Αναζητώντας την ευτυχία και την επιτυχία: Έκθεση στο Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης για την Ύστερη Αρχαιότητα

«Μήνιν άειδε, θεά, Πηληιάδεω Αχιλήος ουλομένην…».

Τέσσερις φορές αναγκάστηκε να γράψει τον πρώτο στίχο της Ιλιάδας -κι όχι με ωραία γράμματα- ο μικρός μαθητής από τις αρχαίες Θήβες της Αιγύπτου, διότι η επανάληψη θεωρούνταν ανέκαθεν μήτηρ μαθήσεως στα σχολεία… Η άσκηση -ή τιμωρία;- του μαθητή γράφτηκε, στα ελληνικά βεβαίως, πάνω σε μια ασβεστολιθική επιφάνεια γύρω στο 580-640 μ.Χ.

Και είναι ένα από τα εκθέματα, που περιλαμβάνονται στην έκθεση του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης της Νέας Υόρκης με τίτλο «Η καλή ζωή: Συλλογή έργων τέχνης της Ύστερης Αρχαιότητας», που θα εγκαινιαστεί στις 24 Μαΐου με την επανεκκίνηση της λειτουργίας του μετά την πανδημία.

Πρόκειται για μια σπάνια συλλογή με έργα που προέρχονται από την Αίγυπτο του 3ου ως τον 8ο μ.Χ. αιώνα, μια περίοδο κατά την οποία μεγάλες κοινωνικές, πολιτικές και θρησκευτικές ανακατατάξεις είχαν συμβεί στον τότε γνωστό κόσμο, με ιδιαίτερο επιπλέον, ενδιαφέρον για το ελληνικό στοιχείο.

Γιατί ήταν οι Πτολεμαίοι της Μακεδονίας και του Μεγάλου Αλεξάνδρου που μετέφεραν την ελληνική γλώσσα και τον πολιτισμό στην Αίγυπτο, η οποία αποτέλεσε αργότερα μέρος της μεγάλης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Βασικός στόχος της έκθεσης είναι να απαντήσει στο ερώτημα, τι σήμαινε για τους ανθρώπους η «Καλή ζωή» στην εποχή της Ύστερης Αρχαιότητας. Διερευνά έτσι θέματα, που σχετίζονται με την κοινωνική κατάσταση, τον πλούτο, την κλασική αισθητική αλλά και με την αρετή.

Γιατί τα έργα τέχνης που παρουσιάζονται, αντικατοπτρίζουν την ευμάρεια της περιοχής, ενώ ρίχνουν φως και σε ορισμένες από τις φιλοδοξίες, τις αξίες και τον τρόπο ζωής των ανώτερων τάξεων. Άλλωστε, το ερώτημα περί «καλής ζωής» είναι διαχρονικό αφού σε κάθε εποχή διαφορετικά είναι τα αιτήματα που προτάσσονται.

Στην πλειοψηφία τους, τα έργα της έκθεσης αποτελούν δωρεές πλούσιων οικογενειών και εμπόρων της Νέας Υόρκης κατά την δεκαετία του 1890 και γενικότερα στα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του μουσείου. Ειδικά το όστρακο με την Ιλιάδα προερχόμενο από την Μονή του Επιφάνιου, αναχωρητή στα τέλη του 6ου αιώνα, κοντά στο Λούξορ, είναι ένα μόνον από το μέγα πλήθος όσων εντοπίσθηκαν εκεί, με καταγεγραμμένους βιβλικούς στίχους, νομικά έγγραφα, κηρύγματα, οικονομικούς λογαριασμούς, σχολικά κείμενα και επιστολές που ζητούν βοήθεια και προσευχές.

Κάποια, μάλιστα, από αυτά αποκαλύπτουν ότι, ακόμη και στα νοτιότερα σύνορα της Αυτοκρατορίας, οι άνθρωποι γνώριζαν τα γεγονότα στην πρωτεύουσα, την Κωνσταντινούπολη. Να επισημανθεί, εξάλλου, ότι το μοναστήρι αυτό είχε ερευνηθεί από αποστολή του Μητροπολιτικό Μουσείου το 1912–14.

Η Αίγυπτος του πλούτου

Στην Ύστερη Αρχαιότητα, εποχή της επικράτησης του Χριστιανισμού συγγραφείς και φιλόσοφοι επαινούσαν την «καλή ζωή», συνδέοντάς την με την αρετή, την ομορφιά και την εκπαίδευση μέσα από την κλασική παράδοση. Και οι τεχνίτες με τη σειρά τους μετέτρεπαν αυτές τις έννοιες σε έργα τέχνης με ελληνορωμαϊκά μυθολογικά μοτίβα, που αντιπροσωπεύουν χαρά και ευημερία.

