Από τους «φυγάδες Μικρασίας» με αγιογραφίες Φώτη Κόντογλου – Σωστικά μέτρα για τον ναό στο Πεδίον του Άρεως

Οι τοιχογραφίες και το τέμπλο του αποτελούν εξέχοντα έργα του Φώτη Κόντογλου και των μαθητών του, που υπηρέτησαν μοναδικά την αναβίωση της βυζαντινής τέχνης, μετά τον Μεσοπολέμο. Αλλά και ολόκληρος ο ναός συνδέεται με τους Μικρασιάτες πρόσφυγες  στην Αθήνα, που έφεραν μαζί τους την εικόνα του Αγίου Χαραλάμπους για να αναγείρουν την εκκλησία στο Πεδίον του Άρεως.

Πρόκειται φυσικά για τον «νεοβυζαντινό» ναό του Αγίου Χαραλάμπους, ο ζωγραφικός διάκοσμος του οποίου «δια χειρός» του Αϊβαλιώτη Φώτη Κόντογλου χαρακτηρίσθηκε ως νεώτερο μνημείο από το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων του υπουργείου Πολιτισμού.  Άλλωστε, όπως δηλώνει η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, «tο 2022 αποτελεί  χρονιά- ορόσημο,  τόσο για τον οφειλόμενο  ιστορικό αναστοχασμό  όσο και για την αναγνώριση της τεράστιας  προσφοράς των Μικρασιατών στον πολιτισμό, στην οικονομία και στον εκσυγχρονισμό του  ελληνικού κράτους».

Όπως διαπίστωσε όμως η ίδια,  που πραγματοποίησε αυτοψία το μνημείο, το κτίσμα παρουσιάζει σοβαρά οικοδομικά προβλήματα, που είχαν εμφανιστεί ήδη από τη δεκαετία του 1960  και επιδεινώθηκαν με τον σεισμό του 1999. Ενώ σημαντικές φθορές εξ αιτίας της υγρασίας παρουσιάζει και ο εξαιρετικός ζωγραφικός διάκοσμος του ναού. Είναι εμφανείς μάλιστα, σε πολλά σημεία,  οι ρωγμές, οι αποκολλήσεις του υποστρώματος, όπως και οι απώλειες στη ζωγραφική επιφάνεια, ενώ η συσσώρευση ατμοσφαιρικών ρύπων έχει επιφέρει χρωματικές αλλοιώσεις στις  ζωγραφικές παραστάσεις.

Το υπουργείο Πολιτισμού όμως «οφείλει να προστατέψει την πολιτιστική κληρονομιά των Μικρασιατών, όπως αυτό το σημαντικό τεκμήριο, δια χειρός Φώτη Κόντογλου», είπε  η κυρία Μενδώνη, έτσι η Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεώτερων Μνημείων του ΥΠΠΟΑ δρομολογεί άμεσα τον προγραμματισμό και την υλοποίηση των σωστικών μέτρων για την προστασία του ζωγραφικού διακόσμου του ναού.

Με την ολοκλήρωση των σχετικών μελετών οι οποίες ήδη εκπονούνται από την Εκκλησιαστική Επιτροπή του Αγίου Χαραλάμπους, θα δρομολογηθεί η ένταξη του έργου στον προγραμματισμό του ΥΠΠΟΑ για χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ 2021-2027.  Και παράλληλα, η Διεύθυνση Συντήρησης αναλαμβάνει την εκπόνηση των αναγκαίων μελετών και την υλοποίηση του έργου της αποκατάστασης σημαντικών φορητών εικόνων, κάποιες εκ των οποίων αποτελούν κειμήλια που οι Μικρασιάτες πρόσφυγες έφεραν μαζί τους.

Η ιστορία του ναού

Ο Ι. Ν. Αγίου Χαραλάμπους βρίσκεται στις ανατολικές παρυφές του Πεδίου του Άρεως, στα ανατολικά του ναού των Παμμεγίστων Ταξιαρχών, της δεύτερης εκκλησίας εντός του πάρκου. Σύμφωνα με πληροφορίες, τις οποίες  διασώζει ο Αναστάσιος  Ορλάνδος η σημερινή εκκλησία  βρίσκεται στη θέση παλαιότερου ναού, του 18^ου ή των αρχών του 19^ου αιώνα, ο οποίος κατεδαφίστηκε. Επρόκειτο για καμαροσκέπαστη βασιλική με ημιεξαγωνική αψίδα ιερού που κοσμούνταν με τοιχογραφία της Πλατυτέρας στην κόγχη. Σήμερα όμως, δεν σώζονται ορατά λείψανα του παλαιότερου ναού. Σε επιγραφή του δυτικού τοίχου του νέου ναού, αναφέρεται ως έτος θεμελίωσής του το έτος 1929 από Μικρασιάτες πρόσφυγες, οι οποίοι έφεραν μαζί τους την εικόνα του Αγίου Χαραλάμπους. Από την ίδια επιγραφή προκύπτει, ότι έγιναν εργασίες και την περίοδο 1954-1959.

Η αγιογράφηση του ναού ξεκίνησε το 1943, έτος κατά το οποίο, στον νότιο τοίχο του, φιλοτεχνήθηκε η παράσταση των Εισοδίων της Θεοτόκου από τον Κωνσταντίνο Αρτέμη. Ωστόσο, το μεγαλύτερο μέρος της εικονογράφησης έγινε από τον  Αϊβαλιώτη  αγιογράφο και λογοτέχνη Φώτη Κόντογλου και τους συνεργάτες του Σπυρίδωνα Παπανικολάου και Νικόλαο Ιωάννου, σε διαδοχικές φάσεις, την χρονική περίοδο 1954 – 1958, όπως τεκμηριώνεται από μεγάλο αριθμό επιγραφών που καταγράφονται στον τοιχογραφικό διάκοσμο.

Στις επιγραφές αναφέρονται και οι χορηγοί της τοιχογράφησης, ανάμεσα στους οποίους κύρια θέση κατέχει η οικογένεια Αδαμαντίου Κ. Χατζηπατέρα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η αναφορά αλλά και ο αυτοπροσδιορισμός των αφιερωτών ως «φυγάδες Μικρασίας», στην επιγραφή δίπλα στην κύρια είσοδο του ναού. Οι γραπτές επιγραφές του ναού προσφέρουν πολλά στοιχεία εξάλλου για τους καλλιτέχνες, τους δωρητές και τις χρονολογίες εκτέλεσης κάθε τμήματος του έργου.

Ο «νεοβυζαντινός» ναός του Αγίου Χαραλάμπους ανήκει στον τύπο του ελεύθερου σταυρού με τρούλο. Οι εξωτερικές του όψεις είναι επιχρισμένες με κονίαμα και δεν είναι ορατή η τοιχοποιία του, αλλά από την εσωτερική διάρθρωση κυρίως των οροφών του, συνάγεται εύλογα, ότι για την οικοδόμησή του χρησιμοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό οπλισμένο σκυρόδεμα.