Άγιος Νικόλαος του Ραγκαβά – Η βυζαντινή εκκλησία που ήρθε στην επικαιρότητα από ένα γάμο

Ερειπωμένοι μετά την Επανάσταση του ΄21, οι περισσότεροι ναοί της Αθήνας κατεδαφίζονται ο ένας μετά τον άλλο και τα οικόπεδα πουλιούνται, ενώ το οικοδομικό υλικό τους χρησιμοποιείται για την ανέγερση νέων κτισμάτων. Είναι οι «αγιασμένες πέτρες» όπως τις έλεγαν, που ο λαός θέλει να ενσωματώνει σε κάθε καινούργια οικοδομή.

Ο Άγιος Νικόλαος του Ραγκαβά όμως, στη ρίζα του βράχου της Ακρόπολης δεν θα ακολουθήσει την τύχη τους. Θα υποστεί ανακαίνιση –εξόχως προβληματική, όπως θα αποδειχθεί μετά από χρόνια- αλλά θα εξακολουθήσει να υφίσταται φθάνοντας ως σήμερα, έτσι που να θεωρείται μία από τις παλαιότερες βυζαντινές εκκλησίες της Αθήνας.

Για πολλούς από τους σύγχρονους κατοίκους της ωστόσο, είναι μία από τις πολλές της πρωτεύουσας, με το όνομά της να έρχεται ξαφνικά στο προσκήνιο μέσα από το κοσμικό ρεπορτάζ χάρις στην αναγγελία των γάμων του Νικόλαου Ντε Γκρες και της Χρυσής Βαρδινογιάννη, που όπως ανακοινώθηκε θα τελεσθούν στον Άγιο Νικόλαο Ραγκαβά. Αλλά η εκκλησία έχει ασφαλώς πολύ μεγαλύτερη ιστορία και ενδιαφέρον από έναν γάμο όσο κι αν επικαιρικά συγκεντρώνει τα φώτα της δημοσιότητας.

Στον οδό Πρυτανείου, στο τέρμα της αρχαίας οδού Τριπόδων, ανάμεσα στα Αναφιώτικα και την νεοκλασική Πλάκα βρίσκεται αυτός ο ναός του 11ου αιώνα. Η περιοχή ήταν γνωστή ως Γερλάνδα αποτελώντας μέρος του Ριζόκαστρου, του τείχους, που είχαν κατασκευάσει για την οχύρωση της Ακρόπολης οι Φράγκοι κατακτητές τον 13ο αιώνα. (Τμήμα του Ριζόκαστρου έχει αποκαλυφθεί στο Μουσείο Κανελλοπούλου.)

Επρόκειτο μάλιστα για το αριστοκρατικότερο σημείο της βυζαντινής Αθήνας, όπου κατοικούσαν όπως πιστεύεται και οι μετέπειτα αυτοκράτειρες Ειρήνη η Αθηναία και η Θεοφανώ. Υπήρχε εξάλλου και ενορία του «Άγιου Νικόλαου του Ραγκαβά», όπως και ομώνυμη συνοικία.

Σε απογραφή έτσι, του 1824 -οι Τούρκοι εγκατέλειψαν την Αθήνα το 1833- η ενορία, μαζί με εκείνην της Παναγίας Δουβέργαινας αναφέρεται ότι είχε «31 οσπίτια και 107 ψυχές…».

Η κτητορική οικογένεια

Στα μέσα του 11ου αιώνα για την ακρίβεια, τοποθετείται η ανέγερση τον ναού, που αρχικά ήταν ιδιωτικός. Επίσης δεν ήταν ο πρώτος στην συγκεκριμένη θέση, αφού θεωρείται πιθανόν να βρισκόταν στο σημείο ένας αρχαίος ναός, ο οποίος με την επικράτηση του Χριστιανισμού καταστράφηκε για να κτισθεί αργότερα, τον 9ο αιώνα πάνω στα ερείπιά του η χριστιανική εκκλησία.

Σύμφωνα με τους μελετητές όμως η εκκλησία αυτή διατηρήθηκε περί τους δύο αιώνες, οπότε καταστράφηκε και αυτή ώσπου σε μια περίοδο ακμής για την Αθήνα έδωσε τη θέση της στον ναό που έφθασε ως σήμερα.
Ως προς την ονομασία της θεωρείται, ότι προέρχεται από την οικογένεια Ραγκαβά με παρακλάδια τόσο στην Αθήνα όσο και στην Κωνσταντινούπολη. Μία επιγραφή, που βρέθηκε χαραγμένη σε έναν κιονίσκο του τρούλου κατά τις εργασίες αποκατάστασης του ναού είναι η αδιάψευστη απόδειξη.

