Δάνεια, χρέη, τράπεζες: Ποιος είπε ότι είναι σημερινά

«Ούτε πλοίο ούτε καπετάνιος ούτε επιβάτης θα μπορούσε να ξανοιχτεί στις θάλασσες δίχως τη συμβολή των δανειστών!».

Δεν το είπε κάποιος εφοπλιστής αυτό, ούτε κάποιος τραπεζίτης. Δεν ειπώθηκε σε κάποια συνέντευξη τύπου, δεν το δήλωσε ένας επώνυμος. Είναι η διαπίστωση ενός πολύπειρου εμπόρου, που έρχεται κατ΄ευθείαν από την Αθήνα του 3ου π.Χ. αιώνα.

Αποδεκτή τοις πάσι, αφού στην εποχή του, αλλά και από αιώνες πριν, ο έντοκος δανεισμός ήταν αναπόσπαστο στοιχείο του εμπορίου, απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη και την εύρυθμη λειτουργία της οικονομίας και, κατ΄ επέκταση, της ίδιας της κοινωνίας.

Αυτά ακριβώς που αναφέρονται στο βιβλίο «Ένα αλλόκοτο θηρίο. Δάνεια και χρέη στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα» των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, με μεταφρασμένα κείμενα αρχαίων συγγραφέων, που αποκαλύπτουν πτυχές του οικονομικού συστήματος στον αρχαίο κόσμο, αναδεικνύοντας όψεις και βασικά χαρακτηριστικά του και επιτρέποντας έτσι στον αναγνώστη να αναζητήσει ομοιότητες και διαφορές με τη σημερινή εποχή. Γιατί πολύ απλά, αν κανείς πιστεύει, ότι τα τραπεζικά δάνεια είναι εφεύρεση των νεοτέρων κοινωνιών, γελιέται.

Στην αρχαιότητα όχι μόνον ανθούσαν, επιβάλλονταν! Εμπόριο χωρίς δάνεια δεν γινόταν. Κι όπως είναι γνωστό οι αρχαίοι διακρίθηκαν στο εμπόριο από τα προϊστορικά χρόνια, που πολλαπλά τους ωφέλησε, στην οικονομία και τον πολιτισμό. Άλλωστε δεν ξεχνά κανείς, ότι και ο όρος «τράπεζα» προέρχεται από την αρχαιότητα, αφού εκείνοι που ασχολούνταν με το χρήμα έκαναν τις συναλλαγές τους πάνω σε ένα τραπέζι.

Αναγκαίο κακό

Τα δάνεια αποτελούσαν εξαιρετικά σημαντικό θεσμό σε όλη τη χρονική και γεωγραφική έκταση του αρχαίου κόσμου, αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας των ανθρώπων, που συχνά ταλανίζονταν με παρόμοια προβλήματα και αγωνίες με τις σημερινές. Έτσι, ανεξάρτητα από τις απόψεις για την ηθική τους διάσταση, την αξία και την επίδρασή τους στην κοινωνία, την οικονομία και τις διαπροσωπικές σχέσεις και παρ΄ ότι συχνά πυροδοτούσαν ποικίλες και ενίοτε σκληρές αντιπαραθέσεις, τα δάνεια ήταν ένα αναγκαίο κακό. Κάτι, που αποδεικνύεται από τα αρχαία κείμενα που περιλαμβάνονται στο βιβλίο, αρχίζοντας από τους προβληματισμούς του Ησίοδου και της Αρχαϊκής εποχής και φθάνοντας έως τον Βασίλειο Καισαρείας και την κλασική χριστιανική γραμματεία.

Τι οδήγησε όμως κατ΄ αρχάς στην δημιουργία των τραπεζών; Η κυκλοφορία πολλών και ανόμοιων ως προς την αξία τους νομισμάτων ήταν η βασική αιτία, καθώς αυτό δυσκόλευε φοβερά τις συναλλαγές. Ήταν απαραίτητο επομένως να υπάρχουν κάποιοι, που να γνωρίζουν την αξία κάθε νομίσματος, τη σχέση του με το νόμισμα της χώρας όπου γινόταν η ανταλλαγή και επίσης να εντοπίζουν τα λιποβαρή και φυσικά τα κίβδηλα.

Οι «ιερές» τράπεζες

Οι πρώτες τράπεζες πάντως, εκεί στον 6ο π.Χ. αιώνα ήταν «ιερές». Για την ακρίβεια ήταν τα μεγάλα ιερά, όπως της Αθηνάς στην Ακρόπολη ή του Απόλλων στους Δελφούς, τα οποία πρόσφεραν ασφάλεια στους «καταθέτες» ιδίως σε καιρό πολέμου, όχι όμως και τόκους. Ένα κενό που γρήγορα έγινε αντιληπτό και καλύφθηκε από ιδιώτες, που δημιούργησαν τις πρώτες τράπεζες προσφέροντας τόκο σε όσους εμπιστεύονταν τα χρήματά τους.

