Τα 10 σημεία που θα ενισχύσουν το ρόλο του καταναλωτή στην ηλεκτρική ενέργεια

Η νέα αναθεωρημένη Κοινοτική Οδηγία (Electricity Directive) ενισχύει τα δικαιώματα των καταναλωτών και στοχεύει στο μετασχηματισμό τους και στην άρση των εμποδίων για την ολοκλήρωση της εσωτερικής αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας. Όπως είπε η  κ. Νεκταρία Καρακατσάνη, μέλος της ΡΑΕ, σε εκδήλωση στο Ευρωκοινοβούλιο η αναθεωρημένη Οδηγία ενισχύει τη θέση και την προστασία των καταναλωτών, εισάγοντας ή επαναπροσδιορίζοντας 10 κρίσιμα σημεία που αυξάνουν τη δύναμή τους.

 Μεταξύ των ζητημάτων που επανεξετάζονται, εξειδικεύονται ή αποσαφηνίζονται, διακρίνονται ζητήματα που αφορούν: την αλλαγή προμηθευτή, το περιεχόμενο των λογαριασμών ρεύματος, τη δυναμική τιμολόγηση, τα εργαλεία σύγκρισης τιμών, τους έξυπνους μετρητές, τις συμβάσεις με φορείς σωρευτικής εκπροσώπησης (aggregators), την απόκριση ζήτησης, την ενεργειακή φτώχεια, την ασφαλή ανταλλαγή και προστασία δεδομένων των καταναλωτών.

Είναι ενδεικτικό ότι ακόμη και αν τα κράτη μέλη δεν υιοθετούν μια συγκροτημένη στρατηγική για την εγκατάσταση έξυπνων μετρητών, λόγω αρνητικής αξιολόγησης στην εθνική μελέτη κόστους οφέλους, οι καταναλωτές έχουν το δικαίωμα, αναλαμβάνοντας οι ίδιοι τη σχετική δαπάνη, να αιτηθούν την εγκατάσταση έξυπνου μετρητή. Ο μετρητής θα πρέπει να ενεργοποιηθεί εντός 4 μηνών από την υποβολή αιτήματος. Επιπλέον, ακόμη και στις παραπάνω συνθήκες, οι καταναλωτές έχουν το δικαίωμα να ζητήσουν, από έναν τουλάχιστον προμηθευτή, δυναμική τιμολόγηση, που να αντανακλά τη διακύμανση των τιμών με την ίδια χρονική συχνότητα που εκκαθαρίζεται η εθνική αγορά εξισορρόπησης.

Παρακάτω επισημαίνονται κάποια σημεία που έχουν καταλυτική σημασία για τον μετασχηματισμό του ρόλου των καταναλωτών και την ενίσχυση του ανταγωνισμού στις αγορές λιανικής.

1. Αλλαγή προμηθευτή

Η αλλαγή προμηθευτή ή η αλλαγή aggregator πραγματοποιείται εντός του συντομότερου δυνατού χρονικού διαστήματος, και κατά μέγιστο εντός τριών εβδομάδων. Το αργότερο έως τον Ιανουάριο του 2026, η τεχνική διαδικασία αλλαγής προμηθευτή θα πρέπει να διαρκεί το πολύ 24 ώρες και να είναι δυνατή οποιαδήποτε εργάσιμη ημέρα. Δεν εφαρμόζονται χρεώσεις παρά μόνο στην περίπτωση πρόωρης αποχώρησης πελάτη από συμβόλαιο σταθερή τιμής και σταθερής διάρκειας και εφόσον, οι χρεώσεις αυτές είναι εύλογες, αναλογικές και περιλαμβάνονται ήδη στη σύμβαση.

Επιπρόσθετα, οι οικιακοί καταναλωτές δικαιούνται να συμμετέχουν σε σχήματα μαζικής αλλαγής προμηθευτή. Τα κράτη μέλη εξαλείφουν όλους τους ρυθμιστικούς ή διοικητικούς φραγμούς, παρέχοντας παράλληλα ένα πλαίσιο που εξασφαλίζει τη μεγαλύτερη δυνατή προστασία των καταναλωτών έναντι καταχρηστικών πρακτικών.