Παράλληλα, οι οπαδοί διαφόρων θρησκευτικών δογμάτων φιλοξενούσαν στα σπίτια τους αυτές τις εικόνες, που συχνά αποτυπώνονταν και σε ζωηρόχρωμα υφάσματα, περίπλοκα σκαλιστά έπιπλα και ακριβά κοσμήματα. Γιατί εκείνη την εποχή οι απόψεις για «καλή ζωή» διασταυρώνονταν με θέματα θρησκείας, ταυτότητας και σχέσεων με το παρελθόν.

Η έκθεση, λοιπόν, αναδεικνύει τα διακοσμητικά αντικείμενα, τα κοσμήματα και τη γλυπτική, αλλά και τα υφάσματα, όλα τους πολύτιμα, ιδιοκτησία κάποτε, αρχόντων, που ζούσαν στις νότιες επαρχίες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στην Αφρική. Με τον μεγάλο πλούτο της άλλωστε, η Αίγυπτος είχε έγινε κέντρο παραγωγής προϊόντων πολυτελείας.

Στην Ελληνιστική, Ρωμαϊκή και Βυζαντινή εποχή, μεγάλα αστικά κέντρα κατά μήκος του ποταμού Νείλου, με προεξάρχουσα φυσικά την Αλεξάνδρεια υποστήριξαν την κλασική τέχνη και την εκπαίδευση. Ενώ τα κλασικά μοτίβα συνέχισαν να χρησιμοποιούνται ευρέως στην εγχώρια σφαίρα καθ΄ όλη την πρώιμη Βυζαντινή περίοδο και παρά την επικράτηση της νέας θρησκείας.

Πολύτιμα υλικά

Μικρογλυπτική σε ελεφαντόδοντο, χρυσός και άλλα πολύτιμα υλικά για τα κοσμήματα, λινό και μαλλί για τα υφάσματα, ζωγραφική στα περίφημα φαγιούμ είναι τα έργα που έχει δώσει, μεταξύ άλλων αυτή η εποχή. Και στην έκθεση προτάσσεται δικαιολογημένα το πορτρέτο του νεαρού Γεννάδιου από την Αλεξάνδρεια, όπως αναφέρει το όνομά του πάνω στο μενταγιόν του 250- 300 μ.Χ. δουλεμένο με χρυσό σε σκούρο μπλε γυαλί.

Μία εξαιρετικά ζωντανή εικόνα ενός μορφωμένου νέου της ισχυρής πόλης της Μεσογείου, η απόδειξη ίσως της επιτυχίας του σε έναν μουσικό διαγωνισμό. Εκπληκτικό και το μενταγιόν από επιχρυσωμένο γυαλί με την παράσταση μιας μητέρας με το παιδί της, ένα αντικείμενο του 4ου αιώνα από την Αλεξάνδρεια, με πιθανό προορισμό να φορεθεί ως κόσμημα.

Σπάνια ζωγραφική με τέμπερα σε λινό (1 ος μ.Χ. αιώνας) αποτελεί εξάλλου η εικόνα της ελληνικής προσωποποίησης της θεάς της Αφθονίας, που στην Αίγυπτο ήταν σύζυγος του θεού Νείλου. Βρίσκεται σ’ έναν καταπράσινο κήπο με ρόδα και πουλιά ενώ στο χέρι της κρατά έναν μικρό δίσκο προσφοράς.

Εξαιρετικό και το νεκρικό, ανδρικό πορτρέτο (φαγιούμ) του 140 -170 μ.Χ. που αποτυπώνει με ιδιαίτερη αμεσότητα και ζωντάνια τα χαρακτηριστικά του προσώπου του με την ιδιαίτερη τεχνική πάνω σε ξύλο που είχε καλλιεργηθεί εκείνη την εποχή.

Μυθολογία και χριστιανισμός

Η απεικόνιση της γέννησης της Αφροδίτης στο ανάγλυφο περίγραμμα ενός μαρμάρινου πίνακα (περίπου. 490–530, Θεοδοσιανή περίοδος) αποδεικνύει την συνέχιση των κλασικών προτύπων. Όπως και οι ακόλουθοι του θεού Διονύσου (300 -500 μ.Χ.), μορφές σκαλισμένες σε πλάκες από ελεφαντόδοντο, που χρησιμοποιούνταν για τη διακόσμηση κιβωτιδίων, καθισμάτων και άλλων επίπλων.

Ενώ σε ένα άλλο θραύσμα από ελεφαντόδοντο απεικονίζεται η προσωποποίηση της Νίκης που κρατά στεφάνι (6 ος αιώνας), ένα μοτίβο συχνά επαναλαμβανόμενο για τον εορτασμό των ετήσιων πλημμυρών του Νείλου που έδινε ζωή και πλούτο σ’ όλη την Αίγυπτο.

