Ελ Γκρέκο: Ο «πατέρας» του Πικάσο και της σύγχρονης τέχνης

Οι πινελιές του πάνω στον καμβά αφήνουν σημάδια πλατιά και ευδιάκριτα, σχηματίζοντας πρόσωπα «φλεγόμενα» και εξασθενημένες φιγούρες, που μοιάζει να τρεμοπαίζουν σαν κεριά στον άνεμο. Τα χρώματα βαθιά και έντονα, οι ουρανοί δραματικοί να παίρνουν μέρος στην όλη σύνθεση…  Λίγοι καλλιτέχνες  από τους λεγόμενους «Παλαιούς Δασκάλους»  δημιούργησαν έργα, που είναι τόσο εκπληκτικά φρέσκα στα μάτια των συγχρόνων όσο ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος.

Ο Έλληνας ζωγράφος, που μπορεί με το προσωπικό του ύφος να προκάλεσε σύγχυση σε ομοτέχνους συνομήλικους του, εκεί στα τέλη του 16^ου με αρχές του 17^ου αιώνα, είχε όμως τεράστιο αντίκτυπο σε σύγχρονους δημιουργούς, όπως ο Πικάσο αλλά και ο Σεζάν και ο Μανέ. Γιατί, έπρεπε να φθάσει ο 20ός αιώνας, προκειμένου το έργο του να ανακαλυφθεί από τους ιστορικούς της τέχνης, που τον θεώρησαν πρόδρομο του εξπρεσιονισμού, αλλά κυρίως βέβαια από τους ζωγράφους, που επηρεάστηκαν βαθιά και ουσιαστικά από τα χαρακτηριστικά της τέχνης του.

Η συζήτηση επανέρχεται σήμερα, καθώς το έργο του Γκρέκο επανεξετάζεται για μία ακόμη φορά, με τους ειδικούς να διακρίνουν επιπλέον στοιχεία, που έχουν επιδράσει στους νεότερους ενώ παράλληλα τα έργα του, τα οποία σπανίως εμφανίζονται σε δημοπρασίες καθώς τα περισσότερα βρίσκονται σε μουσεία γίνονται ανάρπαστα.

Γιατί ο Γκρέκο, παρ΄ότι συνδέεται με τη μανιερίστικη ζωγραφική, η οποία ανέτρεψε την ισορροπία της αναλογικότητας της Αναγέννησης και του ψευδαισθησιακού χώρου, έχει τη δική του εικαστική φυσιογνωμία που δεν συγκρίνεται με καμία άλλη. Όπως όταν έτεινε να συμπιέζει το φόντο και το προσκήνιο, ισοπεδώνοντας τις συνθέσεις του σε ολόπλευρα σχήματα. Κι όταν, αποκηρύσσοντας συχνά το νατουραλιστικό χρώμα, προσέδιδε μία γαλαζωπή απόχρωση στο δέρμα των προσώπων του.

Σχέση πατέρα – γιου

«Αν τα πρόσωπα της Γαλάζιας περιόδου μου έχουν κάποια ιδιαίτερη πλαστικότητα, τότε μάλλον αυτό το οφείλουν στην επιρροή, που άσκησε πάνω μου ο Γκρέκο», είχε πει ο Πικάσο (Pablo Picasso – Σκέψεις για την Τέχνη). Τα σχήματα, το χρώμα, η δομή του χώρου, η αφηρημένη οργάνωση της φόρμας, το φως, όλα τα στοιχεία του Γκρέκο γοήτευσαν τον Πικάσο, που δεν δίσταζε να τον αναφέρει ως «πατέρα» του στη ζωγραφική.

