Ένα σπίτι στον κόσμο τιτλοφορείται η αυτοβιογραφία του νομπελίστα οικονομολόγου Αμάρτια Σεν. Μόλις κυκλοφόρησε στα αγγλικά με τίτλο A home in the world, εκδ. Allen Lane). Έχει ήδη δημιουργήσει έντονη συγκίνηση και ενθουσιασμό.

Όταν ο Αμάρτια Σεν σπούδαζε στην Καλκούτα της Ινδίας, διεγνώσθη με καρκίνο στο στόμα. Οι γιατροί θεώρησαν ότι δεν του έμεναν παραπάνω από πέντε χρόνια ζωής. Το 2018 πέρασε έξι μήνες ακτινοβολιών για τον καρκίνο του προστάτη.

Πνεύμα υποτάσσει το σώμα

Κατοικεί στο Κέιμπριτζ, κοντά στο Χάρβαρντ όπου μέχρι πρότινος δίδασκε. Όλοι τον αναγνωρίζουν όταν περπατάει κουτσαίνοντας: Υποφέρει από κράμπες κακού κυκλοφορικού. Έχει αντικαταστήσει το γόνατό του. Ο σωματικός εκφυλισμός τον απασχολεί. Η αυτοβιογραφία του αφορά εν πολλοίς τον θρίαμβο του πνεύματος έναντι του σώματος.

Επίσης, η κοινοτοπία της καθημερινότητας μετατρέπεται σε οικονομική θεωρία. Ο συγγραφέας σταχυολογεί τα γεγονότα που εξ απαλών ονύχων συνέθεσαν τον καμβά της κοσμοθεωρίας του. Έτσι συνθέτει ένα φολκλόρ ψηφιδωτό από μικρο-οικονομικά βιώματα:

Πώς οι αυξομειώσεις τιμών στην ψαραγορά της Καλκούτα, ώθησαν τον μικρό Σεν να αναθεωρήσει συμβατικές θεωρίες προσφοράς και ζήτησης.

Η μαμά του αναφερόταν συχνά στους Μουσουλμάνους της Βεγγάλης όπου μεγάλωσε. Δεν είχαν δικαιώματα κτήσης. Κατάλαβε από νωρίς τις ταξικές διαφορές και την κοινωνική δυσαρέσκεια.

Σαν άλλος Μπόρχες, χάνεται κανείς μέσα στη βαβέλ των συλλογισμών του.

Δημιουργεί αναπάντεχες συνδέσεις ανάμεσα στον Γκάντι και τον Βιτγκενστάιν και τα αρχαία ινδικά κείμενα. Για να μετακυλήσει στην ενατένιση: «Συχνά αναρωτιέμαι γιατί με γοητεύει τόσο βαθιά ο Βούδας». Και ύστερα να καταλήξει στη διαπίστωση: «Θα έδινα τα πάντα για ένα εισητήριο στην αρχαία Ελλάδα ώστε να παραβιάσω την ιδιωτικότητα του Ευκλείδη».

Ο Αμάρτια στη σχολή του Ταγκόρ

Το Ένα σπίτι στον κόσμο όμως σταματάει απότομα στο 1963. Δεν αναφέρεται στο Νόμπελ. Δεν αναλύει τη συνεισφορά του στην επιστήμη των οικονομικών. Στη θεωρία των λιμών, τη θεωρία της συλλογικής ευθύνης και της κοινωνικής επιλογής, την ιδέα της Δικαιοσύνης…

Ούτε αναφέρεται σε ροζ ιστορίες και τους τρεις γάμους του. Έχει δύο παιδιά από καθεμία από τις πρώτες δύο συζύγους. Aπό το 1991 ζει με την οικονομολόγο του Χάρβαρντ Έμα Ρότσιλντ.

Ο πρώτος μη λευκός που κατέλαβε έδρα του Κολεγίου Τρίνιτι στο πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ το 1998. Ο ίδιος ο Μπλαιρ του τηλεφώνησε να τη δεχτεί. Δίδαξε στην Οξφόρδη, στο LSE, στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης, στο Χάρβαρντ μεταξύ άλλων. Τίποτα από όλα αυτά δεν συνέβη πριν το 1963. Οι ρίζες όμως του μεγαλείου του εντοπίζονται σε εκείνη την πρώιμη περίοδο.

Δημιουργεί πράγματι ένα συναρπαστικό αφήγημα. Διασχίζει τις κορυφογραμμές της νεανικής του ζωής που τον διαμόρφωσαν. Βιωμένη οικονομία, η πιο πραγματική.

Πήγε σχολείο στη σχολή Σαντινικετάν που ίδρυσε ο πατέρας του νομπελίστα ποιητή Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ τον 19ο αιώνα. Υπήρξε επιστήθιος φίλος του δικού του παππού. Ο Ταγκόρ βάφτισε τον Αμάρτια επιλέγοντας και την ονομασία του. Στα σανσκριτικά σημαίνει αιωνιότητα.

Ο τίτλος της αυτοβιογραφίας του εξάλλου παραπέμπει σε διήγημα του Ταγκόρ ονόματι Το σπίτι και ο κόσμος.

