Ήρωες δεν ήταν μόνον οι 300 – Οι Σπαρτιάτες πολεμιστές πέρα από το μύθο

This is Sparta! φωνάζει αγριεμένος ο Λεωνίδας -κατά κόσμον Τζέραρντ Μπάτλερ– στους κακούς, απολίτιστους και βάρβαρους Πέρσες, κάτι φρικιά από την Ανατολή, που έκαναν χιλιάδες χιλιόμετρα για να έρθουν να κατακτήσουν την Ελλάδα.

Τους δώσαμε και κατάλαβαν λοιπόν. Γιατί μπορεί στη μάχη των Θερμοπυλών να ήταν αυτοί οι νικητές, στην ιστορία 2.500 ετών όμως, έμειναν τα ανδραγαθήματα των Σπαρτιατών και η θυσία των 300 του Λεωνίδα. Αυτή κι αν είναι εκδίκηση! Ακόμη και η συμμετοχή στη μάχη μερικών χιλιάδων ακόμη, από τις ελληνικές πόλεις έμεινε στο περιθώριο… Γιατί, όπως τότε, έτσι και τώρα ο κόσμος διψάει για ήρωες, που θα επιτύχουν το ανυπέρβλητο, θα κατακτήσουν κορυφές που κανείς άλλος δεν έχει πατήσει ή θα θυσιαστούν για μια μεγάλη ιδέα, και ποια είναι μεγαλύτερη φυσικά, από την πατρίδα.

Παρακάμπτοντας τις ανιστόρητες μέχρις γελοιότητος χολιγουντιανές υπερβολές, όπως πρώτα απ΄όλα, ότι οι Πέρσες ήταν απολίτιστοι, γιατί το ακριβώς αντίθετο συνέβαινε, η ταινία ακολουθεί κατά γράμμα το δοξαστικό τυπικό της ανάδειξης ενός μεγάλου ιστορικού γεγονότος ως εγκώμιο για τους ήρωες και ως μάθημα αυτοθυσίας για όλους εμάς. Όπως ακριβώς διδάσκεται και στο σχολείο, με το παράδειγμα των Σπαρτιατών του Λεωνίδα να εξυψώνεται στους αιώνες και φυσικά να δημιουργεί το πρότυπο του Σπαρτιάτη ως του απόλυτου πολεμιστή.

Όμως στον πραγματικό κόσμο η αληθινή ιστορία είχε πολύ περισσότερες αποχρώσεις, όπως πιστεύει ο Αμερικανός Μίκι Κολ, συγγραφέας του βιβλίου «Το χάλκινο ψέμα: Καταρρίπτοντας τον μύθο της υπεροχής του σπαρτιάτη πολεμιστή» (The Bronze Lie: Shattering the Myth of Spartan Warrior Supremacy). Για την ακρίβεια ωστόσο, δεν πρόκειται για «κατάρρευση» αλλά για την ανάδειξη της πραγματικής ταυτότητας των Σπαρτιατών και των επιτευγμάτων της πόλης και των ανδρών της, πέρα από το μύθο, που δημιουργήθηκε γύρω τους. Μια άλλη ανάγνωση δηλαδή, χρήσιμη για τους έχοντες ελλιπή γνώση της αρχαίας ελληνικής ιστορίας χρησιμοποιώντας μάλιστα ως «αντίπαλο δέος» στη φήμη και το κλέος του Λεωνίδα μια άλλη σπουδαία προσωπικότητα τον στρατηγό Βρασίδα. Ο οποίος, όπως λέει, είναι πολύτιμος για τους ιστορικούς, όχι μόνο για την ατομική του ιστορία, αλλά επιπλέον γιατί απεικονίζει την ανθρώπινη πλευρά των πραγματικών πολεμιστών της Σπάρτης, σε αντίθεση με τον υπερβολικό θρύλο τους.

