Ο Χρύσανθος Πανάς αφηγείται το όραμά του για την αθηναϊκή Ριβιέρα

Όταν ο Χρύσανθος Πανάς ζήτησε από τον Ζαν Πολ Γκοτιέ ένα σχόλιο για το λεύκωμα Athens Riviera (εκδ. Assouline) δίχως διαφημιστικό περιεχόμενο, ο τελευταίος απάντησε: «Ή θα γράψω κάτι για το Athénée και τα μέρη που αγαπώ ή δεν θα γράψω τίποτα. Σε έχω ταυτίσει με την Αθήνα». Ποιος συνομιλεί με αυτόν τον τρόπο με θρυλικά πρόσωπα του ευρύτερου πολιτισμού;

Η συνάντηση πραγματοποιήθηκε στο υπέροχο διαμέρισμα παριζιάνικου ύφος που διατηρεί στο Κολωνάκι διότι ο Χρύσανθος Πανάς μπορεί να χαρακτηριστεί παιδί τόσο του κέντρου όσο και της Βουλιαγμένης.

Αυτός ο πιονιέρος επιχειρηματίας πόρρω απέχει από ό,τι θεωρείται κόσμος της νύχτας. Θα μπορούσε κανείς ασφαλώς να τον αποκαλέσει υποκινητή οικιστικής και πολιτισμικής ανάπτυξης. Τον διακρίνει πάνω από όλα η πίστη και η σταθερότητα στην οικογένεια, στους φίλους, στο υψιπετές στοιχείο σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής και της τέχνης. Και βέβαια στους στόχους του για τη γεννέτειρά του, Βουλιαγμένη και Αθήνα. Σταθερές που τον ανέδειξαν στις κορυφογραμμές της φήμης στη βιομηχανία και «επιστήμη» της ψυχαγωγίας.

Τι εστί αθηναϊκή ριβιέρα

Αυτό επιχειρείται στο υπερπολυτελές λεύκωμα Athens Riviera: Η αποτύπωση του οράματος που ανέπτυξε εξ απαλών ονύχων, να θεωρηθεί η νότια ακτογραμμή από τον Πειραιά ως το Σούνιο μέρος της Αθήνας ενώ το όνομα Ριβιέρα συμβολίζει την έννοια του πλουραλισμού των δραστηριοτήτων υψηλού επιπέδου που εν δυνάμει προσφέρει η περιοχή στους πολίτες της. Όπως η ιταλική ριβιέρα και πλέον η γαλλική -άλλοτε γνωστή μόνο ως Côte d’Azur, ακτή του ήλιου. Η θάλασσα αποτελεί το χείλος της Αθήνας. Το βιβλίο θεωρεί την Αθήνα μέσα από το βλέμμα της θάλασσας, όπως έχει σημειωθεί.

Πριν από δύο χρόνια όταν επικοινώνησε για πρώτη φορά με τον περίοπτο εκδοτικό οίκο Assouline, δεν φανταζόταν ότι θα τον καλούσε το μεταπτυχιακό τμήμα Αρχιτεκτονικής του περίφημου πανεπιστημίου Κολούμπια (Columbia) στη Νέα Υόρκη σε διάλεξη με θέμα την αθηναϊκή Ριβιέρα (πρωτάκουστη ακόμη έννοια) και τις αναπτυξιακές της δυνατότητες. Στο εξωτερικό τέτοιους επιχειρηματίες τους έχουν από κοντά.

«Χρησιμοποίησα τον όρο για πρώτη φορά πριν από τουλάχιστον δέκα πέντε χρόνια και αρχικά με χλεύασαν. Όμως στην Ελλάδα του 1960 υπήρχε μια τέτοια σκέψη όταν δυνατοί αρχιτέκτονες έχτιζαν τον Αστέρα της Βουλιαγμένης ή το Ξενία στο Λαγονήσι».

