Ενας στόλος 3.700 ετών από τη Σαντορίνη – Οι περίφημες τοιχογραφίες από το Ακρωτήρι στο φως

Είναι μία μικρογραφία, όπως θα λέγαμε με σημερινούς όρους. Μια μικρογραφική τοιχογραφία για την ακρίβεια, ηλικίας περίπου 3.700 ετών, που κοσμούσε έναν τοίχο στο σπίτι του αρχηγού του στόλου!

Γιατί όλα όσα απεικονίζει, μιλούν για μια έντονη δραστηριότητα στη θάλασσα. Με το λιμάνι του απόπλου, τα καράβια, τους ναυτικούς και τους πολεμιστές αλλά και την πόλη ολόκληρη να τους υποδέχεται στο γυρισμό με αδημονία.  Πρόκειται για την περίφημη «Τοιχογραφία του Στόλου» από το Ακρωτήρι της Σαντορίνης, που θα εκτεθεί τώρα για πρώτη φορά στο Μουσείο Προϊστορικής Θήρας, μαζί με άλλες ακόμη τοιχογραφίες, περί τις 28 συνολικά, μεταξύ των οποίων και οι διάσημες «Κροκοσυλλέκτριες». Ένας θησαυρός, κατά κυριολεξία, τεράστιας ιστορικής και καλλιτεχνικής σημασίας, αφού αυτές οι τοιχογραφίες  που κάλυπταν το εσωτερικό των σπιτιών, όχι μόνον δείχνουν μία  πέροχη ζωγραφική αλλά αποτελούν πολυτιμότατη πηγή πληροφοριών για την κοινωνία, τη θρησκεία, το εμπόριο και τις άλλες ασχολίες των ανθρώπων.

Το Μουσείο είχε επισκεφθεί τον Ιούνιο και ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης στην έναρξη της τουριστικής περιόδου, συνοδευόμενος από την υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, η οποία εξασφάλισε όλα τα απαιτούμενα για την έκθεση, που θα εγκαινιασθεί από την ίδια την Δευτέρα 2 Αυγούστου. Σ΄ ένα ολόκληρο επίπεδο του μουσείου θα «αναπαρασταθούν» έτσι, ορισμένα δωμάτια από τα σπίτια του Ακρωτηρίου στα οποία υπήρχαν οι τοιχογραφίες. Συγκεκριμένα τα δωμάτια από τους δύο ορόφους της λεγόμενης Δυτικής Οικίας και από τους τρεις της λεγόμενης (επίσης) Ξεστής 3.

«Ούτε ένα από τα κτήρια, που έχουν  αποκαλυφθεί, δεν βρέθηκε χωρίς να διαθέτει τουλάχιστον ένα δωμάτιο διακοσμημένο με τοιχογραφίες. Είναι σαν η πόλη να είχε μετατραπεί σε ένα τεράστιο εργαστήριο, όπου πάτρωνες και καλλιτέχνες διαγωνίζονταν, πώς να αναδείξουν καλύτερα την κοινωνική τους θέση οι μεν, το καλλιτεχνικό τους ταλέντο οι δε», έλεγε ο καθηγητής Χρίστος Ντούμας ανασκαφέας του Ακρωτηρίου της Θήρας, σε ξενάγηση που μας είχε κάνει πριν λίγα χρόνια στον αρχαιολογικό χώρο. Εκεί, όπου ανακαλύφθηκε  το 1967  από τον Σπυρίδωνα Μαρινάτο η θαμμένη από την έκρηξη του ηφαιστείου πόλη. Η Μινωική έκρηξη, όπως λέγεται, η μεγαλύτερη των τελευταίων 10.000 ετών στον πλανήτη, αρκεί  να σκεφτεί κανείς, ότι η έκρηξη του Βεζούβιου που  κατέστρεψε την Πομπηία ήταν πέντε φορές  ικρότερη. «Πομπηία του Αιγαίου» έχουν αποκαλέσει πράγματι το Ακρωτήρι της Σαντορίνης, αν και βέβαια είχε προηγηθεί κατά δεκαεπτά αιώνες.

Ηφαίστειο και οικισμός

Η αλήθεια είναι ωστόσο, ότι αν δεν υπήρχε το ηφαίστειο, δεν θα υπήρχε και η Σαντορίνη, όπως  την  ξέρουμε σήμερα, και βέβαια δεν θα είχε υπάρξει ως αρχαιολογικό εύρημα το Ακρωτήρι. Ενας οικισμός πλούσιος, δυναμικός, εξωστρεφής. «Ο αρχαιολόγος που αναδιφά τα ερείπια της πόλης έχει έντονη την αίσθηση, ότι διαβάζει την ιστορία μιας καταναλωτικής κοινωνίας», έλεγε επίσης ο κ. Ντούμας.