2. Εργαλεία σύγκρισης τιμών

Οι οικιακοί καταναλωτές και οι μικρές επιχειρήσεις επιβάλλεται να έχουν πρόσβαση σε τουλάχιστον ένα δωρεάν εργαλείο σύγκρισης προσφορών, που οφείλει να καλύπτει το σύνολο της αγοράς, συμπεριλαμβανομένων των συμβάσεων δυναμικής τιμολόγησης. Οι πληροφορίες που παρέχονται θα πρέπει να είναι αξιόπιστες, αμερόληπτες και διαφανείς, με επικαιροποιημένα στοιχεία, και αντικειμενικά κριτήρια σύγκρισης. Επιπλέον, πρέπει να πληρείται ένα εκτενές φάσμα κριτηρίων (π.χ. ανεξάρτητη λειτουργία από τους συμμετέχοντες στην αγορά, ίση μεταχείριση όλων των προμηθευτών, σαφής αναφορά ιδιοκτήτη και τρόπου χρηματοδότησης).

3. Τιμολόγηση και πληροφορίες λογαριασμών

Τα κράτη μέλη διασφαλίζουν ότι οι λογαριασμοί και οι πληροφορίες τιμολόγησης είναι ακριβείς, κατανοητές, σαφείς, περιεκτικές, φιλικές για τον χρήστη και παρουσιάζονται κατά τρόπο που διευκολύνει τη σύγκριση από τους καταναλωτές. Οι ελάχιστες απαιτήσεις που πρέπει να πληρούν καθορίζονται σε ειδικό παράρτημα της Οδηγίας. Εάν οι τελικοί πελάτες το ζητήσουν, λαμβάνουν σαφείς και κατανοητές εξηγήσεις για τον τρόπο με τον οποίο προέκυψε ο λογαριασμός τους, ιδίως στην περίπτωση που οι λογαριασμοί δεν βασίζονται στην πραγματική κατανάλωση.

Τα κράτη μέλη διασφαλίζουν ότι οι τελικοί πελάτες λαμβάνουν δωρεάν όλους τους λογαριασμούς τους και τις πληροφορίες τιμολόγησης, ότι προσφέρεται η επιλογή παροχής τους με ηλεκτρονικό τρόπο καθώς και ευέλικτες ρυθμίσεις πληρωμών. Τα κράτη μέλη ζητούν τη γνώμη των οργανώσεων καταναλωτών όταν εξετάζουν το ενδεχόμενο να επιφέρουν αλλαγές στις απαιτήσεις του περιεχομένου του λογαριασμού.

4. Αλλαγές σε όρους σύμβασης

Εάν η σύμβαση περιλαμβάνει μελλοντική αλλαγή προϊόντος ή τιμής ή έκπτωσης, αυτό θα πρέπει να αναγράφεται στον λογαριασμό μαζί με την ημερομηνία κατά την οποία πραγματοποιείται η αλλαγή. Οι προμηθευτές ειδοποιούν τους πελάτες τους με διαφανή και κατανοητό τρόπο απευθείας για οποιαδήποτε προσαρμογή της τιμής προμήθειας και για τους λόγους και τις προϋποθέσεις της προσαρμογής, καθώς και για το πεδίο εφαρμογής της προσαρμογής, την κατάλληλη χρονική στιγμή. Το αργότερο χρονικό σημείο είναι δύο εβδομάδες, ενώ όταν πρόκειται για οικιακούς καταναλωτές, καθορίζεται στον έναν μήνα πριν τη χρονική στιγμή κατά την οποία η προσαρμογή τίθεται σε ισχύ. Τα κράτη μέλη διασφαλίζουν ότι οι πελάτες παραμένουν ελεύθεροι να λύσουν τις αντίστοιχες συμβάσεις, εάν δεν αποδέχονται τους νέους συμβατικούς όρους ή τις προσαρμογές της τιμής προμήθειας που τους έχουν κοινοποιηθεί από τον προμηθευτή ηλεκτρικής ενέργειας.

