα αγόρια συχνά αισθάνονται πίεση να ενταχθούν σε συγκεκριμένους ρόλους φύλου σχετικά με το τι σημαίνει να είσαι “άντρας”. Μερικοί από αυτούς τους ρόλους των φύλων μπορεί να είναι θετικοί, όπως η προστασία άλλων και η παροχή ασφάλειας και ασφάλειας. Αλλά μερικά από αυτά μπορεί να είναι μπερδεμένα ή αρνητικά. Για παράδειγμα, η γυναίκα πρέπει να είναι τρυφερή, υπομονετική, αγαθή και λιγομίλητη. Φυσικά, αν είναι λιγομίλητη, δεν θα έχει μάθει να εκφράζει τα “θέλω” της, να υπερασπίζεται τα “όχι” της και να διεκδικεί τα “ναι” της. Επίσης, αφού είναι υπομονετική μπορεί να υπομείνει κάποια συμπεριφορά, πχ ένα άγγιγμα από άλλο άτομο, ενώ δεν το θέλει. Βέβαια, αφού εκ προοιμίου ο συγκεκριμένος ρόλος τη θέλει τρυφερή, τότε, μάλλον πάντα θέλει τα χάδια».

Και κάπως έτσι τα παιδιά εξελίσσονται σε ενήλικες (και γονείς) κατάλληλους ή ακατάλληλους, λειτουργικούς ή όχι…

Πληροφορίες

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα προγράμματα παιδικής και ψυχικής υγείας στον ιστιότοπο για το Ίδρυμα Αικ. Λασκαρίδη.

Το πρόγραμμα είναι εγκεκριμένο από το υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων με αρ. αδείας φ.2.1/ΜΓ/66603/111050.Δ7.

Ευχαριστίες

Το Mononews ευχαριστεί τη φιλόλογο και υπεύθυνη προγραμμάτων ψυχικής υγείας του Ιδρύματος Αικ. Λασκαρίδη Σοφία Λεβαντή για την πολύτιμη συμβολή της στην πραγματοποίηση του συγκεκριμένου αφιερώματος.