Τα  σπίτια τους είχαν από δύο ως τρεις ορόφους και πολλά δωμάτια. Τα πιο πλούσια ήταν κτισμένα με πελεκητές  πέτρες _γι΄ αυτό αποκαλούνται «ξεστές»_   ενώ τα  υπόλοιπα από τούβλα λάσπης ενισχυμένα με άχυρα, ξύλα και γύψο. Με  ξύλα και  καλάμια έφτιαχναν τις στέγες και από πάνω έβαζαν  πατημένο χώμα για δροσιά το καλοκαίρι  και ζέστη το χειμώνα. (Ιδέα,  που  ακολουθεί  και σημερινό  βιοκλιματικό  στέγαστρο του Ακρωτηρίου το οποίο κατασκευάσθηκε για να προστατεύει την προϊστορική πόλη). Στην  τριγωνική πλατεία του οικισμού ορισμένα από τα οικοδομήματα μπορεί να  ήταν καταστήματα,  σύμφωνα με τον κ. Ντούμα, λίγο  πιο  κάτω μάλιστα, πάνω από μία χαμηλή πόρτα υπάρχουν ακόμη οι τρύπες από τα δοκάρια, που στήριζαν ένα σκέπαστρο. Δύο τριβεία για σπόρους στην είσοδο και το  εσωτερικό του σπιτιού αποδεικνύουν  μία από τις ασχολίες των ανθρώπων ενώ λίγο πιο κάτω έχουν απομείνει οι μύλοι του  αλέσματος.

Αλλωστε _  όπως θα συνέβαινε και πολύ αργότερα στα ελληνικά σπίτια _ στο ισόγειο υπήρχαν οι αποθήκες, εργαστήρια ή μύλοι ενώ οι επάνω όροφοι ήταν οι χώροι διαμονής των κατοίκων. Μόνο  τέσσερα  σπίτια  έχουν όμως ανασκαφεί  πλήρως στη Ακρωτήρι, και άλλα τρία μερικώς.

Οι τοιχογραφίες ήταν ο βασικός τρόπος κόσμησής τους και φιλοτεχνούνταν με την τεχνική της νωπογραφίας, δηλαδή ζωγραφική επάνω στο ασβεστοκονίαμα ενώ ήταν ακόμη νωπό. Τα χρώματα που χρησιμοποιούσαν ήταν τα ορυκτά και τεχνητά, όπως το σκούρο κόκκινο στην πρώτη περίπτωση, προερχόμενο από πρώτη ύλη με μεγάλη περιεκτικότητα σε σίδηρο ή το γαλάζιο στη δεύτερη, φτιαγμένο από πυρίτιο με οξείδια χαλκού και ασβεστίου. Φαίνεται όμως, ότι γνώριζαν και την κατεργασία της πορφύρας, του όστρακου δηλαδή, που δίνει το έντονο κόκκινο χρώμα. Όσο για τα θέματα, η φύση αποτελούσε ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης, δίνοντας πλήθος πληροφοριών για την χλωρίδα και την πανίδα του νησιού, η λατρεία, οι τελετουργίες και η απόδοση θεοτήτων μιλούν τις θρησκευτικές αντιλήψεις αυτών των προϊστορικών ανθρώπων, που είχαν επίσης ισχυρούς κοινωνικούς δεσμούς και μεγάλη εμπορική δραστηριότητα στη θάλασσα.

Η νηοπομπή

Η «Τοιχογραφία του Στόλου» είναι η καλύτερη απόδειξη, όχι μόνον για τους κατοίκους του οικισμού αλλά γενικά για την ναυσιπλοΐα στις Κυκλάδες και το Αιγαίο γενικότερα, συνεχίζοντας την παράδοση που είχε αρχίσει από την Πρωτοκυκλαδική εποχή, που δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε, ότι ήταν πρόδρομος της σημερινής ελληνικής ναυτοσύνης.

Στην παράσταση αυτή, που «διαβάζεται» από αριστερά προς τα δεξιά υπάρχει κατ΄αρχάς το οργανωμένο και οχυρωμένο λιμάνι με ολόγυρα το φυσικό τοπίο που έχει έναν εξωτικό χαρακτήρα.  Στη θάλασσα μπροστά του τα πλοία είναι πολεμικά, ιστιοφόρα και παριστάνονται σε δύο σειρές. Η παράσταση ικρίου εικονίζει τον θαλαμίσκο του κυβερνήτη ενώ μπροστά στέκεται όρθιος ο «τιμονιέρης», ρυθμίζοντας την κατεύθυνση του πλοίου. Αντίκρυ στον τιμονιέρη βρίσκονται οι ασπίδες των πολεμιστών που εικονίζονται καθισμένοι σε ειδικούς πάγκους. Τα ιστία των πλοίων της κάτω σειράς είναι κατεβασμένα και μπροστά τους είναι τοποθετημένα τα οδοντόφρακτα κράνη και τα ακόντια των πολεμιστών.  Οι σκυμμένοι ταρσοπλόοι (κωπηλάτες) στην κουπαστή κάθε πλοίου διακρίνονται μόνο από τα κεφάλια τους, που παριστάνονται σε σειρά ως μια μαύρη ταινία, αλλά και από τα δύο τους χέρια, που κρατούν μικρά κουπιά, δίνοντας κίνηση στο πλοίο.

