Φώτης Κόντογλου: Η ελληνική παράδοση στο αίμα του – Έκθεση στο Ίδρυμα Γουλανδρή

Σε μια από τις εμβληματικότερες μορφές της Γενιάς του ΄30, τον Φώτη Κόντογλου είναι αφιερωμένη η έκθεση «Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους», που παρουσιάζεται από σήμερα στο μουσείο του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή  στο Παγκράτι.

Έναν πολύπλευρο δημιουργό, που όπως σημειώνει ο Κυριάκος Κουτσομάλλης, διευθυντής του Ιδρύματος και επιμελητής της έκθεσης  «δεν ήταν μόνον νοσταλγός, αλλά και αυθεντικός εκφραστής της ανάγκης για επιστροφή στα θέσμια των παραδόσεων, της συλλογικής μνήμης και της λαϊκής παράδοσης, θέτοντας  ως κυρίαρχο ζητούμενο την απαλλαγή από την κηδεμονία και την εξάρτηση από τα καλλιτεχνικά ρεύματα της Δύσης».

Στην έκθεση, που αποτελεί επετειακό αφιέρωμα για τα εκατό χρόνια από την εθνική συμφορά του ξεριζωμού του Μικρασιατικού Ελληνισμού από τις μακραίωνες εστίες του, παρουσιάζονται έργα 39 ακόμη δημιουργών, που εμπνεύστηκαν από τον Κόντογλου, ενστερνίστηκαν τις ιδέες του και τις ακολούθησαν με τον δικό τους τρόπο. Ανάμεσα στους «πρωτόκλητους» μαθητές του ήταν άλλωστε ο Γιάννης  Τσαρούχης και ο Νίκος Εγγονόπουλος, στενή ήταν η σχέση του με τον Ράλλη Κοψίδη, τον Σπύρο Παπαλουκά, τον Σπύρο Βασιλείου, με τον συμπατριώτη του Στρατή Δούκα και τον Νίκο Βέλμο.

Αλλά υπήρξαν και αυτοί που ανήκουν στη χορεία των «κρυπτομαθητών» όπως ο Γιάννης Μόραλης, ο Διαμαντής Διαμαντόπουλος, ο Κλέαρχος Λουκόπουλος και ο KlausVrieslander, οι οποίοι διατηρούσαν επαφές, χωρίς όμως να γίνουν ποτέ βοηθοί και συνεργάτες του. Και από τους εν ζωή καλλιτέχνες όμως, πολλοί είναι αυτοί που εισέπραξαν την καλλιτεχνική και πνευματική αύρα ενός έργου, το οποίο έμμεσα επηρέασε και το δικό τους, κάτι που ευγνώμονα ομολογούν.

Λόγος και εικόνα

«Με λογιότητα, οξυμένη νόηση, χαρισματικό λόγο, γενναιοδωρία προθέσεων και αισθημάτων, ακλόνητη βεβαιότητα και συγκινησιακή ευαισθησία, ο Κόντογλου θέλησε τον εαυτό του ανόθευτο φορέα των παραδόσεων του Γένους», λέει ο κ. Κουτσομάλλης. «Με τη συζευκτική ενάργεια του αφηγηματικού λόγου και τον ζωγραφικό λυρισμό του χρωστήρα του, αναδείχθηκε αφυπνιστής της  εθνικής συνείδησης και ζωγράφος της λειτουργικής τέχνης της Ορθοδοξίας».

Προσθέτοντας, ότι με προσήνεια και απλότητα χαλύβδωσε τον χαρακτήρα του, δίνοντας πνευματική υπόσταση στα πιστεύω του, εμμένοντας στη συζευκτική ενότητα του πρόσκαιρου με το διαχρονικό και του αιώνιου με το εφήμερο. Έτσι, με λόγο λιτό, αλλά διαυγή, δόμησε ένα έργο με πρωτοτυπία και αυθεντικότητα, που διαπνέεται από μια πνευματικότητα μυσταγωγικής προέλευσης, η οποία αρδεύεται από τα πνευματικά ρεύματα των αρχών της καταγωγής του.

Για τον ίδιο η συζευκτική διάδραση λόγου και εικόνας του Κόντογλου, με βυζαντινότροπες αναγνώσεις και αγιογραφικές εικονογραφικές ιστορήσεις τέθηκαν απέναντι στην αστική, κοσμική, αισθητική θεώρηση ενώ η δική του στοχαστική και θρησκευτική αντίληψη στόχευσε στην πηγή της ελληνικής πολιτισμικής καταγωγής του.

«Σε περίοδο κατά την οποία έννοιες συναφείς με την επιστροφή στην παράδοση, που θα διασφάλιζαν την πολιτισμική συνέχεια, τη γλωσσική και πνευματική παράδοση, κλυδωνίζονταν στη δίνη των πολυπολιτισμικών μετασχηματισμών και οι παραδοσιακές δομές υφίσταντο την πίεση της αποδόμησης, ο Φώτης Κόντογλου, ως κληρονόμος των αϊβαλιώτικων παιδαγωγικών αρχών του, θεώρησε εθνικό χρέος του να ανασύρει, από τους άβατους χώρους της ψυχής του, τις υπνώττουσες αρχές των πολιτιστικών αναφορών του», αναφέρει ο κ. Κουτσομάλλης.