5. Έξυπνοι Μετρητές

Τα κράτη μέλη διασφαλίζουν την εφαρμογή έξυπνων συστημάτων μέτρησης στην επικράτειά τους. Εγκρίνουν και δημοσιεύουν τις ελάχιστες λειτουργικές και τεχνικές απαιτήσεις και διασφαλίζουν τη διαλειτουργικότητα καθώς και την ικανότητά τους να παρέχουν στοιχεία για τα συστήματα ενεργειακής διαχείρισης των καταναλωτών, λαμβάνοντας υπόψη βέλτιστα πρότυπα.  Όπως προαναφέρθηκε, ακόμη και αν προκύψει αρνητική αξιολόγηση στην εθνική μελέτη κόστους οφέλους, οι καταναλωτές έχουν το δικαίωμα, αναλαμβάνοντας οι ίδιοι τη σχετική δαπάνη, να αιτηθούν την εγκατάσταση έξυπνου μετρητή. Ο μετρητής θα πρέπει να ενεργοποιηθεί εντός 4 μηνών από την υποβολή αιτήματος. Τα κράτη μέλη διασφαλίζουν την αποτελεσματική και ασφαλή πρόσβαση των καταναλωτών στα δεδομένα τους και την ασφαλή ανταλλαγή τους.

6. Δυναμική Τιμολόγηση

Το εθνικό ρυθμιστικό πλαίσιο θα επιτρέπει στους προμηθευτές να παρέχουν συμβάσεις δυναμικής τιμολόγησης, που να αντανακλούν τη διακύμανση των τιμών με την ίδια χρονική συχνότητα που εκκαθαρίζεται η εθνική αγορά εξισορρόπησης. Οι καταναλωτές που διαθέτουν έξυπνο μετρητή θα μπορούν να ζητούν τη σύναψη σύμβασης δυναμικής τιμολόγησης από τουλάχιστον έναν προμηθευτή και από κάθε προμηθευτή που έχει περισσότερους από 200 χιλιάδες πελάτες. Τα κράτη μέλη ή οι οικείες ρυθμιστικές αρχές παρακολουθούν και δημοσιεύουν ετήσια έκθεση, για περίοδο τουλάχιστον δέκα ετών, σχετικά με τις κύριες εξελίξεις των δυναμικών συμβάσεων και τον αντίκτυπό τους στους καταναλωτές. Προκειμένου να μεγιστοποιηθούν τα οφέλη και η αποτελεσματικότητα της δυναμικής τιμολόγησης, τα κράτη μέλη αξιολογούν τη δυνατότητα να μειώσουν το μερίδιο των σταθερών στοιχείων στους λογαριασμούς ηλεκτρικής ενέργειας.

7. Aggregators

Ως συγκέντρωση (ή σωρευτική εκπροσώπηση στην υφιστάμενη ελληνική νομοθεσία), ορίζεται η δραστηριότητα, ασκούμενη από φυσικό ή νομικό πρόσωπο, που συνδυάζει φορτία ή παραγόμενη ενέργεια πελατών, προς πώληση, αγορά ή δημοπρασία σε οποιαδήποτε αγορά ηλεκτρικής ενέργειας. Τα κράτη μέλη επιτρέπουν και προωθούν τη συμμετοχή της απόκρισης ζήτησης στις αγορές ηλεκτρικής ενέργειας, μέσω συγκέντρωσης, χωρίς διακρίσεις και από κοινού με τους παραγωγούς ενέργειας. Oι καταναλωτές που έχουν συνάψει σύμβαση με aggregators δεν επιβαρύνονται με χρεώσεις ή άλλον αδικαιολόγητο συμβατικό περιορισμό από τους προμηθευτές τους. Με μεθοδολογίες που υπόκεινται στην έγκριση των ρυθμιστικών αρχών προσδιορίζονται τυχόν αποζημιώσεις για συμμετέχοντες που επηρεάζονται άμεσα από την ενεργοποίηση της απόκρισης ζήτησης. Οι αποζημιώσεις αυτές περιορίζονται αυστηρά στην κάλυψη των δαπανών που προκύπτουν για τους προμηθευτές των συμμετεχόντων πελατών ή του υπεύθυνου εξισορρόπησης. Ένας καταναλωτής μπορεί να συνάψει σύμβαση με aggregator, χωρίς τη συγκατάθεση του προμηθευτή του.