Ξεχάστηκε τη δεκαετία του 1980 διότι έγιναν της μόδας τα νησιά. «Αλλά η γενιά μου διατηρούσε σπίτια στο κέντρο και εξοχικό στο Καβούρι. Αργότερα μετατράπηκε σε μόνιμη κατοικία μας», θυμάται. Σε αυτό συνίσταται το ατού της πρωτεύουσας: Ότι παραμένει λουτρόπολη. «Πίσω από την Ακρόπολη διακρίνεται η θάλασσα. Η Αθήνα είναι και η θάλασσά της, όχι μόνο το κέντρο της. Και αυτό θέλησα να επικοινωνήσω και στους ξένους», εξηγεί ο ίδιος.

Και συμπληρώνει: «Όλη η νιοτιοανατολική πλευρά της Αθήνας από τον Πειραιά ως το Σούνιο έχει και τις ωραιότερες παραλίες. Ο Πειραιάς αναπτύχθηκε από την αρχαιότητα σε σημαντικό λιμάνι. Ο Θουκυδίδης γεννήθηκε στον Άλιμο ενώ σε όλο το μήκος της Ριβιέρας διακρίνονται ίχνη του 5ου αιώνα π.Χ., υπάρχουν σημεία με ιδιαίτερη ενέργεια όπως η λίμνη της Βουλιαγμένης και μέσα στην ίδια την παραλία του Αστέρα υπάρχει ναός του Απόλλωνα. Σύμφωνα με τον μύθο, τον Ποσειδώνα θέλησαν να εξευμενίσουν στο Σούνιο όταν την Αθήνα απέκτησε ως πολιούχος η Αθηνά».

Το ότι η αθηναϊκή ριβιέρα συμπεριλήφθηκε στο τμήμα Destinations των εκδόσεων Assouline, σημαίνει ότι εισχώρησε επίσημα στο χάρτη του διεθνούς τζετ σετ. Με ό,τι συνεπάγεται αυτό αναπτυξιακά και πολιτιστικά.

Ένα ταξίδι στο Harrods του Λονδίνου και διακρίνει κανείς στη βιβλιοθήκη του το Athens Riviera ανάμεσα σε εξαίσια λευκώματα για το St Moritz και το Κάπρι. Οι Ασουλίν εκδίδουν περίπου εξήντα με εβδομήντα τόμους ανά έτος, από τον Louis Vuitton (Λουί Βουιτόν) ως την Bentley (Μπέντλεϊ) αποτυπώνοντας τη ζωή των πλούσιων και διάσημων όπως ουδείς άλλος.

Η μαγεία των παιδικών χρόνων

Τα πιο σπουδαία επιτεύγματά του ξεκινούν από τον άκρατο ιδεαλισμό του. Στο άθικτο κουκούλι των πιο τρυφερών του αναμνήσεων κρύβεται η εποχή όπου τα παιδιά της Βουλιαγμένης ξεχύνονταν στους δρόμους -εύποροι και ψαράδες έπαιζαν όλοι μαζί με φόντο τη θάλασσα.

«Ήταν μαγικά εκείνα τα χρόνια, θεωρώ τον εαυτό μου ευλογημένο που μεγάλωσα έτσι». Σε μία περίπου αυτόνομη τοπική κοινωνία, που πρόβαλλε πάνω από όλα τη φύση και τον αθλητισμό: «Η νοοτροπία έμοιαζε σαν να μην ήταν ελληνική. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Τσιτσιπάς και ο Κακλαμανάκης μεγάλωσαν στη Βουλιαγμένη ή ότι οι ομάδες πόλο κερδίζουν παγκόσμια πρωταθλήματα. Όλα τα σπίτια στο Καβούρι χτίστηκαν από καλούς αρχιτέκτονες αλλά δεν κραυγάζουν, η ομορφιά της φύσης μπαίνει πάνω από όλα», παρατηρεί εκείνος.

Θυμάται επίσης τον Γρηγόρη Κασιδόκωστα που πλησίαζε τους ευπατρίδες της περιοχής αναζητώντας να συνεργαστούν για την πρόοδό της. Ο πολυαγαπημένος μεγάλος αδελφός και συνέταιρος του Χρύσανθου, Σπύρος Πανάς πρώτα ως δημοτικός σύμβουλος και αργότερα ως δήμαρχος Βουλιαγμένης πρόσθεσε και εκείνος το δικό του λιθαράκι στον εξωραϊσμό και εκσυγχρονισμό του προαστίου.

