Η Ιστορία πρωταγωνιστής στο Τατόι – Ό,τι θα βλέπει ο επισκέπτης στο μουσείο

Μια άσκηση δημόσιας Ιστορίας, που αφορά έναν μείζονα πολιτειακό θεσμό της σύγχρονης Ελλάδας, τη βασιλεία, όπως ασκήθηκε στη χώρα από τον Γεώργιο Α’ και τους επιγόνους του θα είναι η έκθεση στο πρώην ανάκτορο του Τατοΐου.

Ένα μουσείο, το οποίο καλείται να εκπληρώσει έναν ουσιαστικό ρόλο επαναπροσδιορισμού αυτής της ιδιότυπης σχέσης του χώρου με το παρελθόν και το παρόν,  κρατώντας μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα στην ανάδειξη των μνημείων και στις ερμηνείες που δίνονται. Πρόκειται για το στόχο της μουσειολογικής μελέτης και της μουσειογραφικής  προμελέτης αναφορικά με την μετατροπή σε μουσείο της βασιλικής έπαυλης στο κτήμα Τατοΐου, όπως κατατέθηκαν στο χθεσινό Συμβούλιο Μουσείων του υπουργείου Πολιτισμού.

Ένα κρίσιμο βήμα για την υλοποίηση του έργου, που λεπτομέρειές του περιγράφονται για πρώτη φορά στις μελέτες αυτές, οι οποίες θα αποτελέσουν τον «οδηγό» για τις περαιτέρω ενέργειες.

Όπως ξεκαθαρίζεται, αποστολή του νέου μουσείου είναι η ανάδειξη της έπαυλης, καθώς και των αντικειμένων που βρέθηκαν σε αυτή – ή σχετίζονται με αυτή- ως σύνολο με ιδιαίτερη ιστορική, κοινωνική, τεχνική, καλλιτεχνική, επιστημονική σημασία. Ιδιαίτερη έμφαση εξάλλου, δίνεται στη σύνδεση της έπαυλης με το υπόλοιπο κτήμα και στον χαρακτήρα του ως «Πρότυπο Αγρόκτημα».

Σε κάθε περίπτωση ωστόσο, η έπαυλη αλλά και ολόκληρο το κτήμα συνιστούν ένα σύνθετο νοηματικά χώρο, σημείο αναφοράς ενός πρόσφατου ακόμη, παρελθόντος, με αρκετά στοιχεία που η σύγχρονη μουσειολογική σκέψη ορίζει ως «δύσκολη» ή «βαριά» κληρονομιά.

Η αφήγηση της ιστορίας

Στους στόχους της έκθεσης είναι πρώτα απ΄όλα η αφήγηση  της ιστορίας του χώρου, αρχίζοντας από την αγορά του Κτήματος το 1872, όταν ο Σκαρλάτος Σούτσος το πούλησε στον Γεώργιο Α΄ έως σήμερα. Στο πλαίσιο αυτό δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ευρωπαϊκή, εθνική, τοπική και περιφερειακή διάσταση όλων δραστηριοτήτων (οικοδομικών/αρχιτεκτονικών, αγροτοκτηνοτροφικών, δασικών κ.ά.) που αναπτύχθηκαν στο κτήμα.

Επόμενος στόχος είναι η παρουσίαση ζητημάτων Δημόσιας Ιστορίας -ακόμη και κάποιων από αυτά, που εξακολουθούν να θεωρούνται ακανθώδη – εντός των ευρωπαϊκών, ιστορικών συμφραζομένων τους αφ’ ενός, και αφ’ ετέρου εντός των εθνικών προσπαθειών για εδαφική ολοκλήρωση.

Έτσι, η έκθεση λαμβάνει υπ΄όψιν και τις φορτισμένες ιστορικές μνήμες, όπως η μετάβαση από τη βασιλευομένη στην προεδρευομένη δημοκρατία. Χωρίς ωστόσο να υποβάλει ερμηνείες αλλά δίνοντας στον επισκέπτη το έναυσμα για περαιτέρω διερεύνηση και εμβάθυνση στα ζητήματα με την αξιοποίηση μουσειογραφικών  μέσων.

