Ακατανόητες εξισώσεις και δύσκολα μαθηματικά βρίσκουν απαντήσεις μέσα από την καθημερινότητα – Η Βάλια Λύρατζη του Ιδρύματος Ευγενίδου εξηγεί πώς

«Σκεφτείτε μία χορεύτρια στον πάγο, που χορεύει με ανοιχτά τα χέρια της και περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό της με μία «χ» ταχύτητα.

Αν η χορεύτρια κλείσει τα χέρια της τότε περιστρέφεται με μεγαλύτερη ταχύτητα, αν τα ξανανοίξει περιστρέφεται πιο αργά, και αυτό μπορεί να επαναλαμβάνεται συνεχώς».

Η αστροφυσικός κυρία Βάλια Λύρατζη, υπεύθυνη του Κέντρου Επιστήμης και Τεχνολογίας του Ιδρύματος Ευγενίδου έχει επιλέξει το πιο ευχάριστο αλλά και ξεκάθαρο παράδειγμα, όταν την ρωτώ, τι είναι η «στροφορμή».

Μια δυσνόητη για τους περισσότερους, αρχή της Φυσικής, και κυρίως για τους μαθητές, που προσπαθούν να την αντιληφθούν μέσα από εξισώσεις και σχήματα στον πίνακα του σχολείου. Ενώ υπάρχει και ευκολότερος τρόπος: Η βιωματική μάθηση, που μπορεί να μετατρέψει τις «ακατανόητες» εξισώσεις σε βίωμα και την στείρα γνώση σε επαφή με την μαγεία της επιστήμης. «Γιατί είναι διαφορετικό να δει κανείς την αρχή διατήρησης της στροφορμής με εξισώσεις και διαφορετικό να γίνει ο ίδιος μέρος ενός πειράματος, στο οποίο θα μπορέσει να βιώσει αυτήν ακριβώς τη δυσνόητη αρχή», όπως εξηγεί η κυρία Λύρατζη.

Αυτός είναι και ο σκοπός του Κέντρου Επιστήμης και Τεχνολογίας, που ανήκει στο Ίδρυμα Ευγενίδου με το γνωστό σε όλους Πλανητάριο. Είναι η γνωριμία και η εξοικείωση των παιδιών, των νέων αλλά και όσων ενηλίκων ενδιαφέρονται για επιπλέον γνώση σχετικά με τις βασικές αρχές των Θετικών Επιστημών. Και άλλα ακόμη, αφού μέσα από τα προγράμματά του προωθούνται η επιστημονική και τεχνολογική εκπαίδευση μέσω της βιωματικής και ενεργητικής μάθησης, ενώ αναδεικνύονται σύγχρονες επιστημονικές έννοιες και παρουσιάζονται τεχνολογίες αιχμής. Ειδικά μάλιστα στην κρίσιμη περίοδο της πανδημίας προγράμματα και εργαστήρια σχεδιασμένα για παιδιά αλλά και για όλες τις ηλικίες προσφέρονται διαδικτυακά ενώ συνεχώς ετοιμάζονται και νέα.

Τα μαθηματικά αλλιώς

Όλα ξεκίνησαν πριν από δύο χρόνια, όταν οι δύο μεγάλες εκθέσεις επιστήμης και τεχνολογίας του Ιδρύματος Ευγενίδου, που είχαν διαρκέσει, η μία μετά την άλλη για πολλά χρόνια, είχαν κάνει τον κύκλο τους και επιβαλλόταν πλέον ο πλήρης ανασχεδιασμός και μία νέα προσέγγιση στους στόχους του, που είναι πάντα η συμβολή στην εκπαίδευση των νέων στα πεδία της Επιστήμης και της Τεχνολογίας.

«Από αυτόν τον ανασχεδιασμό προέκυψε το Κέντρο Επιστήμης και Τεχνολογίας, το οποίο συνθέτουν τρεις διαφορετικοί χώροι: η Έκθεση που αποτελείται από 57 διαδραστικά εκθέματα επιστήμης και τεχνολογίας, από τα πιο απλά, όπως είναι το Πυθαγόρειο Θεώρημα ως τα πιο προχωρημένα Μαθηματικά. Επίσης το Αμφιθέατρο στο οποίο γίνονται επιδείξεις πειραμάτων και τα Εργαστήρια ρομποτικής, πληροφορικής κλπ.», λέει η κυρία Λύρατζη.

«Με τα εκθέματα παρουσιάζουμε βασικές αρχές της επιστήμης, αλλά και πιο προχωρημένα θέματα σχετικά με τις νέες τεχνολογίες. Όλα είναι διαδραστικά και κάθε παιδί που συμμετέχει, μπορεί μέσα από τη βιωματική εμπειρία να αντιληφθεί καλύτερα ό,τι δυσκολεύεται να καταλάβει στο σχολείο».