Όπως είναι γνωστό άλλωστε, οι περίφημες «Δεσποινίδες της Αβινιόν»  (1907), ένα  από τα σημαντικότερα έργα του κυβισμού αντλούν έμπνευση από την «Πέμπτη Σφραγίδα της Αποκάλυψης» (1608-14) του Γκρέκο, που τοποθετεί τα γυμνά σώματα των μαρτύρων πίσω από τη φιγούρα του Ευαγγελιστή Ιωάννη. Ο πίνακας απεικονίζει ένα κεφάλαιο της Αποκάλυψης  στο οποίο το σπάσιμο επτά σφραγίδων σε έναν κύλινδρο προκαλεί διάφορα είδη κακών γεγονότων, με την πέμπτη σπασμένη σφραγίδα να απελευθερώνει τις ψυχές των μαρτύρων, που απαιτούν εκδίκηση για το θάνατό τους.

Και είναι χαρακτηριστικό, ότι αυτός ο πίνακας, που είναι φτιαγμένος προς το τέλος της ζωής του Γκρέκο και βρίσκεται στην εκκλησία του νοσοκομείου του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή στο Τολέδο, πολύ συχνά θεωρείται ως έργο σύγχρονου καλλιτέχνη!

Αλλά και η «Ταφή του Κασαχέμας» (1901) του Πικάσο εμπνέεται από το αριστούργημα του Γκρέκο «Η Ταφή του Κόμητα Οργκάθ» (1586-88), ενώ  η «Προσωπογραφία ζωγράφου» (1950),  αποτελεί την δική του εκδοχή στην «Προσωπογραφία του Χόρχε Μανουέλ» (1600 -1605) του Γκρέκο. Το ομολογούσε και ο ίδιος, λέγοντας πως «Αυτό που μου αρέσει πραγματικά στον Γκρέκο, είναι τα πορτρέτα του. Αυτοί οι κύριοι με τα μυτερά γενάκια»…

Η προσωπική έκφραση

Οι ιδιόρρυθμες μέθοδοι του Ελ Γκρέκο μιλούν για τις καλλιτεχνικές παραδόσεις, που απορρόφησε στη ζωή του, έτσι ώστε για να κερδίσει τη μοναδική του θέση στην ιστορία της τέχνης. Εκπαιδευμένος αρχικά στη βυζαντινή παράδοση της ζωγραφικής, η οποία παρουσιάζει μία παράξενη, μακρόστενη εικονογραφία και επίπεδα, επίχρυσα σκηνικά, γνώρισε, όταν έφθασε στη Βενετία το έργο του Τιντορέτο, ο οποίος ήταν γνωστός ως «Il Furioso» για το γρήγορο, τολμηρό πινέλο του.

Στη Ρώμη όπου μετακινήθηκε στη συνέχεια, διασταυρώθηκε με τους μανιεριστές, για να εγκατασταθεί τελικά όμως στην Ισπανία. Εκεί δημιούργησε το πραγματικά δικό του στιλ συνδυάζοντας τη βυζαντινή, τη βενετσιάνικη και την ρωμαϊκή σχολή, προκειμένου να δημιουργήσει πίνακες, ο οποίοι ήταν τόσο μπροστά από την εποχή τους, που δεν θα μπορούσαν να τους  εκτιμήσουν πλήρως για τα επόμενα 300 χρόνια.

Μόλις το 1902 του αφιέρωσε το Πράδο μια έκθεση, ενώ λίγο αργότερα ο Φράνσις Μπέικον, ενώ βρισκόταν στη Μαδρίτη για να μελετήσει τον Βελάσκεθ, γοητεύτηκε από τα έργα του Γκρέκο και εμπνεύστηκε την «Ξαπλωμένη γυναίκα (1961) από τη φιγούρα του άνδρα που είναι πεσμένος ανάσκελα στα πόδια του Χριστού  στην «Ανάσταση (1597-1600).

 Ο Πωλ Σεζάν εξάλλου, πρόδρομος του ρεύματος του κυβισμού υιοθέτησε στοιχεία του Θεοτοκόπουλου, όπως η επιμήκυνση των μορφών. Ο Μανέ ζωγράφισε τον δικό του «Νεκρό Χριστό» (1864) εμπνεόμενος από την «Αγία Τριάδα» (1577) του Θεοτοκόπουλου ενώ οι  εξπρεσιονιστές έσπευσαν να υιοθετήσουν τις παραμορφώσεις του.