Τέλος η έκθεση αποτυπώνει μέσα από τις επιλογές και την αισθητική της πρώην βασιλικής οικογένειας, εποχές και τάσεις στην τέχνη, τη μόδα, τη διακόσμηση, όπως μπορεί  να ανασυντεθούν από το απόθεμα αντικειμένων καθημερινής, ή λατρευτικής χρήσης (εικόνες και θρησκευτικά αντικείμενα), ή της χρήσης τους σε δημόσιες τελετές, για παράδειγμα παράσημα, μετάλλια, στρατιωτικές στολές κ.ά.

Οι διαδρομές επίσκεψης

Φυσικά το κτίριο δεν σχεδιάστηκε αρχικά για να γίνει μουσείο αλλά κατοικία, κάτι που λειτούργησε περιοριστικά ως προς τον σχεδιασμό της έκθεσης. Η μουσειολογική μελέτη της έτσι, έλαβε υπ΄όψιν τους χωρικούς περιορισμούς του κτιρίου αλλά και την ιστορία του κτήματος και τους μετασχηματισμούς του, τις προσωπικότητες των ατόμων που το κατοίκησαν ή φιλοξενήθηκαν σε αυτό και συνδέθηκαν με ιστορικά γεγονότα, επίκεντρο των οποίων υπήρξε το Τατόι.

Με γνώμονα πάντα για την επιλογή και την παρουσίαση, την δημόσια Ιστορία, η μελέτη ανακαλεί στιγμιότυπα της ευρωπαϊκής, της εθνικής, της τοπικής και της περιφερειακής ιστορίας, μέσω των σχετικών εκθεσιακών ενοτήτων ενώ τα εποπτικά μέσα της περιλαμβάνουν όλο το φάσμα συμβατικών και ψηφιακών εφαρμογών, αξιοποιώντας και σχετικό αρχειακό υλικό.

Η μουσειογραφική προμελέτη εξάλλου, προτείνει τρεις διαδρομές επίσκεψης και τη χωροθέτηση των αντίστοιχων μουσειακών κατασκευών. Συγκεκριμένα ο σχεδιασμός αναπτύσσεται στο ισόγειο, στον όροφο, στη σοφίτα, καθώς και στο υπόγειο της έπαυλης  και βασίζεται σε τρεις άξονες, με τέσσερις ευρείες θεματικές ενότητες.

Ο πρώτος άξονας αφορά στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια ιστορία που θέτει στο επίκεντρο τις σχέσεις της πρώην βασιλικής οικογένειας με τους υπόλοιπους βασιλικούς οίκους της Ευρώπης καθώς και γεγονότα διεθνούς εμβέλειας (Βαλκανικοί Πόλεμοι, Α’ και Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος).

Η εθνική ιστορία, ως δεύτερος άξονας, παρουσιάζεται μέσα από τη διαδοχή των βασιλέων και εν τέλει την απομάκρυνσή τους, με κεντρικό θέμα την πορεία προς την εθνική ολοκλήρωση της Ελλάδας, καθώς και την πορεία από τη βασιλευόμενη στην αβασίλευτη δημοκρατία και από την βασιλευομένη στην προεδρευομένη δημοκρατία.

Τέλος, η τοπική ιστορία, ως τρίτος άξονας, φέρνει στο επίκεντρο το Τατόι, παρουσιάζοντας όσα σημαντικά έλαβαν χώρα εκεί, μέσα από τις ιστορίες των ενοίκων του. Στον ίδιο άξονα παρουσιάζεται και το κτήμα Τατοΐου ως χώρος περιφερειακής ανάπτυξης και «Πρότυπο Αγρόκτημα».

Η καθημερινή ζωή

Από τις τέσσερις θεματικές ενότητες η πρώτη προσεγγίζει τα πρώην ανάκτορα ως κατοικία, ένα χώρο καθημερινότητας στα όρια του ιδιωτικού και δημόσιου βίου της πρώην βασιλικής οικογένειας. Εδώ περιλαμβάνονται η επιλογή της θέσης και η εγκατάσταση στον χώρο, η καθημερινότητα της οικογένειας, η ανατροφή των βασιλοπαίδων, οι κοινωνικές εκδηλώσεις, η διασκέδαση (γιορτές, εκδρομές, αθλήματα, κυνήγι κ.ά.), τα γεύματα και οι διατροφικές συνήθειες, οι συλλογές της οικογένειας (εικόνες, πίνακες, αρχαιότητες, φορεσιές κ.ά.) η μόδα, η Αυλή, το προσωπικό της έπαυλης, οι επισκέπτες και οι φιλοξενούμενοι.

