Covid-19: Πού βρίσκεται η έρευνα για το εμβόλιο – Πώς θα φτάσει στην Ελλάδα

Την ώρα που οι επιστήμονες διαμηνύουν ότι η πανδημία θα τελειώσει μόνο με ένα (ή περισσότερα) αποτελεσματικό και ασφαλές εμβόλιο, μια τιτάνια ερευνητική προσπάθεια διεξάγεται προς αυτή την κατεύθυνση, σε παγκόσμιο επίπεδο.

Αν και τα μέχρι τώρα ευρήματα είναι ενθαρρυντικά και εκτιμάται ότι ο ρόλος του θα είναι καταλυτικός στην αντιμετώπιση της πανδημίας, έχει πλέον καταστεί σαφές ότι το εμβόλιο δεν θα σημάνει αυτομάτως και τη λήξη της.

Η ταχύτητα με την οποία θα έχουμε το εμβόλιο, είναι μοναδική στην ιστορία της επιστήμης. Εντούτοις, η παγκόσμια κοινότητα έχει αρχίσει ήδη να προετοιμάζεται, για να διαχειριστεί τις επιμέρους προκλήσεις που θα αντιμετωπίσει στο αμέσως επόμενο στάδιο, προκειμένου να λήξει ο συναγερμός και να επιστρέψουμε στην κανονικότητα.

Σε κάθε περίπτωση, τα τρία εμβόλια που προκρίνονται στην “κούρσα” (Pfizer, AstraZeneca, Moderna) βρίσκονται ήδη στο τελευταίο στάδιο κλινικών μελετών και εκτιμάται ότι θα δώσουν αποτελέσματα στο τέλος του τρέχοντος έτους, με αρχές του επόμενου.

“Έχουν πολλαπλές παραμέτρους και λογιστικά προβλήματα. Θα αναφερθώ πρώτα στα τρία πιο ελπιδοφόρα εμβόλια, που αυτή τη στιγμή περιμένουμε να ανακοινώσουν αποτελέσματα είτε το Νοέμβριο, είτε το Δεκέμβριο.

Ήδη οι μεγάλοι ακαδημαϊκοί και εμπορικοί οργανισμοί που μελετούν αυτά τα εμβόλια σε μελέτες φάσης 3, τις τελευταίες μελέτες πριν την έγκριση, έχουν καλά αποτελέσματα στη μελέτη φάσης 1 και 2, σε μικρούς πληθυσμούς ανθρώπων.

Τα εμβόλια, αυτά, έχουν διαφορετικό σχεδιασμό κατασκευής το καθένα, διαφορετικές συνθήκες φύλαξης το καθένα και θα πρέπει να χορηγηθούν με ειδικό σχεδιασμό”, αναφέρει ο καθηγητής Παθολογίας Λοιμώξεων, Σωτήρης Τσιόδρας.

Οι ειδικοί εκτιμούν ότι οι διαθέσιμες ποσότητες δεν θα είναι εξαρχής αρκετές για να καλύψουν τις ανάγκες του παγκόσμιου πληθυσμού, γι’ αυτό και αναμένεται να διεξαχθεί ο εμβολιασμός κατά προτεραιότητα.

“Ένα εμβόλιο, εφόσον είναι αποτελεσματικό και ασφαλές, θα βοηθήσει στην καταπολέμηση της διασποράς αυτού του ιού, έως ότου φτάσουμε στο τέλος αυτής της επιδημίας, στο οποίο ελπίζουμε ότι στην επόμενη χρονιά, με την καθολική χρήση των μέτρων αλλά και του εμβολίου, θα φτάσουμε. Δεν είναι βέβαια τίποτα σίγουρο. Θα παρακολουθούμε τον ιό αυτό. Μπορεί να γίνει ένας εποχικός ιός, όπως ο ιός της γρίπης και θα είμαστε εδώ για να τον αντιμετωπίσουμε επιστημονικά, με τα καλύτερα δεδομένα”, προσθέτει ο καθηγητής.

Με το χρόνο να μετράει ήδη αντίστροφά, πολλά είναι τα ερωτήματα που προκύπτουν ως προς τη σύνθεση των εμβολίων αλλά και τη διαδικασία μέσω της οποίας θα φτάσουν και θα χορηγηθούν στην Ελλάδα, ενώ ορισμένοι επιστήμονες αναδεικνύουν τις αβεβαιότητες που υπάρχουν ως προς την αποτελεσματικότητά τους.

