Βαν Παρέις και Βάντερμπορχτ: Βασικό εισόδημα για όλους, Η μεγάλη παραίτηση

Στο Βασικό εισόδημα για όλους (εκδ. Πόλις) οι δύο καθηγητές Φιλίπ Βαν Παρέις και Γιανίκ Βάντερμπορχτ εκθέτουν ορισμένες ακραία προοδευτικές ιδέες. Βρίσκονται αρκετά κοντά στο πνεύμα των Χριστουγέννων, φιλανθρωπία και όνειρα… Από την άλλη, το αντιλαμβάνονται ότι μπορεί να ακούγονται ουτοπικοί ή εμμονικοί σαν …αντιεμβολιαστές. Εξού και στη μελέτη τους βάζουν τον υπότιλο «μια ριζοσπαστική και ρεαλιστική πρόταση για μία ελεύθερη κοινωνία». Κλείνοντας το μάτι και στους φιλελεύθερους.

«Πώς μπορεί κανείς να υπερασπιστεί την πρόταση για βασικό εισόδημα χωρίς προϋποθέσεις;», αναρωτιούνται οι Βαν Παρέις και Βαντερμπόρχτ. Διότι υπέρ αυτής της ιδέας επιχειρηματολογούν.

«Καταρχάς, ας αποδεχτούμε (…) ότι η πρόσβαση σε ένα βασικό εισόδημα χωρίς καμία εργασιακή προϋπόθεση όντως αποτελεί ένα είδος άδικης λαθρεπιβίβασης (free riding) -δηλαδή ότι παραβιάζει κάποιον κανόνα αμοιβαιότητας, μια σύλληψη της δικαιοσύνης που υπαγορεύει ότι το εισόδημα πρέπει να κατανέμεται σύμφωνα με τη συμβολή κάθε ατόμου στην παραγωγή».

Υπάρχουν ωστόσο αξιοσημείωτοι λόγοι, συνεχίζουν οι καθηγητές, «για τους οποίους η εισαγωγή του άνευ όρων βασικού εισοδήματος όχι μόνο δεν θα αύξανε την αδικία, όπως υποστηρίζουν οι επικριτές του, αλλά αντιθέτως θα την άμβλυνε».

Ο προσδιορισμός «βασικό» σκοπό έχει «να εκφράσει την ιδέα ενός κατώτερου σταθερού δαπέδου, στο οποίο θα μπορεί να σταθεί ακριβώς χάρη στην άνευ όρων χορήγησή».

Πέρα από τον καθολικό του χαρακτήρα, καταβάλλεται σε ατομική βάση και χωρίς καμία άλλη υποχρέωση ή έλεγχο της προθυμίας του ατόμου να εργαστεί.

Σοκαριστικό, όχι απλώς ριζοσπαστικό. Στις σχεδόν 500 σελίδες του (700 με τις σημειώσεις), οι Βαν Παρέις και Βάνερμπορχτ έχουν πολλά να εξηγήσουν. Ειδικά για να μην παρεξηγηθούν ως απολογητές της οκνηρίας… Το κείμενό τους διαβάζεται απνευστί.

Η μεγάλη παραίτηση

Την ίδια στιγμή στον αγγλοσαξονικό κόσμο (Financial Times, Economist κλπ) γίνεται λόγος για την Great Resignation. Εννοώντας τη Γενικευμένη (μεγάλη) παραίτηση των υπαλλήλων από τις δουλειές τους. Την ώρα συγγραφής της συγκεκριμένης μελέτης των Βαν Παρέις και Βάντερμπορχτ, δεν είχε ούτε καν επινοηθεί ο νεοπαγής αυτός όρος. Ωστόσο, η εμφάνιση του φαινομένου δεν παύει να καθιστά το βιβλίο τους ιδιαίτερα καίριο.

«Η πρόβλεψη ότι η ουσιαστική εργασία θα είναι σε έλλειψη εύλογα οδηγεί στην πεποίθηση ότι θα πρέπει να παρέχονται κάποια μέσα διαβίωσης στον όλο και μεγαλύτερο πληθυσμό ανέργων», σημειώνουν οι Βαν Παρέις και Βάντερμπορχτ.