Ο ευγενής

Άμεση έμπνευση για το πορτρέτο του Αμεντέο Μοντιλιάνι «Paul Alexandre» (1913), μπροστά από ένα λερωμένο παράθυρο αποτελεί ο εξαίρετος πίνακας του Γκρέκο «Ο ευγενής με το χέρι στο στήθος του» (περίπου 1580), ένας άνδρας με μουστάκι και μυτερή γενειάδα. Πρόκειται για τον γνωστότερο πίνακα από έξι συνολικά του Θεοτοκόπουλου, που απεικόνισε άνδρες υψηλού στάτους, ντυμένους στα μαύρα, με λευκά βολάν στο λαιμό.

Οι εικασίες είναι πολλές για την ταυτότητα του ευγενή, με άλλους να θεωρούν, ότι πρόκειται για τον Αντόνιο Πέρεθ, γραμματέα του βασιλιά Φιλίππου Β΄ και άλλους για τον Μιγκέλ δε Θερβάντες, συγγραφέα του «Δον Κιχώτη». Όποιος κι αν ήταν όμως, η μελαγχολική του έκφραση και η λεπτή χειρονομία του να βάλει το χέρι του πάνω από την καρδιά του συνιστούν ισχυρή μελέτη για μια συναισθηματική ευαλωτότητα πολύ μπροστά από την εποχή της.

Πρόδρομος

Μοιάζει σαν να φτιάχτηκε τον 20ό αιώνα εξάλλου, και όχι τον 17ο αυτό το αστικό τοπίο του Τολέδο, όπου επέλεξε να ζήσει ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος. Πρόκειται για το έργο άλλωστε, που αποδεικνύει τον τεράστιο αντίκτυπο που έχει η ζωγραφική του στη σύγχρονη τέχνη, ιδιαίτερα στον εξπρεσιονισμό. Εδώ ο Γκρέκο κάνει μία περίεργη απεικόνιση του ανατολικού μισού του Τολέδο, όπως φαίνεται από το βορρά, αγνοώντας  την πραγματική διάταξη της πόλης και τοποθετώντας το κωδωνοστάσιο του καθεδρικού ναού δίπλα στο οχυρό, το Αλκαζάρ, κάτι που είναι αδύνατο από τη θέση αυτή.

Η σύνθεση, επιπλέον, διαλύεται και γίνεται σχεδόν αφαιρετική, καθώς μία δίνη από πράσινους, καφέ και μαύρους λόφους πέφτουν πάνω σε έναν μανιωδώς βαμμένο, μαύρο ουρανό, όπου το φως, το οποίο διαπερνά τα σκοτεινά σύννεφα υποδηλώνει την παρουσία του θείου.

Την κατάκτηση μιας νέας εποχής, που θα ερχόταν πολύ αργότερα μαρτυρούν τα έργα του Γκρέκο, γι΄αυτό και δεν είναι παράξενο, που στην εποχή του δεν είχε μιμητές και ακολούθους, αποδεικνύοντας όμως έτσι, την μοναδικότητά του. Όταν έγινε όμως η «ανακάλυψή» του, η επανεκτίμηση μετά από αιώνες παρερμηνειών ακόμη και περιφρόνησης προκάλεσε τον ενθουσιασμό.

Θεωρήθηκε δικαιολογημένα έτσι, επάξια ένας πρόδρομος της μοντέρνας τέχνης, αφού συνδύασε την ανατολική και τη δυτική παράδοση της εποχής με τη δική του ροπή προς την πρωτοτυπία, αποτελώντας έναν χαμένο συνδετικό κρίκο στην ιστορία της τέχνης, μεταξύ της ζωγραφικής παράδοσης του παρελθόντος και του αντισυμβατικού μοντερνισμού.

Διαβάστε επίσης:

Τι έχουν πάθει οι Βρετανοί; Το παρασκήνιο των χειρισμών για τα Γλυπτά του Παρθενώνα

Κοινή χρήση των Γλυπτών του Παρθενώνα προτείνει ο διευθυντής του Βρετανικού Μουσείου