Στο κέντρο της νηοπομπής δεσπόζει ένα μικρό σκάφος με ανοιγμένα τα πανιά, που θεωρείται ότι είναι ο αγγελιαφόρος, όπως δείχνουν και τα περιστέρια που εικονίζονται με ανοιχτές φτερούγες στα πλευρά του. Και τέλος (στα δεξιά) τα πλοία φθάνουν στον προορισμό τους, που είναι το Ακρωτήρι με τα πολυώροφα κτήριά του και τους ανθρώπους που συγκεντρώνονται στην προκυμαία για να καλωσορίσουν αγαπημένα τους πρόσωπα. Στην κορυφή του λόφου ένας οικίσκος  με ανδρικές μορφές, φαίνεται πως αντιστοιχεί στο παρατηρητήριο  με τους φύλακες του λιμανιού.

Οι Κροκοσυλλέκτριες

Σκηνές από τη συλλογή κρόκου απεικονίζει η τοιχογραφία που βρισκόταν στην οικία της Ξεστής 3. Σε ορεινό τοπίο,  κατάφυτο από συστάδες ανθισμένων κρόκων, μία κοπέλα με ξυρισμένο κεφάλι μυείται μαθαίνοντας να συλλέγει τους στήμονες του πολύτιμου προϊόντος. Θεωρείται ότι παριστάνει κάποια διαβατήρια τελετή, καθώς στη συνέχεια της παράστασης στον άλλο τοίχο του σπιτιού, μια επιβλητική γυναικεία μορφή εικονίζεται καθιστή, σαν να παρακολουθεί από ψηλά την όλη διαδικασία της κροκοσυλλογής, ενώ μπροστά της βρίσκεται ένα μεγάλο πανέρι, μέσα στο οποίο οι κροκοσυλλέκτριες αδειάζουν την σοδειά τους. Ένας γαλάζιος πίθηκος φτιάχνει δέσμες από τους πολύτιμους στήμονες και τις προσφέρει σ’αυτήν την μεγαλοπρεπή γυναικεία μορφή, που φρουρείται από ένα φανταστικό ον, τον γρύπα ενώ είναι στολισμένη με κοσμήματα που παριστάνουν ζώα φτερωτά και υδρόβια. Μία μορφή εντέλει, που έχει ερμηνευθεί ως  «Πότνια» θεά, η πρώτη ίσως απεικόνιση θεότητας με ανθρώπινη μορφή στην τέχνη του Αιγαίου.

Πριν από δύο εκατομμύρια χρόνια είχε κάνει την εμφάνισή του στην περιοχή το ηφαίστειο της Σαντορίνης και έκτοτε χιλιάδες εκρήξεις δημιούργησαν το νησί. Μία από αυτές ήταν το 1613 π.Χ (συν –πλην 25 χρόνια), που το άλλαξε εντελώς. Σύμφωνα με τους επιστήμονες έγινε άνοιξη ή αρχές καλοκαιριού, είχε τρεις φάσεις και πρέπει  να ολοκληρώθηκε σε δύο ή τρία εικοσιτετράωρα. Η Σαντορίνη και τα κοντινά νησιά σε ακτίνα 50-60 χιλιομέτρων καταστράφηκαν ολοσχερώς,  ο  ηφαιστειακός χειμώνας  που  απλώθηκε ως τις περιοχές  του ανατολικού Αιγαίου και της Μικράς Ασίας  κράτησε  δύο  χρόνια, η  θερμοκρασία  έπεσε  κατά δύο –τρεις  βαθμούς, τα  αλλεπάλληλα παλιρροϊκά κύματα, ύψους ως και 12 μέτρων είχαν σαρώσει τις ακτές των κοντινών νησιών και της βόρειας Κρήτης  μέσα σε 20 λεπτά. Σε ό,τι αφορά στο μέγεθος της έκρηξης, ο όγκος των προϊόντων της υπολογίστηκε σε 150 δισεκατομμύρια τόνους πετρώματος.

Το Ακρωτήρι καταστράφηκε από πρόδρομα φαινόμενα μεγάλων σεισμών και κυρίως ενός επιφανειακού, μεγέθους  Ρίχτερ. Οι κάτοικοι το είχαν εγκαταλείψει και πρέπει να μετακινήθηκαν στο ύπαιθρο, όπου και θα τους βρήκε η έκρηξη. Καθώς όμως τα ηφαιστειακά υλικά εκτοξεύονταν σε ύψος 36 μέτρων και έβρεχε ελαφρόπετρα επί έξι ώρες, πέθαναν από ασφυξία. Ανθρώπινα κατάλοιπα πάντως δεν έχουν εντοπισθεί ακόμη.  Έκτοτε υπολογίζεται ότι χρειάστηκαν περί τα  50 – 60 χρόνια ώστε να γίνει και πάλι βιώσιμη η περιοχή.

«Ο πολιτισμός δεν  είναι παρά  η  συνισταμένη των  αποκρίσεων του  ανθρώπου  στις  πιεστικές  προκλήσεις του περιβάλλοντος. Αυτό  συμβαίνει τώρα,  αυτό  συνέβαινε πάντοτε. Η Σαντορίνη  είναι ένα μεγάλο παράδειγμα», όπως έχει πει άλλωστε ο κ. Ντούμας.