Βασική δραστηριότητά τους εκτός από την ανταλλαγή και τον έλεγχο της γνησιότητας των νομισμάτων και τις έντοκες καταθέσεις ήταν επίσης τα δάνεια, έντοκα κι αυτά φυσικά. Αλλά και ένα σωρό άλλες δουλειές: Η συγκατάθεση σε δάνειο, η αποδοχή παρακαταθηκών, η εντολή πληρωμής προς τρίτους, η έκδοση πιστωτικών επιστολών, οι οποίες εξοφλούνταν σε άλλη πόλη, ακόμη και η διαχείριση περιουσιών. Δεν έλειπε τίποτε, δηλαδή.

Όσον αφορά το επιτόκιο, στην Αθήνα του 4ου π.Χ. αιώνα ήταν για τις μακροχρόνιες καταθέσεις γύρω στο 10% , με το επιτόκιο των δανείων να φθάνει στο 12%. Μικρότερο ωστόσο ήταν το επιτόκιο δανεισμού από τα ιερά, τα οποία διεύρυναν κι εκείνα κάποια στιγμή τις δραστηριότητές τους. Παράλληλα υπήρχαν και οι αργυραμοιβοί, οι ιδιώτες δηλαδή, που ασχολούνταν μόνον με την ανταλλαγή και τον έλεγχο των νομισμάτων, με προμήθεια γύρω στο 5% έως 6% της αξίας τους.

Το θηρίο

Το ύψος του επιτοκίου ωστόσο, που όριζαν οι τράπεζες δεν ήταν σταθερό αλλά είχε να κάνει με το βαθμό επικινδυνότητας της δραστηριότητας για την οποία δινόταν. Και τον μεγαλύτερο κίνδυνο διέτρεχαν φυσικά οι έμποροι με τα πλοία τους. Έτσι το επιτόκιο σ΄ αυτές τις περιπτώσεις μπορούσε να φθάσει στο 100%, κάτι εξωφρενικό αλλά αποδεκτό από την κοινωνία, καθώς τα ναυάγια ή και η κατάληψη των πλοίων από πειρατές ήταν πολύ συχνά. Γι΄ αυτό πάντως ήταν πολλοί εκείνοι που κατέφευγαν σε ιδιώτες δανειστές. Άλλωστε οι Αθηναίοι είναι γνωστό, ότι δανείζονταν μανιωδώς χάνοντας περιουσίες ολόκληρες. Σε κάθε περίπτωση τέλος, ιδιώτες ή όχι, οι τραπεζίτες δεν έχαιραν εκτίμησης, εξάλλου οι περισσότεροι ήταν μέτοικοι, που είχαν στην υπηρεσία τους δούλους.

«Εσύ, τουλάχιστον, μην βάλεις στη ζωή σου τούτο το αλλόκοτο θηρίο», έλεγε αρκετούς αιώνες αργότερα, τον 4ο μ.Χ. ένας κήρυκας, προσπαθώντας να αποτρέψει τους ανθρώπους να συνάψουν έντοκο δάνειο. Στο μυαλό του ήταν ένα αδηφάγο τέρας που απομυζούσε αδυσώπητα τον οφειλέτη, καταδικάζοντας παράλληλα και τον δανειστή σε αιώνια βάσανα… Ανάμεσα από τα κείμενα του Αριστοτέλη, του Δημοσθένη, του Θεόφραστου, του Πλούταρχου, του Κικέρωνα και του Γρηγορίου Νύσση – μεταξύ άλλων – που υπάρχουν σ΄ αυτό το βιβλίο, μεταφρασμένα και σχολιασμένα από τον Πέτρο Παρθένη προβάλλουν όλες οι απόψεις γύρω από τον σκληρό κόσμο των δανείων, των τόκων, των δανειστών και των οφειλετών. Μια χρήσιμη αναφορά για την κατανόηση της ζωής εκείνων των εποχών και τους ανάλογους συσχετισμούς.

Διαβάστε επίσης:

Άννα Καφέτση, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών: Δυναμικό εικαστικό ντουέτο Στρούζα και Ρουσσάκη για το φθινόπωρο

Μια Κόρη της Αθηνάς ταξιδεύει-Έκθεση στο Μουσείο του Οντάριο