Διαφορετικά είδη εμβολίων

Αυτή τη στιγμή πάνω από 180 εμβόλια διαφορετικών ειδών βρίσκονται σε διάφορα στάδια εξέλιξης.

Σύμφωνα με άρθρο ανασκόπησης στην επιστημονική επιθεώρηση Nature, με τίτλο «SARS-CoV-2 vaccines in development», τα κυριότερα σημεία του οποίου συνοψίζουν οι Ιατροί της Θεραπευτικής Κλινικής της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ Παναγιώτης Μαλανδράκης, Ιωάννης Ντάνασης, Μαρία Γαβριατοπούλου και Θάνος Δημόπουλος (Πρύτανης ΕΚΠΑ), τα είδη των εμβολίων που έχουν μπει στο “μικροσκόπιο” των ερευνητών είναι τα εξής:

Αδρανοποιημένα εμβόλια

Παράγονται σε κυτταροκαλλιέργειες ακολουθούμενη από χημική αδρανοποίηση του ιού. Επειδή εισάγεται ολόκληρος ο ιός στον οργανισμό παράγονται αντισώματα όχι μόνο εναντίον της πρωτεΐνης πρόσδεσης, αλλά και εναντίον του φακέλου και άλλων ιικών πρωτεϊνών. Τρία τέτοια εμβόλια βρίσκονται σε μελέτες φάσης 3 στην Κίνα, ενώ ένα από την Ινδία, ένα από το Καζακστάν και δύο από την Κίνα είναι σε φάση 1 ή 2.

Ζωντανά εξασθενημένα εμβόλια

Τα εμβόλια αυτά παράγονται από μία εξασθενημένη μορφή του ιού, που πολλαπλασιάζεται ως ένα σημείο, χωρίς να προκαλεί νόσο αλλά προκαλώντας ανοσολογική απάντηση ανάλογη με τη φυσική λοίμωξη. Η αδρανοποίηση επιτυγχάνεται είτε εκθέτοντας τον ιό σε συγκεκριμένες συνθήκες (όπως πχ χαμηλή θερμοκρασία, ή ανάπτυξη σε μη ανθρώπινα κύτταρα), ή τη γενετική τροποποίηση του ιού (πχ αφαιρώντας γονίδια υπεύθυνα για την αντιμετώπιση της ανοσολογικής ανταπόκρισης). Το μεγάλο πλεονέκτημα των εμβολίων αυτών είναι ότι επάγουν και ανοσολογική απάντηση στους βλεννογόνους. Αξίζει να σημειωθεί ότι μπορούν να χορηγηθούν και από την μύτη, προστατεύοντας το ανώτερο αναπνευστικό που αποτελεί κύρια πηγή εισόδου του ιού. Ωστόσο, τα μειονεκτήματα των εμβολίων αυτών είναι η αμφίβολη ασφάλεια και η δυσκολία παραγωγής τους. Μόνο τρία εμβόλια σε αυτή την κατηγορία βρίσκονται σε προκλινική φάση.

Ανασυνδυασμένα πρωτεϊνικά εμβόλια

Τα εμβόλια αυτά υπάγονται σε τρεις κατηγορίες, αυτά που είναι βασισμένα στην πρωτεϊνη επιφανείας, στον RBD και σε σωματίδια που μοιάζουν με τον ιό (VLP=virus like particle). Ανάλογα με την τροποποίηση που θα γίνει στις πρωτεΐνες επηρεάζεται και η επακόλουθη ανοσολογική απάντηση. Τα εμβόλια αυτά έχουν ως πλεονέκτημα ότι δεν χρειάζεται ζωντανός ιός για να παραχθούν. Ωστόσο, η παραγωγή της πρωτεϊνης spike στην επιφάνεια είναι δύσκολη και ιδίως σε πολλές δόσεις εμβολίου. Η πρωτεϊνη RBD είναι πιο εύκολη στην παραγωγή, ωστόσο επειδή είναι μικρή πρωτεϊνη, αν και είναι στόχος για εξουδετερωτικά αντισώματα, τα εμβόλια που είναι βασισμένα μόνο στο RBD είναι πιο επιρρεπή στην αντιγονική μετατόπιση και την ανάπτυξη αντοχής συγκριτικά με εμβόλια που περιλαμβάνουν ολόκληρη την πρωτεϊνη spike και περιλαμβάνουν περισσότερους αντιγονικούς επιτόπους. Πολλά τέτοια εμβόλια βρίσκονται σε προκλινικά στάδια ή σε φάση 1.