Η μπανιέρα θα μαυρίσει

Η σχολή αποδείχθηκε ιδιαιτέρως προοδευτική, δεδομένης της εποχής και της χώρας. Λειτουργούσε ως μεικτό σχολείο, εφάρμοζε ουσιαστικά την αρχή της ισότητας των φύλων. Το 1943 κατά τη διάρκεια του λοιμού της Βεγγάλης που θέρισε πάνω από δύο εκατομμύρια ανθρώπους (έδωσε τη βάση για τη θεωρία του Σεν ότι οι ανισότητες προκαλούν τον λιμό όχι η έλλειψη τροφίμων), το σχολείο παρέμεινε αλώβητο.

Στην Σαντινικετάν τάχτηκε υπέρ του αθεϊσμού. Όταν τον πιέζουν να πάρει θέση, διαλέγει τον Βουδισμό. Τη φιλοσοφία ζωής δηλαδή του Βούδα, όχι καθεαυτή τη θρησκεία.

Όταν έφτασε ως φοιτητής στο Κέιμπριτζ το 1953 η σπιτονοικοκυρά ομολόγησε το φόβο της: μήπως με το χρώμα του λερώσει τη μπανιέρα της. Ως το τέλος του συμβολαίου ενοικίασης, η κυρία Χάνγκαρη είχε μετατραπεί σε φλογερή υπέρμαχο της φυλετικής ισότητας. «Λάτρευα την κυρία Χάνγκαρη», παραδέχτηκε πρόσφατα.

Ο Σέξπιρ και τα ελισαβετιανά αγγλικά εμπότισαν την κουλτούρα του. Ωστόσο, δεν διστάζει να θίξει το ζήτημα της βρετανικής αποικιοκρατίας. Οι γονείς του φυλακίστηκαν εξαιτίας του αγώνα τους κατά των Βρετανών.

Τα καφέ γύρω από πανεπιστήμιο αποδείχθηκαν «στίβοι μάχης»: Συζητήσεις σχετικά με τον Άροου, τον Κέινς, τον Μαρξ, ανατροφοδότησαν την ιδεολογία του.

Σχεδόν μισό αιώνα αργότερα, ανακυρήχθηκε πρύτανης στο Τρίνιτι, το Κολέγιο του Κέιμπριτζ της Αγγλίας. Εκεί όπου σμίλεψαν το πνεύμα τους οι Ισαάκ Νιούτον, Λόρδος Βύρωνας, Τένισον, Τζον Ντράιντεν, Μπέρναρντ Ράσελ, Λουτίβιχ Βίτγκενστάιν μεταξύ άλλων.

Η συνείδηση της εποχής του

Κατά τη διάρκεια της καριέρας του, γύρισε τον ακαδημαϊκό κόσμο -Κορνέλ, Στάνφορντ… Εκείνος όμως ανατρέχει στα χρόνια της διάπλασής του.

Στην κρίση επισιτισμού στην Βεγγάλη, ο Σεν ήταν εννιά ετών.

Μεγαλώνοντας μελέτησε την παραγωγή τροφίμων της περιόδου: Παρότι μικρότερη από το αμέσως προηγούμενο έτος, ήταν υψηλότερη από ό,τι στο παρελθόν, όταν δεν είχε σημειωθεί λιμός.

Τη μείωση στα ημερομίσθια, την ανεργία, τις αυξανόμενες τιμές τροφίμων και τα ανεπαρκή συστήματα διανομής τροφής θεώρησε αίτια της κρίσης.

Στο διάσημο άρθρο Equality of What υποστήριξε ότι οι κυβερνήσεις πρέπει να αξιολογούνται με μέτρο τις αντικειμένες δυνατότητες των πολιτών (capability approach). Η ανάπτυξη από πάνω προς τα κάτω αποτελεί καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Στη μονογραφία Collective Choice and Social Welfare (Συλλογική επιλογή και κοινωνικές παροχές, 1970), ασχολήθηκε με τα ατομικά δικαιώματα, τη δικαιοσύνη, την ισότητα.

Διατύπωσε το φιλελεύθερο παράδοξο, τον κανόνα της πλειοψηφίας και της διαθεσιμότητας των πληροφοριών για τις συνθήκες ζωής των ατόμων.

Επηρεάστηκε από τον διάσημο πολιτικό φιλόσοφο του Χάρβαρντ  Τζον Ρόουλς. Παρόμοια με την έννοια του πέπλου της αγνοίας στη Θεωρία περί δικαιοσύνης του τελευταίου, εκείνος πρότεινε το νοητικό πείραμα του αμερόληπτου θεατή.

Μετά τον Σεν, θέματα βασικής κοινωνικής πολιτικής δεν νοείται να παρακαμφθούν. Αναπτυξιακά προγράμματα του ΟΗΕ απορρόφησαν τις θεωρίες του.

Στο The New York Review of Books στο άρθρο με τίτλο «Απουσιάζουν πάνω από 100 εκατομμύρια γυναίκες», ανέλυσε τις επιπτώσεις στη θνησιμότητα από την άνιση διαχείριση των δύο φύλων (ειδικά στην Ασία).

Παρότι στηλιτεύτηκε ως Μαρία Τερέζα των οικονομικών, υπήρξε ιδιαίτερα επιδραστικός στην εποχή της ακμής του, προ κοινωνικών μέσων.

Για τους υπέρμαχούς του, παραμένει πάντα η Συνείδηση της επιστήμης του.

Την εποχή της αφθονίας, παραμένει ηθικός φάρος, απαραίτητος ίσως για την ημέτερη ανάπτυξη και ευημερία.

Πληροφορίες

Home in the world

A memoir

Amartya Sen

Allen Lane

480 σελίδες