Τα πρώτα χρόνια

Ήταν 27 ετών ο Φώτης Κόντογλου το 1922, όταν ως πρόσφυγας εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα. Νωρίτερα και αφού είχε τελειώσει το Γυμνάσιο στις Κυδωνίες έφθασε στην Αθήνα για να σπουδάσει στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, διέκοψε όμως τις σπουδές του και άρχισε έναν περίπλου που κατέληξε στο Παρίσι, όπου διέμεινε περίπου για έναν χρόνο, μετά το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου.

Ήταν η περίοδος κατά την οποία η Σχολή του Μονάχου, είχε αρχίσει να χάνει την αίγλη της έναντι του Παρισιού, όπου εκκολάπτονταν οι νέες περί τέχνης θεωρίες. Καλλιτέχνες όπως ο Παρθένης, ο Μαλέας και άλλοι της γενιάς τους δέχονταν επιρροές από τις παρισινές πρωτοποριακές ιδέες και τις μετέφεραν στην Ελλάδα, συμβάλλοντας έτσι, ώστε η νεοελληνική τέχνη να αποκτά νέους προσανατολισμούς. Ο Κόντογλου όμως, δεν συμφωνούσε, αντιπαραβάλλοντας στα δυτικά πρότυπα την αναγκαιότητα της παραμονής και ανάδειξης της ελληνικής παράδοσης, σε αδιάσπαστη ενότητα μάλιστα με το ορθόδοξο δόγμα.

Μια στάση, που σύμφωνα με τον επιμελητή, «καθιστούσε πρόδηλο το γεγονός, ότι ο βίαιος εκπατρισμός του από τον γενέθλιο τόπο δεν ήταν μόνο υπόθεση γεωγραφίας αλλά ο ψυχοσυναισθηματικός εκπατρισμός, που ακουμπούσε και προσέβαλλε την ψυχή του, εκεί δηλαδή όπου εδρεύουν και υπνώττουν οι μνήμες, τα βιώματα, οι παραδόσεις, αναμένοντας τη μετουσίωσή τους, ώστε να αναδυθούν ως η άλλη, η «εν ετέρα μορφή» πραγματικότητα».

Η ελληνική παράδοση

«Από του 1922 εγκατασταθείς εις την Ελλάδα ειργάσθην εντατικώς εις ό,τι αφορά την συμβολήν της ελληνικής παραδόσεως εις την μόρφωσιν συγχρόνου ελληνικής τέχνης», αναφέρει ο ίδιος ο Κόντογλου σε αδημοσίευτη επιστολή του 1941 προς τους καθηγητές του ΕΜΠ. Και πράγματι από την άφιξή του στην Ελλάδα έκανε αισθητή την παρουσία του στην πνευματική και καλλιτεχνική ζωή του τόπου.

Οι επανειλημμένες επισκέψεις του στο Άγιον Όρος εξάλλου, και ιδιαίτερα η πολύμηνη παραμονή του εκεί το 1923 επηρέασαν καθοριστικά το έργο του, ανοίγοντάς του τον δρόμο προς τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή ζωγραφική. Η σχεδιαστική όσο και η τεχνοτροπική του δεινότητα άλλωστε φάνηκαν από τα πρώτα έργα του.

Το 1932 ζωγράφισε με την τεχνική της νωπογραφίας δύο τοίχους της κατοικίας του στην αθηναϊκή συνοικία Κυπριάδου στα Πατήσια, με θέματα που αφορούν την ελληνική ιστορία αλλά και προσωπικές αναμνήσεις. Βοηθοί του ήταν τότε ο Γιάννης Τσαρούχης και ο Νίκος Εγγονόπουλος. Πρόκειται για μία εκτεταμένη τοιχογραφία, η οποία αποτοιχισμένη με δαπάνες του Βασίλη Γουλανδρή, χαρίστηκε ως δωρεά στην Εθνική Πινακοθήκη και παρουσιάζεται στην νέα της έκθεση.

Εμβληματικά έργα

Δύο χρόνια αργότερα ανέλαβε την εικονογράφηση του παρεκκλησίου της Αγίας Λουκίας στο αγρόκτημα της οικογένειας Ζαΐμη, προκρίτων του 1821 και πολιτικών, στο Ρίο Πατρών. Ενώ το 1937 του ανατέθηκε η διακόσμηση τριών αιθουσών του δημαρχείου της Αθήνας, με αποτέλεσμα ένα έργο μνημειακών διαστάσεων, μήκους 28 μέτρων, το οποίο συνθέτουν 250 εικονογραφικές αποτυπώσεις ηρώων, εθνικών και θρησκευτικών συμβόλων, συνοψίζοντας κεφάλαια τόσο της κοσμικής όσο και της θρησκευτικής ζωγραφικής. Ένα επίτευγμα που εξήραν ο Καζαντζάκης, ο Ουράνης, ο φίλος και συμπατριώτης του Στρατής Δούκας, ο Βενέζης, ο Μυριβήλης, ο Παρθένης, ο Τόμπρος και πλειάδα άλλων διακεκριμένων του πνεύματος και της τέχνης.