Όντας ακόμη πιτσιρίκια είκοσι και είκοσι δύο ετών το 1990 έστησαν το πρώτο τους μπαράκι το οποίο ονόμασαν Island στον ελιτίστικο τότε Ναυτικό Όμιλο Βουλιαγμένης, «για την ακρίβεια ήταν πρωτοβουλία του Σπύρου. Εξυπηρετούσε και τους γονείς γιατί μας κρατούσαν υπό τον έλεγχό τους. Είχε λοιπόν μεγάλη επιτυχία και μας ωρίμασε αρκετά γρήγορα».

Την ονομασία επινόησε η μετέπειτα διακεκριμένη σχεδιάστρια κοσμημάτων (γλύπτρια θα μπορούσε να χαρακτηριστεί…) Έλενα Σύρακα, επί σειρά ετών συνοδοιπόρος και σύζυγος του Χρύσανθου με τον οποίο απέκτησαν τον μοναχογιό τους Κωνσταντίνο Πανά, που τελειόφοιτος πλέον ευελπιστεί να περάσει στην ΑΣΚΤ.

«Γνωριζόμαστε από οχτώ ετών. Αυτό συζητάμε με την Έλενα: Ότι πρέπει να είμαστε ευγνώμονες. Διότι η ζωή μας μοιάζει με αυτά τα πολύ όμορφα ρομαντικά έργα. Πολύ σημαντικό: Γνωρίζεις ανθρώπους αλλά διατηρείς πάντα και τους φίλους που είχες από το μηδέν. Αυτοί μου λένε μπράβο Χρύσανθε που έριξες την μπουνιά στο μαχαίρι. Διότι, ξέρεις, το να μεγαλώνεις καλά είναι δίκοπο μαχαίρι. Μπορεί να σε φοβίσει και να μην προχωρήσεις».

Μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα, περίπου είκοσι τεσσάρων με είκοσι έξι ετών, ίδρυσαν το Island στην παραδείσια έκταση των σαράντα στρεμμάτων όπου απλώνεται και σήμερα ως μίνι ρεζόρτ.

«Το πρώτο πάρτι που κάναμε για το Island ήταν με τους παιδικούς του φίλους Άγγελο Μεταξά και Στέλιο Σκλαβενίτη που ακόμη δεν πιστεύω ότι πέθανε. Τότε μας έβαλε η Νίνα Βλάχου στα κοσμικά. Η μητέρα μου δεν το θεωρούσε θετικό. Μας είπε “μην κομπάζετε, αυτά είναι σαχλαμάρες”».

Ο Σπύρος παρέμεινε ο πιο συνεσταλμένος, ο Χρύσανθος όμως συνειδητά καλλιέργησε τον εξωστρεφή του χαρακτήρα γνωρίζοντας ότι το προϊόν πρέπει να ταυτίζεται με το πρόσωπο -όπως πράγματι συνέβη με τον Αντρέ Μπαλάζ στο Λονδίνο και το Παρίσι ή ο Άιαν Σρέιγκερ (Studio 54, ξενοδοχεία Editions). Από τη μία σκεφτόταν την πολιτική της προβολής που δίδασκαν τα βιβλία μάρκετινγκ, από την άλλη τις οικογενειακές αξίες, να μην ψηλώσει ο νους τους, όπως σημείωνε και ο Παπαδιαμάντης.

«Και έτσι ζορίστηκα στην αρχή. Άλλοι σε συμπαθούν διότι καταλαβαίνουν τι εστί η δουλειά σου και άλλοι σε φθονούν -και αυτό ανθρώπινο συναίσθημα είναι. Αλλά δεν οφείλεται πρωτίστως στην τύχη ό,τι καταφέραμε. Διότι δουλέψαμε πάρα πολύ κοπιαστικά και με στρατηγική έχοντας επενδύσει πάρα πολύ από τον προσωπικό μας χρόνο. Και οικονομικά βέβαια πάρα πολύ μεγάλα ποσά».