Φορείς που δεν μπορούν να αντιγραφούν

Τα εμβόλια αυτά βασίζονται σε ένα διαφορετικό ιό, που έχει κατασκευαστεί ώστε να παράγει την πρωτεϊνη Spike, αλλά δεν μπορεί να πολλαπλασιαστεί χάρη σε μία γενετική τροποποίηση αφαίρεσης τμημάτων του γενωμικού υλικού. Συνήθως ως φορείς χρησιμοποιούνται αδενοϊοί, και έχουν το πλεονέκτημα ότι δεν χρειάζεται να χρησιμοποιηθεί ο ιός SARS–CoV-2 για την παραγωγή. Τα εμβόλια αυτά επάγουν και Β και Τ κυτταρική ανοσία και χορηγούνται ενδομυΪκά, ωστόσο η προϋπάρχουσα ανοσία στον φορέα μπορεί να καταστήσει το εμβόλιο λιγότερο αποτελεσματικό. Στην κατηγορία αυτή υπάρχουν εμβόλια και σε φάσεις 1-3.

Φορείς που μπορούν να αντιγραφούν

Στην περίπτωση αυτή χρησιμοποιούνται φορείς που παράγουν ένα ανασυνδυασμένο γονίδιο, στην προκειμένη περίπτωση την πρωτεϊνη spike. Επειδή ο φορέας πολλαπλασιάζεται ως ένα σημείο στον ξενιστή, τα εμβόλια αυτά επάγουν μεγαλύτερη ανοσολογική απάντηση, ενώ μπορούν κάποια να χορηγηθούν και στους βλεννογόνους επάγοντας έτσι και βλεννογονική ανοσία (ιδίως αυτά που βασίζονται στον ιό του Newcastle). Αυτή τη στιγμή δύο εμβόλια της κατηγορίας αυτής είναι σε μελέτες φάσης 1.

Αδρανοποιημένοι φορείς του ιού

Σε προκλινικά στάδια βρίσκονται εμβόλια που βασίζονται σε αδρανοποιημένους φορείς-ιούς, που παράγουν την πρωτεΐνη spike στην επιφάνειά τους και έπειτα αδρανοποιούνται. Αυτά τα εμβόλια είναι πιο ασφαλή γιατί ο ιός δεν μπορεί να πολλαπλασιαστεί ούτε σε ανοσοκατεσταλμένους ξενιστές.

DNA εμβόλια

Τα DNA εμβόλια στηρίζονται στο DNA των πλασμιδίων που μπορεί να παραχθεί σε μεγάλο ποσοστό στα βακτήρια. Τυπικά τα πλασμίδια αυτά περιέχουν ένα γονίδιο που κωδικοποιεί την πρωτεϊνη spike, η οποία παράγεται στον εμβολιασμένο μετά την έγχυση. Ωστόσο, παρότι τα εμβόλια αυτά μπορούν να παραχθούν σε μεγάλη ποσότητα σχετικά εύκολα, επάγουν χαμηλή ανοσογονικότητα και χρειάζονται συχνά να χορηγούνται μέσω εξειδικευμένων μεθόδων περιορίζοντας τη χρήση τους. Τέσσερα εμβόλια βρίσκονται σε μελέτες φάσης 1/2.

RNA εμβόλια

Τα RNA εμβόλια χρησιμοποιούν είτε mRNA (αγγελιοφόρο mRNA) είτε αυτο-διπλασιαζόμενο RNA, το οποίο συνήθως χορηγείται μέσω λιπο-νανοσωματιδίων (LNPs). Εμβόλια αυτών των κατηγοριών ελέγχονται σε μελέτες φάσης 1-3, χορηγούνται ενέσιμα, και παρόλο που έχουν ως πλεονέκτημα την εξ ολοκλήρου in vitro παραγωγή, επειδή αποτελούν καινούργια τεχνολογία δεν γνωρίζουμε τα πιθανά προβλήματα της παραγωγής τους σε μεγάλη κλίμακα.