Η σκέψη τους ωστόσο προέκυψε από άλλο συλλογισμό. Ότι η τεχνολογική μεταρρύθμιση σε συνδυασμό με την παγκοσμιοποίηση θα δημιουργήσει ραγδαία συρρίκνωση του εργατικού σώματος. Το συμπέρασμα παραμένει κοινό: Ανεργία, ανισότητες, γήρας…

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου τους παρουσιάζουν το βασικό επιχείρημα υπέρ του βασικού εισοδήματος χωρίς προΰποθέσεις ως απάντηση στα προβλήματα της φτώχιας και της αλογιστης ανάπτυξης.

Ξεκινούν με μία διαφωτιστική αναδρομή στην Ιστορία. Συνδιαλλέγονται με τους προδρόμους της ιδέας του βασικού εισοδήματος χωρίς προϋποθέσεις (Τόμας Πέιν) αλλά και τους επικριτές της.

Οι σέρφερ του Μαλιμπού

Αυτό το πρώτο αποθησαύρισμα της ιστορίας καταλήγει στους βασικούς θεωρητικούς (πολιτικής και οικονομικής ιστορίας), καταλήγει στον περίφημο καθηγητή του Χάρβαρντ Τζον Ρολς, συγγραφέα του έργου Theory of Justice, Θεωρία της Δικαιοσύνης (εκδ. Πόλις).

Η πιο βασική από τις θέσεις του, έμεινε γνωστή ως Θεωρία της διαφοράς (difference principle). Οι οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες επιτρέπονται εφόσον αποφέρουν το μέγιστο δυνατό όφελος στους λιγότερο ευνοημένους. Αυτό σε αδρές γραμμές. Διότι και ο ίδιος ο Ρολς την πλαγιοκοπεί και τη διορθώνει με μύριους εναλλακτικούς τρόπους.

Το κυρίως πρόβλημα σχετίζεται με τους σέρφερ του Μαλιμπού… Πόσο κοινωνικά δίκαιο μπορεί να χαρακτηριστεί ένα σύστημα που διανέμει επιδόματα σε όσους προτιμούν αντί να εργάζονται, να κάνουν σέρφινγκ όλη μέρα;

Οι Βαν Παρέις και Βάντερμπορχτ καλούνται να απαντήσουν κατά πόσο η συμπερίληψη του ελεύθερου χρόνου στον δείκτη των κοινωνικών και οικονομικών πλεονεκτημάτων.

Θεωρία της Δικαιοσύνης, εφικτή;

Εν τέλει με την ιστορική αναδρομή πλαισιώνουν το επιχείρημα ότι η ελευθερία από κάθε υποχρέωση, όταν συνοδεύεται από το στοιχείο της καθολικότητας μπορεί να τονώσει την ανάπτυξη του ανθρώπινου κεφαλαίου «και ως εκ τούτου την παραγωγικότητα».

Και επίσης σημαίνει ότι η υψηλότερη παραγωγικότητα μετουσιώνεται σε περισσότερο ελεύθερο χρόνο και σε αναβαθμισμένη εργασιακή ποιότητα, όχι σε περισσότερη παραγωγή και κατανάλωση.

Ενώ παράλληλα η ευτυχία δεν επιτυγχάνεται μεγιστοποιώντας την οικονομική ανάπτυξη.

Οι Βαν Παρέις και Βάντερμπορχτ συνθέτουν εν τέλει μία Θεωρία της Δικαιοσύνης αναθεωρημένη.

Βάζουν στο πλάι την άσκοπη, μάταιη και ασαφή μεταφυσική διένεξη όσον αφορά την αύξηση της ευτυχίας του ανθρώπου. Ούτε μπορεί να εννοηθεί ως ικανοποίηση των προτιμήσεων αφού οι προτιμήσεις μεταβάλλονται.