Εκτός από ζωγράφος εξάλλου, ο Κόντογλου καθιερώθηκε, όπως είναι γνωστό και ως λογοτέχνης, με το διήγημά του «Ο Κουρσάρος Πέδρο Καζάς» να αποτελεί το κατ΄ εξοχήν στίγμα του. Για να ακολουθήσουν ασφαλώς  και άλλα.

Συνειδητή επιλογή

Γιατί όμως αυτή η  αυστηρή, έως και απορριπτική, κριτική του προς τη δυτική τέχνη, είναι το ερώτημα που τίθεται.

«Θα ήταν ανεδαφικό να του καταλογισθεί το ελλιπές της γνώσης και το μειωμένο, ως εκ τούτου, ενδιαφέρον προς τη δυτική τέχνη», επισημάνει ο κ. Κουτσομάλλης.«Η εμμονή του στην παράδοση ήταν συνειδητή επιλογή. Ο Φώτης Κόντογλου ήθελε τον εαυτό του ζωγράφο της εικόνας η θέαση της οποίας ορίζεται από μια νοητή προσέγγιση που καθορίζεται από δογματικές δεσμεύσεις, η δε ανάγνωσή της από τη χρήση κωδικών για την αποκρυπτογράφηση εννοιών, μηνυμάτων και συμβολισμών, που θα εισάγουν τον αποδέκτη του ορώμενου στα ενδότερα του μυστηρίου, το οποίο εγκλείεται στην εικονογραφική αφήγηση. Αρνήθηκε να δεχθεί ότι το αμιγές και το μονοσήμαντο είναι έννοιες που δεν συμβιβάζονται με την εξέλιξη στην τέχνη και ότι η αισθητική εικαστική συγκίνηση δεν προκαλείται από μονοδιάστατες εκδοχές».

Το αφιέρωμα

Η δομή του αφιερώματος «Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους» αναπτύσσεται σε δυο σκέλη. Το πρώτο, με άξονα αναφορών του χαρισματικού Φώτη Κόντογλου με την τεράστια συγκινησιακή ευαισθησία, την ενάργεια του αφηγηματικού λόγου, την σχεδιαστική μαεστρία και τον ζωγραφικό λυρισμό του χρωστήρα του ανεδείχθη αφυπνιστής της Εθνικής συνείδησης και της λειτουργικής τέχνης της Ορθοδοξίας. Και από την άλλη, την επιρροή που άσκησε στο πεδίο των εικαστικών τεχνών και τα γράμματα του 20^ου αιώνα στους νεότερους.

Συγκεκριμένα στην έκθεση συμμετέχουν με έργα τους οι καλλιτέχνες Ιωάννης Βαμπούλης, Πέτρος Βαμπούλης, Σπύρος Βασιλείου, Φώτης Βάρθης, Νίκος Βέλμος, Κωνσταντίνος Γεωργακόπουλος, Γεώργιος Γλιάτας, Στέφανος Δασκαλάκης, Διαμαντής Διαμαντόπουλος, Νίκος Εγγονόπουλος, Μάρκος Καμπάνης, Ανδρέας Κοντέλλης, Φώτης Κόντογλου, Γεώργιος Κόρδης, Ράλλης Κοψίδης, Αλέκος Κυραρίνης, Αλέκος Λεβίδης, Κλέαρχος Λουκόπουλος, Νεκτάριος Μαμάης, Τάσος Μαντζαβίνος, Ιωάννης Μητράκας, Γιάννης Μόραλης, Νίκος Μόσχος, Εμμανουήλ Μπιτσάκης, Χρήστος Μποκόρος, Γιάννης Παπαδέλης, Σπύρος Παπαλουκάς, Κωνσταντίνος Παπαμιχαλόπουλος, Κώστας Παπανικολάου, Σπύρος Παπανικολάου, Γιώργος Ρόρρης, Εδουάρδος Σακαγιάν, Παύλος Σάμιος, π. Σταμάτης Σκλήρης, Σωτήρης Σόρογκας, Γιάννης Τσαρούχης, Στέλιος Φαϊτάκης, Φίκος, Νικόλαος Χούτος, Γιώργος Χοχλιδάκης και KlausVrieslander.

Info:

Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Παγκράτι 

«Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους»

Διάρκεια: 21Σεπτεμβρίου – 12 Δεκεμβρίου

Διαβάστε επίσης:

Βρέθηκε η Νεφερτίτη; Στα ίχνη της ο διάσημος αρχαιολόγος Ζάχι Χαουάς

Στο φως ο Ηρακλής των Φιλίππων – Σπουδαίο εύρημα