Μπορούμε να δώσουμε ένα παράδειγμα;

Ένα πολύ απλό παράδειγμα είναι καταλάβουμε, πώς γίνεται να περπατάμε και γιατί δεν γλιστράμε. Η απάντηση είναι η τριβή βεβαίως, αλλά αυτό είναι πιο δύσκολο να γίνει αντιληπτό μόνον μέσα από την ανάλυση στον σχολικό πίνακα απ’ ότι να το δει το παιδί σε πρακτικό επίπεδο. Γιατί το βασικό είναι η σύνδεση με πράγματα που βλέπουμε στην καθημερινή μας ζωή. Είναι πολύ σημαντικό έτσι να αντιληφθούμε, ότι η επιστήμη είναι μέρος της ζωής μας, δεν είναι κάτι απόμακρο και ξένο, που δεν μας αφορά. Για να μην πω για την τεχνολογία, χωρίς την οποία δεν ζει κανείς πλέον. Όλα αυτά όμως, η τεχνολογία και η επιστήμη αλληλοτροφοδοτούν η μία την άλλη και δεν υπάρχει τώρα πλέον, η μία χωρίς την άλλη.

Πώς καλύπτονται όλες οι ηλικίες;

Τα εκθέματα είναι διαφορετικά ανά ηλικίες. Υπάρχουν τρία επίπεδα, το πρώτο για παιδιά του Δημοτικού, το δεύτερο για παιδιά Γυμνασίου και κάθε ενήλικα που θέλει να μάθει κάτι παραπάνω από τις ήδη γνώσεις του και το τρίτο αφορά στα παιδιά του Λυκείου ή σε φοιτητές που θέλουν να προχωρήσουν ακόμη πιο πάνω.

Η κυριαρχία της εικόνας

Τι εντυπωσιάζει περισσότερο;

Οι νέοι γενικότερα εντυπωσιάζονται από τα έντονα φαινόμενα, αν και στην εποχή μας όλες οι ηλικίες προτιμούν την εικόνα, το βίντεο, παρά το κείμενο. Δύσκολα θα διαβάσει κάποιος αλλά αυτό είναι γενικότερο φαινόμενο, που βλέπουμε παντού. Το βασικό όμως και πολύ ενθαρρυντικό που έχω παρατηρήσει, είναι ότι πολλά παιδιά σχολείων, που έρχονται αδιάφορα και βαριεστημένα, γιατί ενδεχομένως αυτά τα μαθήματα δεν τους αφορούν, όταν φεύγουν είναι εντελώς διαφορετικά. Βγαίνουν ενθουσιασμένα και χαρούμενα, που σημαίνει ότι πέρασαν καλά, κι αυτό είναι πολύ σημαντικό για μας.

Πώς έχουν δημιουργηθεί όλα αυτά τα εκθέματα που χρησιμοποιούνται;

Η λογική μας ήταν να επιλέξουμε εκθέματα που να αφορούν σε πράγματα. τα οποία μαθαίνουν τα παιδιά στο σχολείο αλλά και σε άλλα που δεν τα μαθαίνουν μεν, όμως αξίζει τον κόπο να τα δουν και ακόμη ποια θα αφορούσαν τον μέσο άνθρωπο, που ενδιαφέρεται στοιχειωδώς για επιστήμη και τεχνολογία. Μ΄αυτό το σκεπτικό ήρθαμε στη συνέχεια σε επαφή με εταιρείες του εξωτερικού, που φτιάχνουν τέτοια εκθέματα και τελικά υλοποιήθηκαν.\

Η τέχνη, ο πολιτισμός γενικά μπορούν να συνδεθούν με κάποιο τρόπο με τη δουλειά σας;

Πάντα υπάρχει τρόπος. Αυτή τη στιγμή μάλιστα κάνουμε μία δράση, που έχει σχέση και με τέχνη. Στην ουσία προσκαλούμε τους ανθρώπους να φτιάξουν μία κατασκευή, η οποία θα κάνει ταλαντώσεις, αφήνοντας ένα αποτύπωμα που είναι κατά κάποιο τρόπο έργο τέχνης.

Ερευνητική δραστηριότητα

Από το 2006 στο Ίδρυμα Ευγενίδου και από το 2016 υπεύθυνη του Κέντρου Επιστήμης και Τεχνολογίας η κυρία Βάλια Λύρατζη έχει επισκεφθεί πολλά αντίστοιχα κέντρα του εξωτερικού αλλά, όπως λέει η ίδια, ένα πράγμα μόνον έχει ζηλέψει: Τον διαθέσιμο χώρο. Γιατί «Εμείς αναγκαστήκαμε λόγω περιορισμένου χώρου να κόψουμε πολλά πράγματα από αυτά, που θα θέλαμε να έχουμε». Κι όσο για νέα αποκτήματα, «πάντα χρειάζονται περισσότερα πράγματα για τις νέες τεχνολογίες».