Η δεύτερη θεματική ενότητα αναφέρεται στην έπαυλη ως αρχιτεκτόνημα με διαφορετικές φάσεις κατασκευής, παρεμβάσεων, ανακατασκευών και αλλαγών, που μαρτυρούν τις διαφορετικές περιόδους κατοίκησης. Εδώ οι επιμέρους ενότητες είναι οι αρχιτέκτονες, η παλαιά και η νέα βασιλική έπαυλη, οι διάφορες φάσεις εκσυγχρονισμού, οι υπόλοιπες κατοικίες της βασιλικής οικογένειας, η επίπλωση και η διακόσμηση, οι τεχνικές και μηχανολογικές όψεις (θέρμανση, εξηλεκτρισμός, πυρόσβεση κ.ά.).

Ζητήματα που συνδέουν την έπαυλη με την Ιστορία προσεγγίζονται στην τρίτη ενότητα δημιουργώντας τη σύνδεση της πρώην βασιλικής οικογένειας με τη νεότερη ελληνική ιστορία και στιγμιότυπα με την αντίστοιχη ευρωπαϊκή.  Εδώ αναπτύσσονται θέματα που αφορούν τη λειτουργία του πολιτεύματος της βασιλευομένης δημοκρατίας και ακολουθείται μια συμβατική περιοδολόγηση ως εξής: πρώτη περίοδος (1864-1909), δεύτερη περίοδος (1911-1924) και τρίτη περίοδος (1935-1941, 1946-1967).

Στην τέταρτη τέλος, ενότητα η έπαυλη αναφέρεται ως «πολιτειακό σύμβολο» και σ΄αυτό το πλαίσιο αναδεικνύονται θεματικές, που αφορούν στην αντιμετώπισή του κατά τις περιόδους μη χρήσης από την οικογένεια. Δηλαδή: στην αβασίλευτη δημοκρατία, στην Κατοχή και τον Εμφύλιο, στη χούντα (μετά τη φυγή του Κωνσταντίνου Β ́), στο δικαστικό ζήτημα της βασιλικής περιουσίας, στις διαρπαγές και λεηλασίες, στα ζητήματα διαχείρισης και στην νέα εποχή με την αξιοποίηση και τις προοπτικές.

Η περιήγηση στο κτίριο

Τι θα βλέπει όμως ο επισκέπτης στα ανάκτορα – μουσείο; Η πλήρης περιήγηση στο κτίριο θα αρχίζει βεβαίως από το ισόγειο:

Η εκθεσιακή πορεία θα έχει ως αφετηρία την κύρια είσοδο του κτιρίου στο ισόγειο της βόρειας όψης. Μετά από μία μικρή εισαγωγή στο χώρο, ο επισκέπτης θα οδηγείται προς τα ανατολικά, όπου θα δει το γραφείο και τα διαμερίσματα του βασιλιά και θα ενημερωθεί για την προσωπικότητα του Γεωργίου Α΄.  Ακολουθούν οι χώροι του σαλονιού και της τραπεζαρίας, στους οποίους θα παρουσιάζεται η βασιλική οικογένεια διαχρονικά, μέσα από τεκμήρια του κτιρίου και της χρήσης του. Ακολουθούν προς τα δυτικά τα διαμερίσματα της βασίλισσας, μέσα από τα οποία προβάλλεται η Όλγα. Με την ίδια κατεύθυνση παρουσιάζονται και τα πρόσωπα της αυλής της εποχής του Γεωργίου Α΄ ενώ  συνεχίζοντας προς τα βόρεια παρουσιάζονται οι επίγονοί του.

Το κεντρικό κλιμακοστάσιο οδηγεί στον όροφο, στην ανατολική πτέρυγα του οποίου παρουσιάζεται ο Κωνσταντίνος Α΄ και οι γιοι του Αλέξανδρος και Γεώργιος Β΄, καθώς και η πολυτάραχη εποχή τους. Δυτικότερα ο χώρος αφιερώνεται στο ζεύγος Παύλου και Φρειδερίκης και η περιήγηση συνεχίζει προς το βασιλικό υπνοδωμάτιο του Κωνσταντίνου Β΄ και της Άννας Μαρίας. Ακολουθεί η ενότητα που παρουσιάζει το τέλος της βασιλείας στην Ελλάδα ενώ οι θεματικές στην πορεία του επισκέπτη προς τα δυτικά περιλαμβάνουν και τους διακεκριμένους επισκέπτες του Τατοΐου, τη μόδα, τις κόρες του Παύλου, πριγκίπισσες Σοφία και Ειρήνη, και το ενδιαφέρον των
ενοίκων του Τατοΐου για την αρχαιότητα.