Γραμμένη σε μεγαλογράμματη και μικρογράμματη γραφή του 11ου αι¬ώνα αναφέρει: Κ(ΥΡΙ)Ε Βυ)/ΗΘΗ/ΤΟΥΔ/ΟΥΛ(ΟΥ) / Λ/Ε0)/(Ν)Τ(ΟΣ)/ΡΑΝ/ΚΑ/ΒΑ

Αγνώστων λοιπών στοιχείων όμως, ο συγκεκριμένος Λέων Ραγκαβάς, αφού δεν εμφανίζεται πουθενά αλλού ως όνομα θεωρείται ωστόσο, ότι μπορεί να ήταν και ο κτήτορας του ναού. Όπως το θέλει άλλωστε και η παλιά αθηναϊκή παράδοση, που αποδίδει στην οικογένεια την κτήση του.

Όσον αφορά την σύνδεση με την οικογένεια του βραχύβιου στο αυτοκρατορικό αξίωμα Μι¬χαήλ Α΄ Ραγκαβέ (811-813), εδώ οι αποδείξεις είναι ελάχιστες. Έτσι κι αλλιώς μόνον ο πρώτος ναός θα μπορούσε να συνδεθεί μαζί του ή με μέλη της οικογένειάς του, τους γιούς του συγκεκριμένα. Αργότερα, τον 13ο αιώνα το επώνυμο εμφανίζεται και πάλι στην Κωνσταντινούπολη, στην συνέχεια στην Άλωση, μετά στην

Μεταβυζαντινή περίοδο στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και τέλος στην Αθήνα από τον 19ο αιώνα. Ανάμεσα στα επιφανή μέλη της οικογένειας ήταν και ο γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, λόγιος, πολιτικός και διπλωμάτης, καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Η αλλοίωση του ναού

Ένας απλός, τετρακιόνιος, σταυροειδής ναός με τρούλο ήταν η αρχική εκκλησία, μισή σε όγκο από την σημερινή. Ως και τον 19ο αιώνα όμως, υπέστη πολλές και σοβαρές επεμβάσεις, που αλλοίωσαν σημαντικά τον χαρακτήρα της.

Οι επεμβάσεις είχαν αρχίσει πολύ πριν την Επανάσταση και ανάμεσά τους ήταν η ανύψωση του δαπέδου του ναού κατά
30 περίπου εκατοστά -κάτι που φαίνεται να προέκυψε ύστερα από καθίζηση του εδάφους- ενώ η πολιορκία της Ακρόπολης από τον Μοροζίνι, το 1687 άφησε κι αυτή τα σημάδια της με μια οβίδα που είχε πέσει ακριβώς στο Ιερό Βήμα.

Μετά την απελευθέρωση όμως, με απόφαση της Ιεράς Συνόδου οι εκκλησίες επισκευάζονται και ανακαινίζονται με έξοδα των ενοριτών. Μόνο που όλα αυτά γίνονται πλέον με την νέα αισθητική, η οποία επιβάλλεται για την Αθήνα, με νεοκλασική δηλαδή νοοτροπία, έτσι που τα βυζαντινά χαρακτηριστικά άλλοτε καλύπτονται και άλλοτε καταστρέφονται.

Ο Άγιος Νικόλαος Ραγκαβά έτσι, επεκτάθηκε προς τα δυτικά, στην νότια πλευρά του προστέθηκε το παρεκκλήσιο της Αγίας Παρασκευής αλλά και γυναικωνίτης στη νότια και τη δυτική πλευρά ενώ κατασκευάσθηκε και κωδωνοστάσιο.

Επίσης προστέθηκε ο νάρθηκας, εξωτερικά οι αψίδες του Ιερού Βήματος περιστοιχίσθηκαν από κακοφτιαγμένες αντηρίδες, όλες οι όψεις καλύφθηκαν από σοβά και ο τρούλος, ακόμη χειρότερα, από μαύρα φύλλα μολύβδου.

Εσωτερικά προστέθηκαν δύο κίονες και επιπλέον, κατασκευάστηκε το σημερινό ξύλινο τέμπλο, τοποθετημένο όμως, κατά 50 εκατοστά από την αρχική του θέση με συνέπεια οι δύο ανατολικοί κίονες του ναού να βρίσκονται πλέον μέσα στο Ιερό Βήμα. (Το αρχικό τέμπλο πιστεύεται, ότι ήταν μαρμάρινο και χαμηλού ύψους.)