Δύο άλλα αντικείμενα ωστόσο επιδεικνύουν την θρησκευτική ταυτότητα των κατόχων τους: Ένα αγαλματίδιο γυναίκας ζωγραφισμένο με έντονα χρώματα (5ος αιώνας) και με πλούσια ενδυμασία, που επιπλέον φέρει γύρω από τον λαιμό της έναν μεγάλο χρυσό σταυρό. Κι ένα κοπτικό περιδέραιο με κρεμαστό σταυρό (του 500-700) που βρέθηκε κοντά σε μια χριστιανική εκκλησία αφιερωμένη στον δημοφιλή πολεμιστή Άγιο Θεόδωρο Στρατιλάτη κοντά στη Θήβα στο νεκροταφείο του Ραμσή Γ΄.

Τα υφάσματα ως έργα τέχνης

Μικρά κομμάτια από ύφασμα με εκπληκτικές παραστάσεις, δυνατά χρώματα και άρτια τεχνική αποτελούν εξάλλου μία από τα πιο σημαντικές ενότητες της έκθεσης, καθώς μόνον χάρις στο ξηρό κλίμα της Αιγύπτου έγινε δυνατόν να διατηρηθούν για περισσότερο από 1500 χρόνια.

Πολύ συχνά, τα υφάσματα αυτά παρήχθηκαν για να τυλίξουν νεκρά σώματα, όπως για παράδειγμα το «πορτρέτο» μιας γυναίκας της Πρώιμης Βυζαντινής περιόδου (4ος-5ος αιώνας) με σκουρόχρωμα κυματιστά μαλλιά, έντονο βλέμμα και σκουλαρίκι από χρυσό και μαργαριτάρι που φαίνεται να ταλαντεύεται από την κίνησή της. Πιθανόν μέρος μιας σύνθεσης με μυθολογικές μορφές που συνδέονταν με τον Διόνυσο.

Ένα ύφασμα που βρέθηκε σε κάποια ανασκαφή τάφου στα τέλη του 19 ου με αρχές του 20ού αιώνα. Επίσης οι δύο Ερωτιδείς που παίζουν στον Νείλο -προσφιλές θέμα στην κοπτική αιγυπτιακή τέχνη- με τον έναν εξ αυτών να οδηγεί έναν κροκόδειλο και να κολυμπά ανάμεσα σε άφθονα ψάρια, πουλιά και άνθη λωτού. Έργο του 4ου-5ου αιώνα από λινό και μαλλί που βρέθηκε στην αρχαία Πανόπολη (σήμερα Αχμίμ). ΄Η την εκπληκτική απεικόνιση ενός μπλε πουλιού και ενός καλαθιού σταφυλιών, χαρακτηριστική του παραστατικού φυσιοκρατισμού της ύστερης Ελληνορωμαϊκής περιόδου (4ος αιώνας).

Ένα ύφασμα που θεωρείται ότι αποτελούσε μέρος διακοσμημένων ταινιών ή μιας κουρτίνας, και σίγουρα χρησιμοποιήθηκε για να στολίσει ένα σπίτι. Η ύφανσή του μάλιστα, πιστεύεται ότι είχε γίνει στην Ηράκλεια της Ανατολίας και αποτελεί απόδειξη της εισαγωγής εξαιρετικών υφασμάτων στην Αίγυπτο.

Τμήμα ενός λινού χιτώνα θεωρείται, εξάλλου, το κομμάτι του υφάσματος με την έντονη διχρωμία – πορτοκαλί – μαύρο – με σκηνή πιθανότατα διονυσιακού χορού από τέσσερις φιγούρες της Πρώιμης Βυζαντινής περιόδου (4ος-5ος αιώνας). Μοναδικής τέχνης και το ύφασμα με παράσταση μια γυναικείας φιγούρας και μιας ανδρικής (δεν έχει διασωθεί ολόκληρη) που παραπέμπουν σε Απόλλωνα και μία από τις Μούσες ή στον Ορφέα και την Ευρυδίκη (5ος-6ος αιώνας.

Ένα σκηνικό με μονόχρωμες μορφές αλλά και φυτικά μοτίβα _σταφύλια στην προκειμένη περίπτωση_ που ήταν κοινό για είναι κοινές σε κρεμαστά διαχωριστικά και καλύμματα. Στο σύνολό τους τελικά πρόκειται για έργα που αποδεικνύουν ότι τα στοιχεία μιας καλής ζωής ήταν η ευτυχία και η επιτυχία, ιδανικά που συνεχίζουν να έχουν νόημα και στις σημερινές κοινωνίες.

Διαβάστε ακόμη:

Τα Όσκαρ του φωτισμού στην Ακρόπολη. Τρία διεθνή βραβεία

Τα Εξάρχεια των λογοτεχνών – Εκδηλώσεις στο Επιγραφικό Μουσείο

Κολοσσαίο: Ξαναφτιάχνεται η αρένα των μονομάχων

Ακολουθήστε το mononews.gr στο Google News για την πιο ξεχωριστή ενημέρωση