Ο Λεωνίδας

«Ο μύθος της πολεμικής ικανότητας της Σπάρτης οφείλεται κατά κύριο λόγο σ΄ένα θρυλικό κατόρθωμα ηρωισμού του Λεωνίδα, βασιλιά της Σπάρτης και ήρωα της περίφημης Μάχης των Θερμοπυλών, το 480 π.Χ. Η αρχαία Σπάρτη θεωρείται τις τελευταίες δυόμισι χιλιετίες ως η απαράμιλλη πολεμική πόλη-κράτος, όπου κάθε άνδρας είχε ανατραφεί από την βρεφική του ηλικία, ως έτοιμος για να πολεμήσει μέχρι θανάτου. Αυτή η άποψη όμως, όσο ριζωμένη και δελεαστική κι αν είναι, στην πραγματικότητα είναι σχεδόν ψευδής», όπως σημειώνει ο ίδιος σε άρθρο του στο Smithsonian magazine.

Υπενθυμίζοντας, ότι οι απελπιστικά λίγοι αριθμητικά, άνδρες του Λεωνίδα πολέμησαν μέχρι θανάτου τους υπερπολλαπλάσιους Πέρσες -όπως ακριβώς έγραψε ο Ηρόδοτος «έμεναν στις θέσεις τους και εκεί θα νικούσαν ή θα πέθαιναν»- ο συγγραφέας υποστηρίζει, ότι «Αυτό το μοναδικό επεισόδιο αυτοθυσίας και γενναιότητας έχει από καιρό συσκοτίσει την κατανόησή μας για την πραγματική Σπάρτη». Κάτι το οποίο ενισχύθηκε, κατά τον ίδιο πρόσφατα, χάρη στα ειδικά εφέ της επικής ταινίας «300», στην οποία τον εξηντάρη την εποχή εκείνη Λεωνίδα υποδύθηκε ο εντυπωσιακός 36άρης Τζέραρντ Μπάτλερ, δημιουργώντας το μύθο του υπερπολεμιστή. «Στην πραγματικότητα ήταν κι εκείνοι άντρες με σάρκα και οστά, που έκαναν λάθη, και που η ζωή και το έργο τους προσφέρει στον σύγχρονο άνθρωπο σημαντικά μαθήματα σχετικά με τον ηρωισμό και την στρατιωτική πονηριά, αλλά και με τις εντελώς ανθρώπινες γκάφες», όπως λέει.

Οι βασιλιάδες της Σπάρτης

Ως παράδειγμα αναφέρει το βασιλιά της Σπάρτης Αγησίλαο Β’, σπουδαίο στρατηγό, που κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου νίκησε στη μάχη της Μαντίνειας το 418 π.Χ. τους στρατούς του Άργους και της Αθήνας, χάρις στην στρατιωτική του δεινότητα. Επίσης τον ναύαρχο Λύσανδρο με την ένδοξη στρατιωτική σταδιοδρομία, την οποία τερμάτισε ο ίδιος με την βιαστική του απόφαση να σπεύσει στη μάχη εναντίον της Θήβας -πιθανώς για να στερήσει τη δόξα από κάποιον σπαρτιάτη αντίπαλό του- μια κίνηση, που το 395 π.Χ. του κόστισε τη ζωή στη μάχη της Αλιάρτου. Και δεν ξεχνά τον Καλλικρατίδα, τον ναύαρχο κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, που ενώ εξασφάλισε από τη Μίλητο την απαραίτητη χρηματοδότηση για τον σπαρτιατικό στόλο, στη συνέχεια, κάνοντας μια εντελώς παράτολμη κίνηση έχασε και την ίδια του τη ζωή. Συγκεκριμένα στη Ναυμαχία των Αργινουσών (406 π.Χ.) όταν διέταξε το πλοίο του να εμβολίσει τους Αθηναίους αποτυγχάνοντας παταγωδώς και πέφτοντας και ο ίδιος μαχόμενος.

«Ίσως η πιο ξεκάθαρη διάψευση του μύθου των υπερπολεμιστών», γράφει ο Κολ «βρίσκεται στους 120 επίλεκτους Σπαρτιάτες που πολέμησαν στη μάχη της Σφακτηρίας το 425 π.Χ. κι όταν τους περικύκλωσαν οι Αθηναίοι, επέλεξαν να παραδοθούν παρά να «νικήσουν ή να πεθάνουν». Αυτοί οι Σπαρτιάτες, όχι ιδιαίτερα καλύτεροι ή χειρότεροι από άλλους αρχαίους πολεμιστές, είναι μερικοί μόνο από τα πολλά παραδείγματα, που αποκαλύπτουν την πραγματικότητα για το στρατό της Σπάρτης».

