Μπορούν η παγκοσμιοποίηση και η καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής να συνυπάρξουν; Ή μήπως το περιβάλλον είναι καταδικασμένο να υποφέρει, καθώς οι άνθρωποι πετούν, τα αγαθά διακινούνται και η γεωργία και η βιομηχανία απευθύνονται στις διεθνείς αγορές;

Ένα μέρος για να κοιτάξουμε για να απαντήσουμε σε αυτές τις ερωτήσεις είναι το τροπικό δάσος του Αμαζονίου: είναι ο μεγαλύτερος χώρος αποθήκευσης άνθρακα στον κόσμο και ένας κρίσιμος κόμβος στο οικοσύστημα του πλανήτη μας.

Εάν η παγκοσμιοποίηση εκεί μπορεί να συμβεί χωρίς να βλάψει το περιβάλλον, πιθανότατα μπορεί και αλλού. Αν όμως δεν μπορεί, ενδεχομένως να οδηγούμαστε σε σύγκρουση, η οποία θα οδηγήσει σε καταστροφή του κλίματος, απο-παγκοσμιοποίηση ή και στα δύο.

Με έκταση 670 εκατομμύρια εκτάρια, το τροπικό δάσος του Αμαζονίου παραμένει με διαφορά το μεγαλύτερο τροπικό δάσος στον κόσμο – μεγαλύτερο από τη Δυτική Ευρώπη ή την Ινδία. Μπορείτε να περιπλανηθείτε σε αυτό για χρόνια, χωρίς να δείτε ποτέ την άκρη του (όπως άλλωστε δυστυχώς ανακάλυψαν μερικοί εξερευνητές).Όμως, τις τελευταίες δεκαετίες, το τροπικό δάσος συρρικνώθηκε κατά περίπου 20% λόγω της αποψίλωσης.

Πολλοί προσπάθησαν να σταματήσουν τη διαδικασία υλοτομίας του δάσους ηλικίας χιλιετιών. Μερικοί το κάνουν για να προστατεύσουν τις αυτόχθονες ομάδες από τη βίαιη προσαρμογή σε έναν πιο δυτικό τρόπο ζωής. Άλλοι, όπως το Παγκόσμιο Ταμείο για την Άγρια Ζωή (WWF), υπογραμμίζουν την ανάγκη να προστατευθεί η μοναδική βιοποικιλότητα του δάσους, με περίπου το ένα δέκατο των φυτών και ειδών του κόσμου, συμπεριλαμβανομένων πολλών που δεν έχουν ακόμη ανακαλυφθεί.

Ωστόσο, η καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής έχει γίνει ένας προφανής τρίτος λόγος υπέρ του τροπικού δάσους. Σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, σε αυτό αποθηκεύονται πάνω από 100 δισεκατομμύρια τόνοι άνθρακα. Για να δώσουμε μία εικόνα, αυτή είναι περίπου η δεκαπλάσια ποσότητα από τις ετήσιες εκπομπές άνθρακα από τα ορυκτά καύσιμα σε όλο τον κόσμο. Αν τα δέντρα που συγκρατούν αυτόν τον άνθρακα κοπούν, τίποτα άλλο από αυτά που κάνουμε για την αλλαγή του κλίματος δεν μπορεί να έχει σημασία.

Η αποψίλωση των δασών είναι ένα παγκόσμιο ζήτημα

Ο λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι κόβουν το δάσος, ωστόσο, παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό ο ίδιος: για να εξασφαλίσουν περισσότερες καλλιεργήσιμες εκτάσεις για τους αγρότες που ζουν στο περιβάλλον του. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους κατοίκους της Βραζιλίας, μιας χώρας που είναι υπεύθυνη για το 75% περίπου της αποψίλωσής του. (Άλλοι σχετικοί “ένοχοι” είναι η Βολιβία, το Περού και η Κολομβία. Οι άλλες πέντε χώρες της λεκάνης του Αμαζονίου διαδραματίζουν μικρότερο ρόλο.)