Η σοφίτα εισάγει τον επισκέπτη στις θεματικές των αθλημάτων, του κυνηγιού και της ανατροφής των βασιλοπαίδων μέσα από τα νεανικά δωμάτια του Κωνσταντίνου Β΄. Στη σοφίτα επίσης παρουσιάζονται οι θεματικές ενότητες του προσωπικού των ανακτόρων, καθώς και ενότητα με ψηφιακό χαρακτήρα, που αποκαλύπτει μικρές ιστορίες του Τατοΐου.   Η κάθοδος προς το υπόγειο τέλος  οδηγεί μέσα από τα μαγειρεία σε ενότητες σχετικές με το προσωπικό και τις εγκαταστάσεις των μαγειρείων, τις ιστορικές φάσεις του κτήματος και της έπαυλης του Τατοΐου και την παραγωγή οίνου σε αυτό. Εδώ κλείνει και η εκθεσιακή περιήγηση με την παρουσίαση του πραξικοπήματος του 1967 στην αίθουσα κινηματογράφου. Στο υπόγειο χωροθετούνται και οι αίθουσες εκπαιδευτικών προγραμμάτων και περιοδικών εκθέσεων.

Ελκυστικό για όλους

Σε γενικές γραμμές η μουσειογραφική προμελέτη  σχεδιάστηκε σύμφωνα με τη μουσειολογική πρόταση, την οργάνωση των τεκμηρίων από τις συλλογές του Τατοΐου για την ένταξη και αξιοποίησή τους σε μια εκθεσιακή αφήγηση, που να υπηρετεί τον ψυχαγωγικό, εκπαιδευτικό και ενημερωτικό ρόλο της έκθεσης, την οργάνωση και παρουσίαση του εκθεσιακού υλικού με τρόπο συνεκτικό, ελκυστικό και επιμορφωτικό για τις ποικίλες κατηγορίες κοινού, την ένταξη σύγχρονων ερμηνευτικών εργαλείων για την ανάδειξη της ιστορίας του τόπου και το σχεδιασμό του χώρου με αισθητική αρτιότητα, λειτουργικότητα και μέριμνα για την προσβασιμότητα ειδικών ομάδων επισκεπτών (παιδιά, αλλά και άτομα με φυσικές και διανοητικές αναπηρίες κ.λπ.).

Τα εκθεσιακά τεκμήρια πλαισιώνονται εξάλλου με εποπτικό υλικό, κείμενα, γραφιστικά, οπτικοακουστικά μέσα και ψηφιακές εφαρμογές λειτουργώντας επικουρικά στην κατανόηση της παρεχόμενης πληροφορίας. Σύντομες βιντεοπροβολές, και άλλα μουσειολογικά / μουσειογραφικά ευρήματα τεκμηριώνουν το αφηγηματικό σενάριο.

Να σημειωθεί ότι η μουσειολογική προμελέτη εκπονήθηκε από την μουσειολόγο – αρχαιολόγο  Έλια Βλάχου  και η μουσειογραφική προμελέτη από τον αρχιτέκτονα –μουσειογράφο Σπύρος Νάσαινας.

Τα αντικείμενα

Στους χώρους του πρώην ανακτόρου εντοπίστηκαν περισσότερα από 5.500 αντικείμενα εκ των οποίων ορισμένα εξαιρετικά έργα τέχνης. Σε άλλα, μεγάλα κτίρια, εντός του ιστορικού πυρήνα, εντοπίστηκαν πάνω από 100.000 αντικείμενα. Αλλά να σημειωθεί εξ αρχής, ότι τόσο τα αντικείμενα που βρέθηκαν μέσα στην έπαυλης, όσο και αυτά που εντοπίστηκαν εντός των υπολοίπων κτηρίων προέρχονται από όλες τις βασιλικές κατοικίες (Ανάκτορα Αθηνών, βασιλικές επαύλεις Μον Ρεπό, Τατοΐου, αστικές κατοικίες Ψυχικού και Ροδοδάφνης), είχαν αποθηκευθεί στα κτίρια του κτήματος το 1973. Όταν δηλαδή  η δικτατορία κήρυξε έκπτωτη τη βασιλική οικογένεια και απαλλοτρίωσε την κινητή και ακίνητη περιουσία της. Παρέμειναν εκεί μέχρι το τέλος της δικαστικής διεκδίκησης, μεταξύ της πρώην βασιλικής οικογένειας και του Ελληνικού Δημοσίου.

