Φοίβος Καρζής: «Το μεσαίο κενό» ή η εξάτμιση της μεσαίας τάξης

Στο βιβλίο Το μεσαίο κενό. Η ακμή και η κρίση της μεσαίας τάξης στην Ελλάδα και τον κόσμο (εκδ. Παπαδόπουλος), ο Φοίβος Καρζής εμβαθύνει στο έπακρο τη μελέτη ενός φαινομένου εν εξελίξει. Ο στυλοβάτης των μεταβιομηχανικών δυτικών κρατών υπάρχει ακόμη; Και πού;

«Απροσδιόριστη αλλά κυρίαρχη, ρευστή αλλά επίζηλη, η μεσαία τάξη είναι παντού και πουθενά», γράφει ο Καρζής. Και πράγματι, αυτό που παλιά αναγνώριζε ο κόσμος ως μεσαία τάξη φαίνεται σήμερα δύσκολα εντοπίσιμο.

Work in progress

Οι τεκτονικές αλλαγές μετά το 2008 και τη χρηματοοικονομική κρίση στην Αμερική, επηρέασαν την Ελλάδα που έπειτα βυθίστηκε στη δική της δισυπόστατη ύφεση. Με την καταβαράθρωση της μεσαίας τάξης εγκαθιδρύθηκε στην Αμερική η «νέα ανισότητα» που εξαπλώθηκε πέρα από τα σύνορα των ΗΠΑ (προ και μετά Τραμπ) στην Ευρώπη: Κυρίως στην Ισπανία και στην Ελλάδα.

Πιο ανθεκτικές από τη Γαλλία φάνηκαν οι σκανδιναβικές χώρες αλλά και η Γερμανία της Μέρκελ και του Σόιμπλε. Εκεί, η μεσαία τάξη αντιστάθηκε με αξιοσημείωτη επιτυχία παρότι πριν την κρίση οι ανισότητες έμοιαζαν αγεφύρωτες.

Ο Φοίβος Καρζής δεν ενδιαφέρεται μόνο για τα εγχώρια φαινόμενα αλλά κυρίως για την παγκόσμια κλίμακα. Με τους διεθνείς συσχετισμούς δυνάμεων που αλλού ανέδειξαν τη μεσαία τάξη και αλλού συνέτειναν στην παρακμή της. Αυτή η μακροσκοπική προσέγγιση χρωματίζει ακόμη πιο ανάγλυφα την ελληνική περίπτωση.

Ο συγγραφέας σπούδασε βυζαντινή και νεοελληνική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και γλωσσολογία στο πανεπιστήμιο του Ρέντινγκ στην Αγγλία. Δημοσιογραφεί στον ημερήσιο πολιτικό και οικονομικό Τύπο, στην τηλεόραση, στο ραδιόφωνο. Παλιότερα στον Flash, σήμερα στον Αθήνα 9,84. Διατέλεσε εκπρόσωπος της προεδρίας του Eurogroup/ECOFIN κατά τη διάρκεια της ελληνικής προεδρίας της ΕΕ το 2003. Σήμερα εργάζεται ως σύμβουλος επικοινωνίας στη Eurobank.

Κατά συνέπεια, συνδυάζει την εκφραστική άνεση με τη ζωντάνια του πρωτογενούς ρεπορτάζ, την επιστημοσύνη της πραγματολογικής έρευνας εις βάθος με τη δημοσιογραφική εποπτεία και αίσθηση της γενικής κοινωνικής κατάστασης.

Η μελέτη του συνιστά ουσιαστικά το αποτέλεσμα ενός έργου εν προόδω, work in progress: Ενσωματώνει όλες τις τρέχουσες ειδήσεις καθώς συμβαίνουν με τον συστηματικό και ενδελεχή τρόπο του πανεπιστημιακού μελετητή.