Καταγωγή «από τζάκι»

Το επίθετο Πανάς απαντάται στα βάθη της ιστορίας και στην ιβηρική χερσόνησο. Στη νεότερη εποχή εντοπίζεται στα Επτάνησα ενώ διαθέτει και οικόσημο από την Κεφαλονιά και την Ισπανία. Ο προπάππος του Βαγγέλης Πανάς αφιέρωσε την περιουσία του στον Αγώνα του 1821.

Ο αδελφός του Φωτεινός Πανάς κατέφυγε στο Παρίσι όπου συνέβαλε στην καθιέρωση της οφθαλμολογίας ως ειδικότητας. Το επικυρώνει ο πελώριος αδριάντας του κοσμεί την είσοδο της οφθαλμολογικής πτέρυγας του Hôtel-Dieu (Οτέλ Ντιέ, η πρώτη κλινική της ανθρωπότητας σε ένα από τα ωραιότερα αρχιτεκτονήματα, ακριβώς δίπλα από τη Notre-Dame).

Στη σύγχρονη γενιά, ο ευρυμαθής επιχειρηματίας παππούς Σπύρος Πανάς ίδρυσε τα πρώτα κινηματογραφικά στούντιο και πολλά σινεμά της πρωτεύουσας ενώ διακρίθηκε ως ένας από τους πιο σημαντικούς συλλέκτες τέχνης γύρω από την ελληνική Επανάσταση.

Από τη συλλογή του δώρισε δύο προθήκες στο Μουσείο Αργυροχρυσοχοΐας στα Ιωάννινα. Για την κορυφαία μελέτη της γύρω από την Ελληνική λαϊκή φορεσιά η Αγγελική Χατζημιχάλη φωτογραφίζει κομμάτια αυτής ακριβώς της συλλογής.

Απέκτησε έξι παιδιά, δύο κόρες και τέσσερα αγόρια τα οποία επίσης φρόντισε να μορφώσει. Η Ζαΐρα Πανά συμμετείχε στην ομάδα των αρχιτεκτόνων που σχεδίασε την Τράπεζα της Ελλάδας «τα πρωτότυπα σχέδια βρίσκονται στο σπίτι μου στη Βουλιαγμένη».

Η γιαγιά του Μαριάνθη Πανά ζωγράφισε δεξιοτεχνικά τον Λιστ το 1927 επειδή έπαιζε πιάνο και την ενδιέφεραν οι κλασικοί συνθέτες: «Πείτε μου πόσοι γνώριζαν αυτόν τον τόσο σημαντικό ρομαντικό συνθέτη εκείνη την εποχή; Εγώ πιστεύω ελάχιστοι».

Όμως οι γιοι παρέμειναν άεργοι κληρονόμοι και στην ερώτηση «τι δουλειά κάνει ο πατέρας σου» ακολουθούσε η παιδική ντροπή, που ωστόσο άνοιξε δρόμο για τον εργασιακό οίστρο του Χρύσανθου.

Ως τρίτη γενιά, συνέχισε τη συλλεκτική δραστηριότητα και το σπίτι του μοιάζει περισσότερο με επίσκεψη σε γκαλερί: Τάκις, Νίκο Αλεξίου, Φερνάντο Μποτέρο, Μαρίνα Καρέλλα, Στίβεν Αντωνάκος, Αλέξης Ακριθάκης, Γιάννης Βαρελάς, Χρύσα, Μορίς Γκανίς από τη Ρεβέκκα Καμχή, Κάλβιν Μάρκους από την Άρτεμη Μπαλτογιάννη (ένα ψάρι το ζευγάρι του οποίου βρίσκεται στη συλλογή της Ευγενίας Νιάρχου). Ο σκηνογράφος με Όσκαρ και πεφωτισμένος καλλιτέχνης Βασίλης Φωτόπουλος ζωγράφισε το μενού του Island.

«Φαντάσου το μενού ενός εστιατορίου ζωγραφισμένο από έναν τέτοιο καλλιτέχνη επειδή μας αγάπαγε τον Σπύρο και εμένα! Περνώντας τα χρόνια όμως εμείς παραμένουμε αθώοι».