8. Ενεργός Καταναλωτής

Κομβικής σημασίας στην υπό έκδοση Οδηγία είναι το Άρθρο 15, όπου εισάγεται η έννοια του ενεργού καταναλωτή (prosumer). Ο ενεργός καταναλωτής δικαιούται να ασκεί, απευθείας ή μέσω εκπροσώπων (aggregators), ένα εκτενές φάσμα ενεργειακών δραστηριοτήτων, είτε ατομικά είτε από κοινού με άλλους καταναλωτές, και φυσικά υπό τον όρο ότι αυτές δεν αποτελούν την κύρια εμπορική ή επαγγελματική του δραστηριότητα. Ειδικότερα, οι ενεργοί καταναλωτές δικαιούνται να πωλούν την ηλεκτρική ενέργεια που παράγουν, μέσω συμβάσεων ή άλλων τρόπων, να συμμετέχουν σε σχήματα ευελιξίας και ενεργειακής απόδοσης, να αποθηκεύουν την ενέργεια που παράγεται στους χώρους τους εντός καθορισμένων ορίων ή σε άλλους χώρους, όταν αυτό επιτρέπεται από τα κράτη μέλη, και να αναθέτουν σε τρίτα μέρη τη διαχείριση των εγκαταστάσεων που σχετίζονται με τις παραπάνω δραστηριότητες.

Καταβάλλουν τέλη δικτύου που αντικατοπτρίζουν το κόστος, με διακριτή πληροφόρηση για την ενέργεια που εγχέεται στο δίκτυο και την ενέργεια που απορροφάται από αυτό. Στο παραπάνω πλαίσιο, τα κράτη μέλη που εφαρμόζουν σχήματα συμψηφισμού δεν μπορούν να χορηγούν νέα δικαιώματα βάσει αυτών, μετά τις 31 Δεκεμβρίου 2023. Παράλληλα με τα παραπάνω δικαιώματα,  απορρέει και η υποχρέωση εξισορρόπησης. Δηλαδή, οι ενεργοί καταναλωτές καθίστανται οικονομικά υπεύθυνοι για τις αποκλίσεις που προκαλούν στο σύστημα, και είτε εκπληρώνουν οι ίδιοι την υποχρέωση εξισορρόπησης είτε την μεταβιβάζουν σε άλλα μέρη.

Οι ενεργοί καταναλωτές που έχουν στην ιδιοκτησία τους εγκαταστάσεις αποθήκευσης ενέργειας δεν υποβάλλονται σε διπλές επιβαρύνσεις και δυσανάλογες απαιτήσεις, έχουν το δικαίωμα σύνδεσης με το δίκτυο εντός εύλογου χρονικού διαστήματος, εφόσον πληρούνται προϋποθέσεις όπως η ευθύνη εξισορρόπησης και η επαρκής διάθεση μετρητών.

9. Ενεργειακές Κοινότητες Πολιτών

Το Άρθρο 16 εισάγει την έννοια των ενεργειακών κοινοτήτων πολιτών, ως μια νομική οντότητα που βασίζεται σε εθελοντική και ανοικτή συμμετοχή και τελεί υπό τον ουσιαστικό έλεγχο εταίρων ή μελών (που είναι φυσικά πρόσωπα, τοπικές αρχές, συμπεριλαμβανομένων των δήμων, ή μικρές επιχειρήσεις), ο πρωταρχικός σκοπός της οποίας είναι να παρέχει περιβαλλοντικά, οικονομικά και κοινωνικά οφέλη σε επίπεδο κοινότητας για τα μέλη της ή τις τοπικές περιοχές όπου δραστηριοποιείται, και όχι να παράγει οικονομικά κέρδη. Η ενεργειακή κοινότητα πολιτών μπορεί να δραστηριοποιείται σε όλο το φάσμα των ενεργειακών δραστηριοτήτων και τα κράτη μέλη οφείλουν να θεσπίσουν ευνοϊκό κανονιστικό πλαίσιο.

Θα πρέπει να εξασφαλίζεται ότι η συμμετοχή στις κοινότητες είναι ανοικτή και οικειοθελής, ότι υφίσταται δυνατότητα αποχώρησης, ότι τα μέλη τους διατηρούν τα δικαιώματα και υποχρεώσεις που έχουν ως οικιακοί ή ενεργοί καταναλωτές. Ο Διαχειριστής Συστήματος Διανομής συνεργάζεται με τις ενεργειακές κοινότητες ώστε να διευκολύνει τη μεταφορά ενέργειας εντός των ορίων τους, με την επιφύλαξη της καταβολής δίκαιης αποζημίωσης όπως αξιολογείται από τη ρυθμιστική αρχή.