Όπως σημειώνει ο ίδιος, «το βιβλίο αυτό ξεκίνησε από μια συζήτηση με τον Τάσο Γιαννίτση στις αρχές του 2007. Ήταν ακόμη πρώιμες οι ανησυχίες για το πού πήγαιναν τα πράγματα στην οικονομία, χωρίς κανείς να υποψιάζεται τις εξελίξεις των επόμενων χρόνων, και ασφαλώς τίποτα απ’ όσα θα συνέβαιναν στην Ελλάδα. Καθώς εκτυλισσόταν η οικονομική κρίση και αναδύονταν συνεχώς νέες εκδηλώσεις της, το κείμενο υποβαλλόταν σε συνεχείς αναθεωρήσεις που επέβαλλε η αλλαγή των δεδομένων. Για λόγους πληρότητας προτίμησα από την αρχή να το οριστικοποιήσω με την ολοκλήρωση του κύκλου, κάτι που ίσως θα είχα αποφύγει εάν γνώριζα εξαρχής τη διάρκειά του».

Η μεσαία τάξη εν τη γενέσει της αποτελεί περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη ομάδα (ίσως από τη γαλλική επανάσταση το 1789), «κοινότητα κουλτούρας» με συμβολική ισχύ. Δομημένη γυρω από την «προσδοκία της ασφάλειας» και το αίσθημα της αυτοπεποίθησης.

Η πρώτη κρίση της παγκοσμιοποίησης

Τα χαρακτηριστικά της σε παγκόσμια κλίμακα αρχίζουν να θεμελιώνονται είκοσι με τριάντα χρόνια (στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης) μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και κυρίως αμέσως μετά την πτώση του Τοίχους. Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον διαβάζει κανείς τη μελέτη του Καρζή για τη μεσαία τάξη στον αναδυόμενο κόσμο, τη Βραζιλία, τη Ρωσία, την Ινδία, την Κίνα, την Τουρκία (πρώτη φορά με τόσο συγκεντρωτικό τρόπο ιδωμένη).

Για παράδειγμα, πώς άνθισε ένα καπιταλιστικό φαινόμενο (η ανάδυση των μεσοστρωμάτων) στην κομμουνιστική Κίνα; Η ανάδυση της μεσαίας τάξης δεν οδηγεί πάντα σε μεταρρυθμίσεις όπως υποδεικνύει η περίπτωση της Ρωσίας.

Πρωτότυπη η μελέτη του για τη σχέση της με την παγκοσμιοποίηση και τον «πλουτοκρατικό λαϊκισμό». Η περιθωριοποίηση δεν αποτελεί πλέον χαρακτηριστικό του τρίτου κόσμου ούτε μεμονωμένων ατόμων -αφορά ομάδες πληθυσμού. Η δημοκρατία δεν διατήρησε τα κεκτημένα αλλά ούτε την υπόσχεση για ευκαιρίες ανόδου στις κατώτερες και μεσοκατώτερες τάξεις. Με τις ρήξεις και τα χάσματα φάνηκε να αποτυγχάνει να εκπροσωπήσει το σύνολο της κοινωνίας ισότιμα και χωρίς εξαιρέσεις.

Για τη μεσαία τάξη όμως η ευμάρεια θεωρείται πάντα σημαντικότερη της δημοκρατίας.

Ο Φοίβος Καρζής θεωρεί την ύφεση καταρχήν ως την πρώτη κρίση της παγκοσμιοποίησης. Η παγκοσμιοποίηση δεν είχε προλάβει να στήσει εξισορροποιητικές δομές. Θίγει όμως και τις ευθύνες που βαραίνουν και τη δική του γενιά (του 1965). Τα παιδιά των κατώτερων τάξεων πίστευαν άλλοτε στη δυνατότητα κοινωνικής ανόδου. Αυτή η υπόσχεση έχει πλέον εξαφανιστεί. Οι μικρομεσαίοι, δεν μπορούν πλέον να προσβλέπουν στα μεσαία στρώματα για έμπνευση και οραματισμό. Δεν υπάρχει η βεβαιότητα ότι τα παιδιά θα μπορέσουν κάποτε να φτάσουν σε μία θέση καλύτερη από αυτή των γονιών τους. Επιπλέον, βρίσκονται επιβαρυμένα με 300 δισ. ευρώ.

