Η ιστορία του νερού και των έργων που υδροδοτούν μια πόλη είναι η ιστορία των ανθρώπων της.

Είναι η ιστορία των λαών και των πολιτισμών που πέρασαν και των αναγκών που είχαν και η ιστορία των έργων που κάθε πολιτισμός στις διαφορετικές εποχές μπορούσε να κατασκευάσει.

Το νερό ορίζει τους δρόμους των ανθρώπων και οι άνθρωποι τους δρόμους του νερού.

Κοινό χαρακτηριστικό όλων των εποχών η αναγνώριση του νερού ως κοινωνικό αγαθό και η μέριμνα να έχουν πρόσβαση στο νερό οι κάτοικοι της πόλης.

Η στενή σχέση της ιστορίας της πόλης με το νερό, αναδείχθηκε χθες κατά την εκδήλωση Digital Athens Water Forum από την Ευτυχία Νεστορίδη, Γενική Διευθύντρια Ψηφιακής Διακυβέρνησης της ΕΥΔΑΠ.

Κάνοντας μια ιστορική αναδρομή στα υδραυλικά έργα που έγιναν τα τελευταία 100 χρόνια στο υδροδοτικό σύστημα της Αττικής, παρουσίασε την πορεία του νερού από την εποχή που τα αρχαία πηγάδια που ήταν συνδεδεμένα με υπόγειες στοές ώστε το νερό στο υπέδαφος να μοιράζεται ομοιόμορφα σε όλες τις γειτονιές της πόλης, μέχρι σήμερα.

Όπως είπε, η πόλη των Αθηνών έχει μέσο όρο της τάξεως των 350 mm βροχής τον χρόνο, δηλαδή πολύ μικρές ποσότητες και βιώνει περιόδους έντονης ανομβρίας κάθε 15-20 χρόνια. Συχνά γίνεται αναφορά στα «χρόνια των παχιών αγελάδων» (χρόνια με βροχή και πολύ χορτάρι) και στα «χρόνια των ισχνών αγελάδων» (χρονιές με ανομβρία και λίγο χορτάρι).

Το νερό στην Αρχαία Αθήνα

Οι αρχαίοι Αθηναίοι προτιμούσαν το τρεχούμενο νερό από πηγές, ποτάμια ή πηγάδια και θεωρούσαν ότι το νερό από επιφανειακές πηγές, π.χ. από λίμνες, ήταν ανθυγιεινό.

Η Αττική είχε 3 ποταμούς: τον Κηφισό, τον Ιλισό, και τον Ηριδανό, όμως τα ποτάμια αυτά είχαν άφθονο νερό μόνο τους χειμερινούς μήνες. Έτσι, χρησιμοποιούσαν κυρίως πηγάδια και υπόγειες στέρνες όπου συγκεντρώνανε το βρόχινο νερό μέσα από φίλτρα άμμου για να το χρησιμοποιούν για δημόσια χρήση. Αυλάκια οδηγούσαν το βρόχινο νερό από οροφές και ανοιχτούς χώρους μέσω μικρών δεξαμενών με φίλτρο άμμου στην είσοδο και σε συνέχεια το βρόχινο νερό γέμιζε το πηγάδι ή την στέρνα.

Με τα έργα κατασκευής του Μετρό στην Αθήνα και στον Πειραιά παρατηρήθηκε ότι τα αρχαία πηγάδια της πόλεως ήταν συνδεδεμένα με υπόγειες στοές ώστε το νερό στο υπέδαφος να μοιράζεται ομοιόμορφα σε όλες τις γειτονιές της πόλης.