Η τέχνη της ψυχαγωγίας

Αυτός ο εξευγενισμένος πλούτος με την παιδεία και την τέχνη που κυλάει στις φλέβες των δύο μικρών αγοριών ξεχωρίζει κάθε δημιουργία τους από οτιδήποτε εκλαμβάνεται ως νυχτερινή επιχειρηματικότητα. Πέρα από την κοινοτοπία της σκόρπιας διονυσιακής διασκέδασης (ή την παράδοση του θεού Πάνα…), εκείνοι προσδοκούν την ψυχαγωγία ως πνευματική ανάταση και απολλώνια εμπειρία.

«Η νύχτα έχει μία μαγεία και αν θεωρείται ύποπτη αυτό συμβαίνει διότι υπάρχουν πολλοί άνθρωποι μέσα σε αυτήν που είναι οι ίδιοι ύποπτοι. Μπορείς όμως να παραμένεις καθαρός άνθρωπος ενώ ασχολείσαι με τα εστιατόρια και τη διασκέδαση. Γιατί τα θέατρα τι είναι; Νύχτα βλέπουμε τις παραστάσεις. Πολύ μεγάλο κομμάτι του πολιτισμού μας συμβαίνει τη νύχτα διότι έχει πραγματικά μία σαγήνη».

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ότι από την αρχή δημιούργησαν βιολογικό καθαρισμό στο Island -πρωτοποριακή κίνηση για την εποχή αλλά και για την ηλικία τους. Έπαιρναν τη βάρκα για να βεβαιώνονται ότι οι ευκάλυπτοι και οι βουκαμβίλιες υπερτερούσαν των χαμηλόφωνων κομψών κτιρίων που είχαν κατασκευάσει. Επίσης, σκόπιμα έχτισαν το Island μακριά από την οικιστική ζώνη για να μην ενοχλούν τον κόσμο.

Έτσι επικυρώθηκε το Island ως «a spot in the world», σημείο αναφοράς ανάμεσα στα πέντε καλύτερα του κόσμου.

«Το προτιμούν προσωπικότητες που δεν συνδυάζονται μόνο με το χρήμα αλλά κυρίως με τον πολιτισμό και αυτό είναι το βραβείο μας». Από τη Μέριλ Στριπ που δείπνησε εκεί με τις παιδικές της φίλες και όλους τους συντελεστές του Mama Mia ως την πριγκίπισσα του Μονακό που πέρυσι οργάνωσε βαφτίσια στο διάσημο εκκλησάκι του Island έως τον καλό του φίλο Βαλεντίνο και τον Τζιανκάρλο Τζιαμέτι.

Η αναπτυξιακή τροχιά του Panas Group δεν απώλεσε ποτέ τον αρχικό αιχμηρό της χαρακτήρα. Το Central στην πλατεία Κολωνακίου καθόρισε την τάση lounge και σύστησε το σούσι στην Ελλάδα. Το Salon de Bricolage αποτέλεσε την πρώτη συνδρομητική λέσχη η οποία ήταν επισήμως συνδεδεμένη με την έννοια και λειτουργία του art hub.

Στη Μύκονο δημιούργησαν το Cavo Tagoo 2006-2009 και το έβαλαν στο χάρτη «όμως η καλή Μύκονος έχει φύγει από το σοφιστικέ πνεύμα που σας περιγράφω. Ήταν ένα διαμάντι που δεν κατάφερε να κρατήσει τον ελληνικό της χαρακτήρα. Αυτό που λέμε ανάπτυξη πρέπει να πηγαίνει ήπια και με πάρα πολλή μελέτη. Το να γεμίσεις τσιμέντο ένα νησάκι και να μην βλέπεις την κορυφογραμμή του για μένα δεν θεωρείται ανάπτυξη. Πάντα την αγαπάμε αλλά εμείς προτιμάμε να δώσουμε έμφαση στην αθηναϊκή Ριβιέρα και το μέρος όπου μεγαλώσαμε».

Και από τότε που η τράπεζα Πειραιώς έχασε το όνομα Zonar’s (ύστερα από δίκη πνευματικής ιδιοκτησίας), ο Χρύσανθος διαπίστωσε τελικά ότι το νεότευκτο Athénée ταιριάζει περισσότερο με τη φιλοσοφία του ενώ προσελκύει ακόμη περισσότερους νέους.