Όλα τα κινητά αντικείμενα που θα εκτεθούν πάντως, καταλογογραφούνται και αναρτώνται ως ψηφιακά τεκμήρια στο αποθετήριο των Κινητών Μνημείων του ΥΠΠΟΑ και συντηρούνται με επιμέλεια της Διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαίων και Νεώτερων Μνημείων.  Όσο για την αποκατάσταση του ιστορικού κτιρίου των ανακτόρων εκπονείται με επιμέλεια της Διεύθυνσης Προστασίας και Αναστήλωσης Νεώτερων και Σύγχρονων Μνημείων και βρίσκεται σε εξέλιξη, ώστε οι χώροι του να παραδοθούν σε άριστη κατάσταση για την εφαρμογή του σχεδιασμού και της μουσειογραφικής μελέτης.

Το πρόγραμμα βιωσιμότητας

Η μετατροπή της πρώην βασιλικής έπαυλης σε μουσείο αποτελεί μέρος του υπό εξέλιξη προγράμματος μουσειακής ανάδειξης επιλεγμένων ιστορικών κτιρίων του κτήματος Τατοΐου με τεκμήρια, που έχουν εντοπιστεί και διασωθεί στους χώρους του. Ο στόχος είναι να προσφέρει στους επισκέπτες μια πολυθεματική μουσειακή εμπειρία, πλαισιωμένη με ποικίλες δραστηριότητες σε ένα αποκατεστημένο φυσικό περιβάλλον.

Οι βασικές αρχές παρέμβασης στο κτήμα Τατοΐου όπως αποτυπώθηκαν στη Μελέτη Βιωσιμότητας της KPMG, που εκπονήθηκε για λογαριασμό του ΥΠΠΟΑ το 2021, βασίζονται σε δύο πυλώνες: Τον σεβασμό στην ιστορία, στο περιβάλλον και στην κοινωνία που θα επιτευχθεί μέσω της αναστήλωσης των κτηρίων, της ανάδειξης όλων των ιστορικών και πολιτιστικών στοιχείων, της ανάπλασης του φυσικού περιβάλλοντος, της προσβασιμότητας και της ανάπτυξης μακροχρόνιων χρήσεων.

Και τη δημιουργία, για το Τατόι, ενός ισχυρού επιχειρηματικού χαρακτήρα, με οικονομική βιωσιμότητα, ταυτότητα και συνοχή, αναγνωρίσιμου στον εσωτερικό και εξωτερικό, ώστε να αποτελεί πόλο έλξης για τους επισκέπτες. Έχουν ορισθεί έτσι πέντε θεματικές κατευθύνσεις:  Ιστορία και πολιτισμός. Υπαίθρια άσκηση και αναψυχή. Αγροτική οικονομία. Έρευνα και γνώση. Ευεξία και ηρεμία.

Στο πλαίσιο αυτό, το μουσειακό πρόγραμμα περιλαμβάνει την μετατροπή τεσσάρων κτιρίων σε μουσεία: του Παλαιού Βουστασίου, του Νέου Βουστασίου, της Οικίας Sturm, του Κτιρίου Τηλεπικοινωνιών και της πρώην Βασιλικής Έπαυλης. Ενώ η Οικία Δασοφύλακα θα φιλοξενεί το Κέντρο Πληροφόρησης του κοινού.

Στα τέσσερα αυτά κτίρια θα εκτεθούν οι άμαξες (Π. Βουστάσιο), τα πολυτελή αυτοκίνητα της πρώην βασιλικής οικογένειας, καθώς και εκθέματα που σχετίζονται με την αγροκτηνοτροφική παραγωγή του κτήματος (Ν. Βουστάσιο), έργα τέχνης, οικοσκευή και άλλα αντικείμενα που έχουν βρεθεί στους χώρους του κτήματος (Βασιλική Έπαυλη, Οικία Sturm και Κτήριο Τηλεπικοινωνιών).

Διαβάστε επίσης:

Λάμψη και προστασία των αρχαίων στους σταθμούς «Αγία Σοφία» και «Βενιζέλου»

Μπρούνο Στεφανίνι: Ο εκκεντρικός συλλέκτης με τα 280 κτίρια, τα αγάλματα και τα πολυβόλα