Ειδικοί Νόμοι του Σόλωνα για το νερό (594 πΧ)

* Κάτοικοι σε ακτίνα 710 μέτρων είχαν δικαιώματα νερού σε κάποιο πηγάδι

* Κάθε πολίτης δικαιούτο ποσότητα ανάλογη με 39 λίτρα νερού κάθε μέρα σε εποχές ανομβρίας, που το λάμβαναν από γειτονικά πηγάδια

* Τα πηγάδια σε μια περιοχή έπρεπε να μην είναι πλησιέστερα από 22 μ το ένα από το άλλο ή πιο βαθιά από 20 μέτρα

* Υπήρχε υπεύθυνος δημόσιος υπάλληλος για τη διαχείριση πηγών και στερνών και πρόστιμα για ρύπανση ποταμών και πηγών

Η χρήση του νερού γινόταν κυρίως από κρήνες και οι Φημισμένες Πηγές και Κρήνες Αθηνών ήταν η Κλεψύδρα στο Βράχος της Ακρόπολης και στην Καλλιρόης τον ποταμό του Ιλισσού είχαν κατασκευάσει την Εννεάκρουνο πηγή.

Τα αρχαία Ελληνικά Υδραγωγεία ήταν το Υδραγωγείο Θησέως (3200 πΧ)που έφερνε νερό από τους γύρω λόφους της Ακρόπολης και το Πεισιστράτειο Υδραγωγείο (540 πΧ), που ήταν το πρώτο σημαντικό έργο στην Αττική το οποίο μετέφερε νερό από τους πρόποδες του Υμηττού προς την Εννεάκρουνος Κρήνη & το Υδραυλικό Ρολόι (Πύργος ανέμων- Αέρηδες). Συνεχίζει να λειτουργεί και σήμερα και αρδεύει το εθνικό πάρκο της Αθήνας.

Οι πρώτοι άποικοι του λεκανοπεδίου διάλεξαν εγκατασταθούν γύρω από τον βράχο της Ακρόπολης γιατί έκρυβε νερά σε διάφορες υπόγειες καρστικές σπηλιές (η πιο φημισμένη πηγή Κλεψύδρα) και με μικρά υδραγωγεία στους λόφους γύρω από την Ακρόπολη και από τον Ιλισό Ποταμό δημιουργήσαν τις φημισμένες κρίνες της Καλλιρόης και την Εννεάκρουνο.

Το Πεισιστράτειο υδραγωγείο, όπως τροποποιήθηκε κατά τους αιώνες από τους άρχοντες της πόλης, μεταφέρει ακόμα και σήμερα σημαντικές ποσότητες νερού της τάξεως των 1000 κυβικών μέτρων νερού για την άρδευση του Εθνικού Κήπου.

Μετέπειτα Ρωμαϊκά & Μετά Ρωμαϊκά Υδραγωγεία

Οι Ρωμαίο χρειαζόντουσαν 500 λίτρα νερό την ημέρα από 39 λίτρα που χρησιμοποιούσαν οι Αθηναίοι και γι αυτό και υλοποίησαν σημαντικά υδροδοτικά έργα.

Οι Ρωμαίοι είχαν πολλά δημόσια λουτρά και οι πλούσιοι είχαν τρεχούμενο νερό στα σπίτια τους Η χρήση ζεστού νερού στα λουτρά διαδόθηκε κατά την εποχή των Ρωμαίων.

Για να καλύψουν τις ανάγκες τους κατασκεύασαν το Αδριάνειο Υδραγωγείο (134 μΧ) μήκος 24 χλμ. & με διάφορα παρακλάδια) μετέφερε νερό από τους πρόποδες της Πάρνηθας μέχρι την Αδριάνειο Δεξαμενή στο Λόφο Λυκαβηττού.

Επίσης κατασκεύασαν Υδραγωγείο περιοχής Καποδιστρίου (3ο-5ο αιώνα μΧ) που θεωρούν ότι μετέφερε νερό από ρέματα της Πεντέλης προς τα εργαστήρια γύρω από τον ναό του Ηφαίστου στην Αρχαία Αγορά.