Απόφοιτος του Τμήματος Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών με μεταπτυχιακό στον Τομέα Αστροφυσικής, Αστρονομίας και Μηχανικής και διδακτορικό Αστροφυσικής από το ίδιο Πανεπιστήμιο, εκτός από την επαγγελματική της σταδιοδρομία στο Ίδρυμα Ευγενίδου παραμένει από το 1999 μέλος της Ομάδας Αστρικής Φασματοσκοπίας του ΕΚΠΑ, έχει δημοσιεύσει περισσότερα από 100 επιστημονικά άρθρα σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά με κριτές και σε πρακτικά διεθνών συνεδρίων ενώ είναι και συγγραφέας ενός βιβλίου.

«Η αστροφυσική είναι η αγάπη μου, το μεράκι μου και εξακολουθώ να εργάζομαι σ’ αυτό τον τομέα παράλληλα», λέει. «Η ερευνητική μου δραστηριότητα δηλαδή είναι ανεξάρτητη από τη δουλειά μου. Αντικείμενο της ομάδας μας είναι η αστρική φασματοσκοπία. Μελετάμε δηλαδή το φως που παίρνουμε από ουράνια αντικείμενα και μέσα από αυτό βρίσκουμε, τι συμβαίνει στα αστέρια, στους γαλαξίες, ανάλογα ποιο συγκεκριμένο αντικείμενο στοχεύουμε. Τώρα για παράδειγμα, μελετάμε τα Κβάζαρς, που είναι οι μακρινοί γαλαξίες».

Η αστροφυσική στην Ελλάδα

Γιατί θέλατε να γίνετε αστροφυσικός;

Ήταν παιδικό όνειρο. Μπορεί το πρώτο ψήγμα να μου το έβαλε ο πατέρας μου, που ως ναυτικός που ήταν, είχε διδαχθεί στη Σχολή Εμπορικού Ναυτικού «Ουρανογραφία», έναν τρόπο προσανατολισμού με βάση τα άστρα και τους αστερισμούς. Γιατί τότε δεν υπήρχε η τεχνολογία και τα όργανα που υπάρχουν σήμερα. Ακόμη και τώρα όμως είναι πολύ σημαντικό αυτό, γιατί η σύγχρονη τεχνολογία μπορεί να μας παίξει περίεργα παιχνίδια. Οφείλεις επομένως να μπορείς να λειτουργήσεις και χωρίς αυτήν, οπότε ήταν μια πολύ βασική γνώση τότε. Ένα καλοκαίρι λοιπόν, που έτυχε να βρίσκεται στην Ελλάδα, γιατί ταξίδευε πάρα πολύ, και κάναμε διακοπές σ’ ένα νησί, μας έδειχνε τον ουρανό με τα άστρα τη νύχτα και αυτό ως φαίνεται εντυπώθηκε καλά στο παιδικό μυαλό μου.

Πώς γίνεται να είναι κάποιος αστροφυσικός στην Ελλάδα;

Είναι μια απόφαση που προϋποθέτει τη γνώση, ότι είναι πολύ πιθανό να μη μπορέσει κανείς να ζήσει από αυτό. Γιατί θα μπορούσα να ζήσω σχετικά εύκολα ως φυσικός στην Ελλάδα αλλά ως αστροφυσικός, που να ασχολούμαι δηλαδή ενεργά και επαγγελματικά με αυτό το αντικείμενο είναι πολύ περιορισμένες οι δυνατότητες: Ή να ακολουθήσει κανείς ακαδημαϊκή καριέρα ή να εργαστεί στο Αστεροσκοπείο ή στο Πλανητάριο, όπου και πάλι δεν κάνεις έρευνα αλλά ασχολείσαι τουλάχιστον με αυτό το αντικείμενο. Αυτά και μόνον. Έξω βέβαια υπάρχουν πολλές εναλλακτικές. Δεν ήθελα όμως να φύγω.

Ταξιδεύει κανείς με την αστροφυσική;

Εγώ ναι, ταξιδεύω. Με μάγευε από παιδί, και για να εξακολουθώ να το κάνω, μετά από τόσα χρόνια σημαίνει, ότι εξακολουθεί να με συναρπάζει.

Προσφέροντας εν τέλει μία καινοτόμο παιδαγωγική προσέγγιση το Κέντρο Επιστήμης και Τεχνολογίας παρέχει δωρεάν αυτήν την εποχή τέσσερα διαφορετικά εργαστήρια, όλα online: Για παιδιά 6-12 ετών το εργαστήριο Χημείας, για παιδιά 9-11 ετών το εργαστήριο προγραμματισμού «Χορεύοντας με τους… κώδικες» και τέλος για τα παιδιά του Γυμνασίου και του Λυκείου συμμετοχή στο εργαστήριο ηλεκτρονικής και προγραμματισμού «Σύστημα συναγερμού με χρήση Arduino» ή στο ιδιαίτερα επίκαιρο εργαστήριο προγραμματισμού «App Inventor: Δημιουργία εφαρμογής μετακίνησης».

Εκτός αυτών, υπάρχει πλήθος άλλων διαδικτυακών δράσεων όπως είναι οι online προκλήσεις (Online Challenge), τα quiz σε θέματα επιστήμης και τεχνολογίας, τα brain games κ.ά.