Ο Βρασίδας

Για τον ίδιο ωστόσο, αυτή ακριβώς η ανθρώπινη πλευρά των Σπαρτιατών είναι που τους κάνει συγγενείς με τους άλλους πολεμιστές, ακόμη και συμπαθείς, με έναν τρόπο που δεν θα μπορούσε ποτέ να γίνει ο Λεωνίδας. Και ένα ακόμη παράδειγμα που φέρνει, είναι αυτό του στρατηγού Βρασίδα, που διακρίθηκε κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου για τις στρατηγικές του ικανότητες. «Ο Όμηρος μπορεί να δόξασε τον Οδυσσέα ως τον εξυπνότερο από τους Έλληνες, αλλά ο Βρασίδας ήταν ο δεύτερος», σημειώνει ο συγγραφέας. «Σχεδόν κανείς δεν έχει ακούσει για τον Βρασίδα. Δεν είναι μια φιγούρα που απαθανατίστηκε στο Χόλιγουντ για να υποστηρίξει φαντασιώσεις, αλλά ένας άνθρωπος, του οποίου τα λάθη υπήρξαν διδακτικά».

Πράγματι το 425 π.Χ. στον πόλεμο μεταξύ Σπάρτης και Αθήνας ο Βρασίδας έσπασε την πολιορκία της Μεθώνης με μόλις εκατό άνδρες. Και την ίδια χρονιά κατά τη διάρκεια της επίθεσης του σπαρτιατικού στόλου εναντίον του αθηναϊκού οχυρού της Πύλου, δεν δίστασε να ρίξει το πλοίο του στα βράχια ώστε να μπορέσει να επιτεθεί από κοντά στους Αθηναίους, όμως βρέθηκε ακάλυπτος μπροστά στον εχθρό, που του έστειλε καταιγίδα από ακόντια. «Ήταν απίστευτα γενναίο. Ήταν επίσης απίστευτα ηλίθιο», λέει ο Μίκι Κολ παραπέμποντας και στον Θουκυδίδη που λέει ότι ο Βρασίδας «είχε πολλά τραύματα, λιποθύμησε και πέφτοντας ξανά στο πλοίο του, η ασπίδα του έπεσε στη θάλασσα».

Οι νίκες

«Θυμόμαστε όλοι την περίφημη προτροπή «ή ταν ή επί τας» με την οποία η Σπαρτιάτισσα μάνα αποχαιρετούσε τον γιο της που πήγαινε στη μάχη. Γιατί η απώλεια της ασπίδας ήταν καθαρή ατίμωση», όπως γράφει ο Κολ. Και συνεχίζει: «Θα περίμενε, λοιπόν, κανείς, ότι ένας Σπαρτιάτης, που είχε χάσει την ασπίδα του και είχε λιποθυμήσει στη μάχη, θα προτιμούσε τον θάνατο από την ατίμωση, κάτι που σίγουρα θα επέλεγε ο Λεωνίδας. Άλλωστε ο Ηρόδοτος λέει, ότι όταν οι δύο Σπαρτιάτες, που επέζησαν μετά τη Μάχη των Θερμοπυλών επέστρεψαν στην πατρίδα τους, έγιναν δεκτοί με τόση περιφρόνηση ώστε αυτοκτόνησαν. Ο Βρασίδας, ωστόσο, παρ’ ότι ντράπηκε που επέζησε, δεν αυτοκτόνησε. Αντίθετα, έμαθε».

Σύμφωνα με την Ιστορία έτσι, την επόμενη χρονιά κατέλαβε με τα όπλα ή με πονηριά πόλεις, που είχαν συμμαχήσει με την Αθήνα -«εμφανιζόμενος… δίκαιος και μετριοπαθής στις πόλεις, προκάλεσε τις περισσότερες εξεγέρσεις και μερικές από αυτές τις πήρε με προδοσία», όπως γράφει ο Θουκυδίδης- συγκεκριμένα τα Μέγαρα, την Άκανθο, τα Στάγειρα και την Αμφίπολη, που αποδείχθηκε ο μεγαλύτερός του θρίαμβος. Στην αρχή πολιόρκησε αιφνιδιαστικά την πόλη και στη συνέχεια πρόσφερε συνθηκολόγηση με εξαιρετικά ευνοϊκούς όρους, όπως την ελεύθερη μετακίνηση σε όποιον ήθελε να φύγει μαζί με τα υπάρχοντά του και την υπόσχεση για την μη λεηλασία όσων θα έμεναν.