Αυτή τη στιγμή πάνω από 42 εμβόλια βρίσκονται σε κλινικές μελέτες (σε ανθρώπους) και 10 βρίσκονται σε μελέτες φάσης 3.

Πίνακας 

Ανασκόπηση μελετών φάσης 3 για εμβόλια έναντι του SARS–CoV-2 που βρίσκονται σε εξέλιξη (Τροποποιημένο από BMJ 2020;371:m4037, πηγή: ΕΚΠΑ)

Η διάθεση στην Ελλάδα

Την προμήθεια εμβολίων διαπραγματεύεται για λογαριασμό όλων των κρατών μελών της η ΕΕ. Η χώρα μας συμμετέχει στην κοινή ευρωπαϊκή προμήθεια, που μας εξασφαλίζει χρηματοδότηση του κόστους και έγκαιρη πρόσβαση στα διαθέσιμα εμβόλια.

Ήδη, η Ελλάδα έχει προσχωρήσει στις 3 πρώτες συμφωνίες που έχει συνάψει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Όπως όλα τα κράτη της Ευρώπης, διαμορφώνει ένα χαρτοφυλάκιο, προκειμένου να διασφαλίσει ικανό και επαρκή αριθμό εμβολίων το συντομότερο δυνατό, λαμβάνοντας πάντοτε υπόψη τις διαφορετικές τεχνολογίες εμβολίων, τα αποτελέσματα των κλινικών δοκιμών και το ρίσκο ενδεχόμενης αποτυχίας ανάπτυξης τελικού προϊόντος.

Η Κυβέρνηση έχει διαβεβαιώσει ότι το εμβόλιο θα χορηγηθεί δωρεάν και ήδη καταρτίζεται επιχειρησιακό σχέδιο για τον εμβολιασμό του πληθυσμού.

Ο Υπουργός Υγείας, Βασίλης Κικίλιας, σε συνεργασία με τον Γενικό Γραμματέα Πρωτοβάθμιας Υγείας, Μάριο Θεμιστοκλέους, σχεδιάζει την υλοποίηση αυτής της εμβολιαστικής προσπάθειας. Ο σχεδιασμός της Ελλάδας, θα ακολουθήσει τα διεθνή πρότυπα, με βάση τις οδηγίες της Εθνικής Επιτροπής Εμβολιασμών. Ήδη, η Επιτροπή έχει εισηγηθεί να εμβολιαστούν κατά προτεραιότητα οι ευπαθείς ομάδες και οι υγειονομικοί.

“Θεωρώ ότι η προσπάθεια για το εμβόλιο θα περπατήσει. Έχει πολλά εμπόδια. Κανείς δεν μπορεί με σιγουριά να πει εάν θα έχουμε κάποιες δόσεις μέχρι τέλος του χρόνου ή αρχές του επόμενου. Περιμένουμε με αγωνία τα αποτελέσματα. Έχουμε κάποια θετικά σημεία και για την αποτελεσματικότητα και για την ασφάλεια από τις μελέτες Φάσης 1 και 2. Θεωρώ ότι μέχρι το τέλος του μήνα θα έχουμε κάποια αποτελέσματα από τους πρωτοπόρους τρεις, ακολουθούν κοντά και άλλοι τέσσερις και γρήγορα τον άλλο χρόνο και οι υπόλοιποι. Θεωρώ ότι το εμβόλιο θα είναι καταλυτικό στην προσπάθεια περιορισμού της επιδημίας, με πολλαπλά λογιστικά προβλήματα, τα οποία από τώρα σχεδιάζουμε πώς θα τα αντιμετωπίσουμε”, αναφέρει ο κ. Τσιόδρας.

Τα εμβόλια θα διατεθούν στην Ευρώπη εφόσον λάβουν άδεια κυκλοφορίας από τις αρμόδιες ευρωπαϊκές ρυθμιστικές αρχές. Μέχρι τότε, όπως έχουν τονίσει οι επιστήμονες, η απάντηση στην πανδημία θα είναι μία συνεχής διαδικασία που θα… “πατάμε γκάζι στις ευθείες και φρένο στις στροφές”. Και όσο πιο υπεύθυνοι είμαστε στην τήρηση των βασικών μέτρων, τόσο θα αποφεύγονται οι ασφυκτικοί περιορισμοί, όπως  το lockdown.