Τι σχέση έχει όμως η παγκοσμιοποίηση; Η γεωργία, από την αρχαιότητα, ήταν η πρωταρχική αιτία της αποψίλωσης. Τα χωράφια της Ευρώπης ήταν επίσης παλιά δάση. Αλλά, στη σύγχρονη εποχή μας, οι απαιτήσεις για γεωργικά προϊόντα δεν περιορίζονται πλέον στις εγχώριες ανάγκες. Η ζήτηση για βραζιλιάνικη σόγια ή βόειο κρέας είναι πλέον, σε μεγάλο βαθμό, παράγοντας ζήτησης στις ΗΠΑ ή στην Κίνα. Είναι ένας παράγοντας της παγκοσμιοποίησης.

Επομένως, μπορεί η παγκοσμιοποίηση και το τροπικό δάσος του Αμαζονίου να συνυπάρξουν; Ορισμένες αναλύσεις, ειδησεογραφικές αναφορές και ακαδημαϊκές μελέτες έχουν εξετάσει αυτό το ζήτημα όλα αυτά τα χρόνια. Τα ευρήματά τους είναι συχνά απογοητευτικά, μερικές φορές ελπιδοφόρα, αλλά συχνά ασαφή. Τελικά, η παγκοσμιοποίηση είναι μόνο ένας από τους πολλούς κοινωνικοοικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες που προκαλούν την αποψίλωση των δασών.

Τι λένε λοιπόν οι μελέτες; Θα επικεντρωθούμε στη Βραζιλία, καθώς αντιπροσωπεύει το μεγαλύτερο μέρος του Αμαζονίου και την αποψίλωσή του. Πρώτον, φαίνεται ξεκάθαρο γιατί μια παγκοσμιοποιημένη γεωργική αγορά θα απαιτούσε την επέκταση των καλλιεργήσιμων και κτηνοτροφικών εκτάσεων στη Βραζιλία. Η μεγαλύτερη χώρα της Νότιας Αμερικής είναι ένας μεγάλος εξαγωγέας πολλών γεωργικών προϊόντων. Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, η Βραζιλία θα αντιπροσωπεύει σχεδόν το ήμισυ των παγκόσμιων εξαγωγών ζάχαρης μέχρι το 2026 και το 47% του παγκόσμιου όγκου σόγιας, με την παγκόσμια ζήτηση να αυξάνεται ραγδαία από τώρα μέχρι τότε.

Με τόσο μεγάλη και αυξανόμενη διεθνή ζήτηση, δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε γιατί το τροπικό δάσος του Αμαζονίου θα υλοτομηθεί. Μια μελέτη του Πανεπιστημίου του Σάο Πάουλο, εξετάζοντας τα ιστορικά δεδομένα μέχρι το 2007, επιβεβαίωσε αυτή τη βασική συσχέτιση. Διαπίστωσε ότι σε δημοτικό επίπεδο στη Βραζιλία, η αυξημένη εξωστρέφεια στο εμπόριο οδήγησε ιστορικά σε μεγαλύτερη αποψίλωση, αν και διαπιστώθηκαν κάποιες εξαιρέσεις.

Άλλες μελέτες έδειξαν ότι μία ακόμα πιο σκληρή πραγματικότητα. Ένα κυβερνητικό πρόγραμμα που προοριζόταν για την καταπολέμηση της φτώχειας μεταξύ των αγροτών, στην πραγματικότητα οδήγησε πολλούς μακριά από τη διαφοροποιημένη γεωργία, σε μια ισχυρή δέσμευση με την παγκόσμια οικονομία βοοειδών, σύμφωνα με μελέτη των Πανεπιστημίων του Ουισκόνσιν και της Φλόριντα.

Αν και η εκτροφή βοοειδών θεωρητικά προσέφερε στους αγρότες καλύτερα εισοδήματα, άσκησε επίσης πίεση στο δάσος. Περισσότερο από το 80% των εκριζωθέντων περιοχών του Αμαζονίου της Βραζιλίας έχει αφιερωθεί στη δημιουργία βοσκοτόπων, ανέφερε η μελέτη. Στην περίπτωση αυτή, η επίδραση των παγκόσμιων οικονομικών δυνάμεων ήταν σαφώς επιζήμια. Η διακρατική βιομηχανία βοοειδών κράτησε τους καλλιεργητές σε μια σφιχτή λαβή, αναγκάζοντάς τους να επεκτείνουν τη βοσκή στη λεκάνη του Αμαζονίου.