Η ζωή διδάσκει

«Αυτή η απίστευτα ριψοκίνδυνη κίνηση θα μπορούσε να αμαυρώσει τη φήμη του Βρασίδα, κάνοντάς τον να φανεί αδύναμος. Και σίγουρα έρχεται σε αντίθεση με τον μύθο του σπαρτιάτη υπερπολεμιστή, που χλεύαζε την ήπια δύναμη και τιμούσε τη νίκη στη μάχη πάνω από όλα», γράφει ο Κολ. «Αντίθετα από τον μυθικό Λεωνίδα, που προτίμησε να πέσει μαχόμενος, ο πολύ αληθινός Βρασίδας, όταν ηττήθηκε, έγλειψε τις πληγές του και δοκίμασε κάτι διαφορετικό. Το μάθημα, που πήρε στην Πύλο, ήταν ξεκάθαρο: Η μάχη είναι αβέβαιη και η ανδρεία ένα είδος μεικτό, στην καλύτερη περίπτωση. Ο πόλεμος στην ουσία του δεν είναι ένα πεδίο δόξας αλλά ένα μέσο για την προώθηση της πολιτικής και την επιβολή της θέλησης κάποιου. Ο Βρασίδας ανακάλυψε επιπλέον, ότι η νίκη μπορούσε να επιτευχθεί καλύτερα χωρίς μάχη».

Λίγο αργότερα η τύχη πάντως, θα τον εγκατέλειπε, αφού σε μία ακόμη επίθεση εναντίον των Αθηναίων, που είχαν εκστρατεύσει στην Αμφίπολη προσπαθώντας να την ανακτήσουν, θα έπεφτε στη μάχη. Ο Θουκυδίδης θα τον αναγνώριζε ως τον ανώτερο όλων των στρατιωτικών ηγετών της Σπάρτης, επαινώντας το θάρρος, τη στρατιωτική του ιδιοφυΐα και την ευγλωττία του και η κηδεία του θα γινόταν εντός της Αμφίπολης, όπου στη συνέχεια λατρευόταν ως ήρωας και οικιστής.(Ο τάφος ανακαλύφθηκε τα τελευταία χρόνια και η λάρνακα με τα οστά του και το χρυσό στεφάνι εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης).

«Οι άνθρωποι που μαθαίνουν από τα λάθη τους μπορούν να επιτύχουν σπουδαία πράγματα και αυτό είναι το πιο εμπνευσμένο μάθημα που μπορεί να μας διδάξει η αληθινή ιστορία της Σπάρτης», καταλήγει ο Μίκι Κολ. «Όταν επιλέγουμε τον μύθο από την πραγματικότητα, διαπράττουμε δύο εγκλήματα: Το πρώτο είναι ενάντια στο παρελθόν, γιατί η αλήθεια έχει σημασία. Και το δεύτερο, το πιο κραυγαλέο είναι εναντίον του εαυτού μας: Αν δεν μπορέσουμε να δούμε, πώς οι Σπαρτιάτες πάλεψαν, ηττήθηκαν αλλά το ξεπέρασαν και επανέκαμψαν, τότε δεν θα αντιληφθούμε και ότι αν το έκαναν εκείνοι, τότε ίσως μπορούμε κι εμείς».

Διαβάστε επίσης:

Μυκηναϊκά ξίφη από την Αιγιάλεια μιλούν για το έπος της Ιλιάδας

Ένας Καραβάτζιο, μία ρωμαϊκή βίλα αξίας μισού δισ. και μια πριγκίπισσα με παρελθόν

Καθαρίστηκε μετά από 7 χρόνια ο εμβληματικός «Δρομέας» του Βαρώτσου!