Κάπως έτσι συζητούσε στο Athénée με τον 23ο πρόεδρο της γαλλικής δημοκρατίας Νικολά Σαρκοζί αλλά η ελληνική πολιτική δεν έχει ίσως ακόμη αναγνωρίσει πόσο πολύτιμος σύμμαχος θα μπορούσε να αποδειχθεί.

Μαρτίν Ασουλίν και Στεφανί Αρταρί

Όταν πριν από δύο χρόνια ο Χρύσανθος επικοινώνησε για πρώτη φορά την ιδέα στο ζεύγος Ασουλίν (Πρόσπερ και Μαρτίν), θεώρησαν ότι πρόκειται «για κάποιον τρελό Έλληνα που μιλάει για αθηναϊκή ριβιέρα». Τελικά, το λεύκωμα αυτό επιμελήθηκε ιδιαιτέρως με την εικαστική της ματιά η περίφημη Μαρτίν.

Το φωτογραφικό υλικό ποικίλλει: από τις φωτογραφίες της Μαρίνας Βερνίκου και της Calliope (Καλλιόπης), ως το Ίδρυμα Ωνάση και το αρχείο του Μουσείου Μπενάκη. Επειδή η ακτογραμμή συνδέει παρελθόν με παρόν όπως τόνισε ο Χρύσανθος, τις σελίδες του κοσμούν σπάνια ενσταντανέ και φιγούρες που έχουν σημαδέψει την ιστορία της: από τη Τζέιντ Τζάγκερ και τον Χρήστο Μαρκογιαννάκη ως τη Μαριάννα Βαρδινογιάννη και τον CEO της Pateras Proterties, διεθνή τενόρο (βαφτισιμιό του Ιόλα) Μισέλ Μουσού.

Η Μαρτίν αφιερώνει το βιβλίο στην Ελληνίδα γιαγιά της Ευφροσύνη που γεννήθηκε το 1900 στο Πριγκιπονήσι και παντρεύτηκε στην Αθήνα το 1920. Θεώρησε προτιμότερο το κείμενο να γραφτεί με την ουδέτερη προσέγγιση ενός επαγγελματία. Έτσι η Γαλλίδα δημοσιογράφος και συγγραφέας Στεφανί Αρταρί που κατοικεί μόνιμα στην Αθήνα από την αρχή της οικονομικής κρίσης μέχρι και σήμερα, ανέλαβε το ιδιαίτερο αυτό εγχείρημα. Ο Χρύσανθος υπογράφει το προλογικό σημείωμα.

Ευφυή τσιτάτα σύγχρονων προσωπικοτήτων όπως η Αφροδίτη Παναγιωτάκου αλλά και κλασικών συγγραφέων όπως ο Χένρι Μίλερ υπογραμμίζουν τον φωτογραφικό πλούτο. Φιγουράρει και ο ποιοτικός ανταγωνισμός (Bolivar), τα λαϊκά λιμανάκια της Βουλιαγμένης, η Μαρίνα του Αλίμου -το κλασικό στέκι «όπου οι ναύτες πίνουν καφέ μαζί με τους πλοιοκτήτες».

Και βέβαια η Κάλας, η οποία σύχναζε στον Αστέρα της Γλυφάδας που τώρα μετατρέπεται σε ξενοδοχείο One and Only. Για τον ίδιο τον Χρύσανθο «η χαρά της ζωής και της δημιουργίας» ενσάρκωσαν περισσότερο από όλους η Μελίνα Μερκούρη.

Την αναγέννηση της αθηναϊκής ριβιέρας εγγυάται πλέον «το Latsis Group και σημαντικοί αρχιτέκτονες του Foster Group. Εκεί θα δημιουργηθεί τώρα το μεγαλύτερο πάρκο της Ευρώπης». Για μία ακόμη φορά με το Athens Riviera αποδείχθηκε πρωτοπόρος. «Το είχα δει να έρχεται», ομολογεί με αφοπλιστική απλότητα ο διορατικός Χρύσανθος Πανάς. Αναπόφευκτα θα αφήσει και εκεί ίχνη από την απαράμιλλη δημιουργικότητά του.