Το συμβολικό της κύρος

Όλο και περισσότερες μελέτες εμφανίζονται πλέον για τις επιπτώσεις της δεκαετούς κρίσης. Το καινούργιο που εισάγει στο διάλογο το βιβλίο του Καρζή σχετίζεται με τον εντοπισμό των νέων χαρακτηριστικών της. Τα οποία σχετίζονται εν μέρει και με τους λόγους που έφεραν τον κατακερματισμό της.

Πρώτον, με την επιμονή της κρίσης καταρρίφθηκαν όλες οι βεβαιότητες του παραδοσιακού κόσμου: Κατέρρευσε η βεβαιότητα ότι το κράτος θα βρίσκεται «πάντα εκεί». Ότι θα επινοούσε οπωσδήποτε έναν τρόπο να στηρίξει αυτό που για τους πολιτικούς αποτελούσε «ραχοκοκκαλιά της ελληνικής οικονομίας». Αυτή η ψευδαίσθηση δεν επέτρεψε στους παροικούντες την Ιερουσαλήμ να προνοήσουν και οι ίδιοι για την απώλεια εισοδήματος ή των θέσεων εργασίας τους ενώ διόγκωσε και το παρατεταμένο αίσθημα της ασφυξίας.

Δεύτερον, η ελληνική μεσαία τάξη άλλαξε ποιότητα και σύσταση. Εν προκειμένω αναγνωρίζεται η σημασία της συμβολής του Γιαννίτση και του Ζωγραφάκη στο διάλογο. Η υποβάθμιση του ιδιωτικού τομέα σήμανε την κυριαρχία της ημι-απασχόλησης (κίνδυνος που ελλόχευε ή τουλάχιστον είχε δείξει τα δόντια του από παλιά). Ύστερα, η κλασική ελληνική οικογένεια (δύο παιδιά, πάγια έξοδα και ανέσεις, ακίνητη περιουσία) αποδείχθηκε γίγαντας με πήλινα πόδια. Επιπροσθέτως, ο συνδυασμός φορολογικής πολιτικής και μισθολογικής συρρίκνωσης λειτούργησαν προς τον αφανισμό της. Οδήγησαν στην «εξάτμισή» της.

Τρίτον, κλονίστηκε η παραδοσιακή ταύτιση της μεσαίας τάξης με το κέντρο. Φάνηκε το 2015 και το 2019 με την καταδίκη της «εναλλακτικής» διαχείρισης της κρίσης, που αποδείχθηκε φενάκη. Ο ΣΥΡΙΖΑ δεν κατάφερε την τριγωνοποιήσει το σχήμα ανάμεσα στη Νέα Δημοκρατία και το ΠΑΣΟΚ που σβήστηκε από το χάρτη. Και η βραχύβια απήχησή του οφείλεται σε μια αντίληψη συμφεροντολογική, στην υπόσχεση νέου συσχετισμού δυνάμεων, στο σκίσιμο των μνημονίων, την εργαλειοποίηση πληγών και το γύρισμα της σελίδας. Αλλά η ρηχή ριζοσπαστικοποίηση δεν στάθηκε ικανή να την κρατήσει. Όπως δεν θα αρκέσει ούτε η επιστροφή στην κανονικότητα αν δεν συνδυαστεί με αισθητά αποτελέσματά. Η μεσαία τάξη θα παραμείνει για πάντα η πιο μετακινούμενη ψυχικά εκλογική μερίδα.

Για να επινοηθεί νέος, αξιόπιστος και στιβαρός εκπρόσωπος της μεσαίας τάξης θα πρέπει να έχει βαθειά συνειδητοποιήσει όλα όσα αυτή συμβολίζει: «Περιουσία ή φιλομάθεια, προσδοκία για το καλύτερο, εκτίμηση για το μέτρο και αποστροφή για την υπερβολή».