Οι συγγραφείς εξάλλουν αμφισβητούν την άποψη ότι η οικονομική μεγέθυνση αποτελεί πανάκεια. Για τρεις αιτίες. Πέρα από λόγους οικολογικούς, υπάρχει η απειλή της «μακροπρόθεσμης στασιμότητας». Τέλος, θεωρείται αμφίβολο αν η οικονομική μεγέθυνση αποτελεί δομική λύση για την ανεργία. Αντιθέτως, υπάρχει σαφής αρνητική συσχέτιση ανάμεσα στους δύο δείκτες…

Ζητούμενο για τους Βαν Παρέις και Βάντερμπορχτ παραμένει η διατύπωση μίας συμπυκνωμένης και ρεαλιστικής πρότασης περί Δικαιοσύνης, «όπως αυτή που καταθέσαμε στο ανά χείρας βιβλίο».

Χωρίς τέτοιες προτάσεις «δεν υπάρχει καμία ελπίδα». Ωστόσο, «για να υπάρξει ελπίδα, οι προτάσεις θα πρέπει να είναι όχι μόνο επιθυμητές, αλλά και εφικτές». Εδώ σκοντάφτει πάντα η δυτικοευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία. Στο εφικτό.

Χρειάζεται θάρρος

«Η δική μας θέση είναι ότι, στις συνθήκες του 21ου, υπάρχει θεμελιώδης διαφορά ανάμεσα σε ένα άνευ όρων βασικό εισόδημα με τα χαρακτηριστικά που εμείς του αποδίδουμε και στα προγράμματα κοινωνικής αρωγής, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τα υφιστάμενα, υπό όρους χορηγούμενα προγράμματα ελάχιστου εισοδήματος».

Όπως διευκρινίζουν, «το άνευ όρων βασικό εισόδημα έχει πολύ ευρύτερο περιεχόμενο. Αντί να επενεργεί στα περιθωριοποιημένα κοινωνικά στρώματα, θίγει τις σχέσεις ισχύος στον πυρήνα τους. Σκοπός του δεν είναι απλώς να μετριάσει τη δυστυχία, αλλά να μας απελευθερώσει όλους. Δεν πρόκειται απλώς για ένα εργαλείο που μπορεί να κάνει τη ζωή πιο ανεκτή για τους πιο φτωχούς πολίτες του κόσμου, αλλά αποτελεί ένα κρίσιμο συστατικό στοιχείο για τον μετασχηματισμό της κοινωνίας και για έναν κόσμο στον οποίο μπορούμε να προσλέπουμε».

Οι Βαν Παρέις και Βάντερμπορχτ συνθέτουν ένα γοητευτικό πόνημα -κατεξοχήν ειδικότητα της αριστερής διανόησης. Αρκετά ριζωμένο στον ρεαλισμό, πειστικό και συμπαγές. Αφήνοντας πολλές φιλελεύθερες προεκτάσεις για την Παιδεία και την Υγεία.

Προσπαθώντας να προλάβουν τον αντίλογο, μετατρέπουν το τρωτό τους χαρακτηριστικό, την ουτοπία, σε δύναμή τους.

Χρησιμοποιούν τα λόγια του οικονομολόγου, φιλόσοφου, νευροεπιστήμονα Φρίντριχ Χάγιεκ που σημείωνε ότι «το κύριο δίδαγμα που πρέπει να αντλήσει ο γνήσιος φιλελεύθερος από την επιτυχία των σπσιαλιστών είναι ότι το θάρρος να είσαι ουτοπιστής ήταν αυτό ακριβώς που κέρδισε την υποστήριξη των διανοούμενων, και κατ’ επέκταση την επιρροή στην κιινή γνώμη, η οποία καθιστά σε καθημερινή βάση εφικτό ό,τι μόλις πρόσφατα φάνταζε εντελώς απόμακρο».

Κατέληγε ότι «θα πρέπει να ξανακάνουμε την οικοδόμηση της ελεύθερης κοινωνίας πνευματική περιπέτεια, πράξη θάρρους».

Με την προϋπόθεση, του απαντούν σήμερα οι Βαν Παρέις και Βάντερμπορχτ, ότι πρόκειται για ελευθερία για όλους, που θα απελευθερώσει από τη δικτατορία της αγοράς…