Ένας αγώνας προς την κορυφή

Ωστόσο, η παγκοσμιοποίηση μπορεί να είναι επίσης μια δύναμη καλού, πιστεύουν ορισμένοι ερευνητές. Ακριβώς όπως μπορεί να υπάρξει ένας αγώνας προς τα κάτω από την παγκοσμιοποίηση, μπορεί να υπάρχει και ένας προς την κορυφή. Οι καταναλωτές γεωργικών προϊόντων στις παγκόσμιες αγορές ενδέχεται να είναι πιο πιθανό να απαιτήσουν ένα προϊόν που παράγεται με βιώσιμο τρόπο, ασκώντας πίεση στους παραγωγούς να αναλάβουν την ευθύνη τους.

Αμερικανοί και Βραζιλιάνοι ερευνητές είδαν αυτές τις «ευκαιρίες για τη διατήρηση» ως πιθανή συνέπεια της παγκοσμιοποίησης της βιομηχανίας σόγιας και βοείου κρέατος ήδη από το 2004. Από τότε, τα ποσοστά αποδάσωσης στον Αμαζόνιο υποχώρησαν, γράφει το WWF, αν και συνεχίζουν με ανησυχητικό ρυθμό, και δεν είναι σαφές εάν οι παγκόσμιες καταναλωτικές πιέσεις είχαν σχέση με την παρακμή.

Τελικά, φαίνεται ότι η παγκοσμιοποίηση μπορεί να είναι τόσο κακή, όσο και όχι τόσο κακή. Στις πιο πρώιμες μορφές της, μια διεθνώς ολοκληρωμένη οικονομία απλώς θα προμηθεύεται περισσότερα αγαθά από εκεί που μπορεί να τα αποκτήσει. Εάν ένα αόρατο χέρι οργάνωνε τη συγκεκριμένη αγορά, το δάσος του Αμαζονίου και το κλίμα στο σύνολό του πιθανότατα θα υπέφεραν. Μέχρι στιγμής, αυτό είναι, σε γενικές γραμμές, αυτό που συνέβη στη λεκάνη του Αμαζονίου.

Ευτυχώς όμως, αρκετοί εμπλεκόμενοι στο παγκόσμιο οικονομικό μας οικοσύστημα παρέχουν μερικές φορές πιο θετικά κίνητρα και πιέσεις. Μπορούν επίσης να διαδραματίσουν κάποιο ρόλο στην έκβαση της μάχης της παγκοσμιοποίησης με την κλιματική αλλαγή. Μερικές φορές, αυτη η θετική επίδραση των καταναλωτών υπάρχει ήδη: αρκετές μεγάλες πολυεθνικές δεσμεύονται για την αειφόρο προμήθεια κακάο ή φοινικέλαιου, για παράδειγμα. Η Τροπική Δασική Συμμαχία, μια πρωτοβουλία που φιλοξενείται από το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, συνεργάζεται με την κολομβιανή κυβέρνηση και τις επιχειρήσεις για την προστασία του Αμαζονίου από την αποψίλωση των αγροτικών προϊόντων.

Τελικά, εναπόκειται στους φορείς χάραξης πολιτικής, στους φορείς επιβολής του νόμου και στην κοινωνία ως σύνολο να θέσουν τις προτεραιότητές τους και να διασφαλίζουν τη βιωσιμότητα της οικονομίας και του περιβάλλοντος. Εάν το κάνουν σωστό, υπάρχει η πιθανότητα η παγκοσμιοποίηση και ένα υγιές τροπικό δάσος να συνυπάρξουν. Εάν δεν το κάνουν, τις δυσμενείς συνέπειες θα τις βιώσουμε όλοι μας.

Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο world economic forum.org και συγγραφέας είναι ο Peter Vanham, Media Lead, US and Industries στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