Βυζάντιο, Φραγκοκρατία, Οθωμανική κατοχή

Κατά τη διάρκεια του Βυζαντίου, όλα τα αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά υδραγωγεία λειτουργούσαν με τακτική συντήρηση. Το 1204, κατά την διάρκεια της 4ης Σταυροφορίας, η Αθήνα έπεσε στους Φράγκους. Οι Φράγκοι θεωρούσαν τα λουτρά ανήθικα και επιβλαβή για την υγεία οπότε υπήρχε λιγότερη ανάγκη για νερό καθώς πλενόντουσαν λιγότερο.

Κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κατοχής (1456-1833), τα υδραγωγεία ρήμαξαν. Οι κάτοικοι ξέχασαν την ύπαρξή τους και χρησιμοποιούσαν μόνο τα πηγάδια, όπως τα πηγάδια στους Αμπελόκηπους και στα Πατήσια την εποχή της Τουρκοκρατίας.

Με τα χρόνια, ο πληθυσμός της Αθήνας μειώθηκε σταδιακά από τους 450.000 κατοίκους στην εποχή του Περικλή στους 4.000 κατοίκους το 1833 μετά την απελευθέρωση.

Χτίζοντας την νέα Πρωτεύουσα

Το 1840 οι άρχοντες της Αθήνας επιχειρώντας να ξαναχτιστεί η νέα πρωτεύουσα, αναζήτησαν νερό και βρήκαν τη Δεξαμενή στο Κολωνάκι. Ουσιαστικά  ανακαλύφθηκε εκ νέου το αρχαίο Αδριάνειο Υδραγωγείο και το επισκεύασαν και ανακατασκεύασαν τη Δεξαμενή. Οι Αθηναίοι βασιζόντουσαν κυρίως στο Αδριάνειο, αλλά και σε πηγάδια, στέρνες και νερουλάδες για το νερό που πίναν.

Κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή 1922, η Αθήνα μόνο, δέχθηκε πάνω από τους 400.000 πρόσφυγες και ο πληθυσμός της πόλης έφτασε τους 850.000 κατοίκους.  Δεν υπήρχε νερό και τότε το νερό μοιραζόταν με το δελτίο – 10 λίτρα ανά κάτοικο ανά ημέρα. Σε πολλές περιοχές υπήρχε νερό μόνο για 1-2 ώρες, κάθε 4 μέρες και δίκτυο ύδρευσης – μόνο σε λίγους δρόμους γύρω από το Σύνταγμα.

Η σύμβαση με την Αμερικάνικη εταιρεία «Ulen & Company»

Το 1925, η Ελληνική κυβέρνηση υπογράφει σύμβαση με την Αμερικάνικη εταιρεία «Ulen & Company».

Η «Ulen» κατασκεύασε τα κυριότερα υδραυλικά έργα για την ύδρευση της Αθήνας από την εποχή των Ρωμαίων και όλο το δίκτυο της Αθήνας και του Πειραιά. Κατασκεύασε το Φράγμα Μαραθώνα, τη Σήραγγα Μπογιατίου, τα Διυλιστήρια Γαλατσίου, τα δίκτυα ύδρευσης της Αθήνας και του Πειραιά και την επέκταση Υδραγωγείων προς την Υλίκη

Προς το τέλος 2ου Παγκόσμιου Πολέμου ήταν εμφανές ότι δεν επαρκούσε πλέον ο Μαραθώνας!

Όσο μεγάλωνε η Πρωτεύουσα, γινόταν όλο και πιο αναγκαία η ανάγκη για νέα έργα που θα φέρναν περισσότερο νερό στην πόλη.

Ο Αρχικός σχεδιασμός ήταν η κατασκευή των έργων της Μελέτης Παρνασσού της «Ulen» που προέβλεπε την κατασκευή ενός νέου υδραγωγείου που θα μετέφερε νερό από τις πηγές της Λειβαδιάς με βαρύτητα προς την Αθήνα συλλέγοντας νερό και από μικρά φράγματα κατά μήκος της διαδρομής – στα ρέματα Αγ. Μερκουρίου, Σκοπελίτη, Κακοσάλεσι, Ασωπού και από τις γεωτρήσεις στον Αγ. Θωμά.