Άγνωστος εξάλλου, παραμένει και ο αρχικός αγιογραφικός του διάκοσμος, καθώς οι τοιχογραφίες που σώζεται είναι της εποχής του Όθωνα, δηλαδή καθαρά δυτικής τεχνοτροπίας.

Η αναφορά του Καμπούρογλου

Ο Δημήτριος Καμπούρογλου στο βιβλίο του «Από τας Παλαιάς Αθήνας» (1922) περιγράφει με θλίψη την κατάσταση του ναού στην εποχή του:

«Ο Άγιος Νικόλαος του Ραγκαβά, έχει δυστυχώς ανακαινισθή, επαυξηθή και πασαλειφθή. Κάπου κάπου διακρίνει κανείς ίχνη της βυζαντινότητάς του. Κάτι θυρίδας και κάτι θύρας εντοιχισμένας και κάτι πορωλίθους, από τους οποίους έφυγε ο σουβάς.

Ως και ο τρούλλος, που θα διετήρει, ως συμβαίνει συνήθως εις τας παλαιάς εκκλησίας, πλήρη την παλαιότητά του περιεβλήθη ολόκληρος με τσίγγον. Θα ήτο διάτρητος, φαίνεται από τίποτε κανονιές, θα έσταζε και ποιός τεχνίτης σημερινός θα ετολμούσε ποτέ να συμπληρώση τρούλλον Βυζαντινής τελειότητος;

Αιώνες περνούν και τα Βυζαντινά κεραμίδια δεν υποχωρούν εις την βίαν του βοριά ούτε εις τους κατακλυσμούς του Αθηναϊκού ουρανού.Τα νεώτερα κεραμίδια θέλουν κάθε χρόνο άλλαγμα. Εσωτερικώς όλαι αι εικόνες του Ραγκαβά είναι άλλαι μεν εντελώς νέαι και άλλαι χρωματισμέναι από πάνω. Ξανακαινούργωμα λέγεται η περίφημος αυτή τέχνη… Δεν κακίζουμε τους φιλόκαλους επιτρόπους, ούτε τους δαπανήσαντες ευλαβείς και ιερείς. Αυτό ήτο το πνεύμα της εποχής μας μέχρι προ τινών ετών ακόμα».

Αρχαία και νεοκλασικά στοιχεία

Μια εικόνα πάντως, που επιχείρησε να αναστρέψει ως ένα βαθμό η επέμβαση της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού, που από το 1979 πραγματοποίησε μεγάλο επιχείρηση αφαίρεσης των ξένων στοιχείων και αποκατάστασης του ναού, τουλάχιστον όσον αφορά την τοιχοδομία και τον τρούλο του. Γιατί τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά τα νεοκλασικά στοιχεία παραμένουν.

Ταυτόχρονα όμως διασώζονται και αρχαία αρχιτεκτονικά στοιχεία, που είχαν χρησιμοποιηθεί για την οικοδόμηση του ναού, όπως συνηθιζόταν στη Βυζαντινή εποχή. Ανάμεσά τους δύο μαρμάρινα κιονόκρανα, το ένα εκ των οποίων στηρίζει την Αγία Τράπεζα, ένα κιονόκρανο της Ρωμαϊκής εποχής που είναι ενσωματωμένο στην αντηρίδα της ανατολικής πλευράς του ναού, τρία τμήματα επιστυλίου, που θεωρείται ότι ανήκαν αρχικό μαρμάρινο τέμπλο του ναού, το τμήμα ενός υπέρθυρου, καθώς και άλλα αρχιτεκτονικά μέλη.

Όπως μνημονεύεται εξάλλου, η πρώτη καμπάνα που τοποθετήθηκε σε αθηναϊκή εκκλησία μετά την απελευθέρωση ήταν του Αγίου Νικολάου του Ραγκαβά, που σήμανε ατο Πάσχα του 1833 και λίγες μέρες αργότερα στην παράδοση της Αθήνας στις 24 Μαΐου 1833. Σήμερα η καμπάνα βρίσκεται στο εσωτερικό του ναού.

 

Διαβάστε επίσης:

«Ο ζωγράφος μέσα μου δεν πέθανε» – Ο νομπελίστας Ορχάν Παμούκ και το νεύμα στην τέχνη

Μαρλίν Ντιμά: Το σύγχρονο βλέμμα της τέχνης στα κυκλαδικά ειδώλια

Ενδιαφέροντες -και δύσκολοι- καιροί: Η Αθήνα στον Μεσοπόλεμο σε ντοκιμαντέρ