Οι ενεργειακές κοινότητες  υπόκεινται σε αναλογικές και διαφανείς επιβαρύνσεις, μεταξύ άλλων για τη χορήγηση αδειών, και σε τέλη δικτύου που αντικατοπτρίζουν το κόστος, συμβάλλοντας με τρόπο επαρκή και ισορροπημένο στον επιμερισμό του συνολικού κόστους του συστήματος. Επαφίεται στα κράτη μέλη αν θα χορηγήσουν στις ενεργειακές κοινότητες το δικαίωμα ιδιοκτησίας, μίσθωσης ή διαχείρισης δικτύων διανομής. Οι κοινότητες έχουν πρόσβαση σε όλες τις αγορές ηλεκτρικής ενέργειας, είτε απευθείας είτε μέσω aggregators, και το δικαίωμα να οργανώνουν εντός της κοινότητας την από κοινού χρήση της ενέργειας που παράγουν από μονάδες ιδιοκτησίας της κοινότητας. Σε περίπτωση επιμερισμού της ενέργειας, τα εφαρμοστέα τέλη δικτύου, τιμολόγια και εισφορές, καθορίζονται σύμφωνα με διαφανή ανάλυση κόστους-οφέλους που αναπτύσσει η εθνική αρμόδια αρχή.

Τονίζεται ότι ενώ στις ενεργειακές κοινότητες πολιτών μπορούν να συμμετέχουν όλες οι κατηγορίες οντοτήτων, ωστόσο οι εξουσίες λήψης αποφάσεων θα πρέπει να περιορίζονται στα μέλη ή τους μετόχους που δεν ασκούν μεγάλης κλίμακας εμπορική δραστηριότητα και για τους οποίους ο ενεργειακός τομέας δεν συνιστά πρωταρχικό τομέα οικονομικής δραστηριότητας.

10. Ενεργειακή Φτώχεια

Τα κράτη μέλη πρέπει να αναπτύξουν εθνικά προγράμματα ή πλαίσια δράσης για την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας, εφαρμόζοντας μέτρα κοινωνικής και ενεργειακής πολιτικής, όπως βελτιώσεις της ενεργειακής απόδοσης των κατοικιών και προστασία από αποσυνδέσεις. Οι παρεμβάσεις στον καθορισμό των τιμών για την προμήθεια ηλεκτρικής ενέργειας εφαρμόζονται υπό όρους. Ειδικότερα, τα μέτρα που αφορούν ρυθμιζόμενη (εκπτωτική) τιμή ηλεκτρικής ενέργειας έχουν περιορισμένη χρονική διάρκεια, σαφώς καθορισμένους δικαιούχους, αναλογικό χαρακτήρα, και κοινοποιούνται στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Θα πρέπει να αναλυθεί η μεθοδολογία καθορισμού των ρυθμιζόμενων τιμών, να εξηγηθεί γιατί άλλα μέτρα δεν πέτυχαν τον επιδιωκόμενο σκοπό, και να τεκμηριωθεί ότι το ύψος της σχετικής δαπάνης είναι το απολύτως αναγκαίο. Στόχος των όρων αυτών είναι μην επιβαρύνονται υπέρμετρα οι υπόλοιποι καταναλωτές, οι οποίοι μπορεί θεωρητικά να βρεθούν σε οριακές συνθήκες και να καταστούν οι ίδιοι ευάλωτοι καθώς αυξάνεται το ύψος των λογαριασμών τους.

Παράλληλα, οι χώρες συλλέγουν τα κατάλληλα στοιχεία για να παρακολουθούν τον αριθμό των νοικοκυριών που αντιμετωπίζουν ενεργειακή φτώχεια. Το χαμηλό εισόδημα, η υψηλή ενεργειακή δαπάνη και η χαμηλή ενεργειακή απόδοση των κατοικιών αποτελούν συναφείς παράγοντες για τον καθορισμό δεικτών μέτρησης. Οι ακριβείς μετρήσεις αναμένεται ότι θα βοηθήσουν στην ταυτοποίηση των νοικοκυριών που πλήττονται και επομένως, στην παροχή στοχευμένης στήριξης. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διευκολύνει την ανταλλαγή ορθών πρακτικών μεταξύ των κρατών μελών.