Μετά τον εμφύλιο δρομολογήθηκαν έργα αποστράγγισης στον Βοιωτικό Κηφισό Ποταμό για να δημιουργηθούν εκτάσεις αγροτικής γης και άλλαξε ο σχεδιασμός για την οικονομικότερη και αμεσότερη λύση να χρησιμοποιηθούν τα νερά της Λίμνης Υλίκης. Ήταν ένα μεγάλο έργο που κάλυψε τις ανάγκες της πόλης για μια δεκαετία.

Παράλληλα για να καλύψουν τις αυξανόμενες ανάγκες τις πόλης κατασκευάστηκαν Έργα για την εκμετάλλευση νερού από την Μακάρια πηγή μέσω νέου υδραγωγείου Πηγές Σουλίου – Μαραθώνα.

Οι λειψυδρίες στις δεκαετίες 1970 και 1990 και ο συνεχιζόμενα αυξανόμενος πληθυσμός της Αθήνας έφεραν την ανάγκη για πολλά νέα έργα.

Η αστικοποίηση έφερε και πάλι την ικανότητα της πόλης να καλύψει τις ανάγκες των κατοίκων της στα όρια. Προχώρησαν σημαντικά έργα:

– 1969-1975: Έργα Επαύξησης Υδραγωγείου Υλίκης – Πλωτά Αντλιοστάσια

– 1977:  Υδραγωγείο Καλάμου – Μαυροσουβάλας

– Νέο Φράγμα & Υδραγωγείο Μόρνου (1971- 1981)

– Νέα Διυλιστήρια Νερού στις Αχαρνές (1975) και στο Πολυδένδρι (1984)

Με την κατασκευή του υδραγωγείου Μόρνου φαινόταν ότι η πόλη δεν θα είχε πρόβλημα, όμως μετά τη λειψυδρία του 1990 φάνηκε ότι απαιτούνται πρόσθετα έργα και ακολούθησαν:

– 1991-1993: Γεωτρήσεις Βοιωτικού Κηφισού – Βίλιζας – Έργα Παραλίμνης – Υδραγωγείο Διστόμου

– 1997: Νέο Διυλιστήριο στον Ασπρόπυργο

– 2001: Λειτούργησε το Φράγμα Ευήνου ενισχύοντας στο Σύστημα Μόρνου.

Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση των μεγάλων έργων υδροδότησης που έγιναν στην Αττική σε όλη την ιστορία της, η κ. Νεστορίδη τόνισε ότι σήμερα η μεγάλη πρόκληση για την ΕΥΔΑΠ δεν αφορά, για πρώτη φορά στην ιστορία της πόλης, τη δημιουργία νέων έργων, αλλά τη διαχείριση των υδατικών πόρων.

Γιατί για πρώτη φορά στην ιστορία, λόγω της κλιματικής αλλαγής, δεν είναι πια το ζητούμενο η επέκταση των έργων υδροδότησης για την εξασφάλιση νερού αλλά η μείωση της κατανάλωσης και η καλή διαχείριση των υδατικών πόρων.

«Η πρόκληση τώρα για τις επόμενες δεκαετίας δεν είναι τα νέα έργα αλλά η καλύτερη διαχείριση υδατικών πόρων και ο περιορισμός των απωλειών!» τόνισε χαρακτηριστικά η κυρία Νεστορίδη.

Διαβάστε επίσης:

Ευθύμιος Λύτρας (ΕΥΔΑΠ): Εξαιρετικής ποιότητας το νερό της Αθήνας – Όλα όσα πρέπει να γνωρίζουμε

Ελένη Μυριβήλη (Δήμος Αθηναίων): Δεν θα αποφύγουμε άνοδο της θερμοκρασίας +2 βαθμούς ως το 2050

Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος: Μια αειφόρος βιωματική και ουσιαστική σχέση με το νερό