«Η Αγία Σοφία είναι ιδέα, είναι η ίδια η προσευχή»- Άνθρωποι του πνεύματος μιλούν στο mononews για την μετατροπή της σε τζαμί

Πολλές φορές μέσα στους αιώνες μία θρησκεία διαδέχθηκε μίαν άλλη στον ίδιο τόπο λατρείας.

Και ήταν σύνηθες στον ελλαδικό χώρο, με την επικράτηση του Χριστιανισμού, η μετατροπή αρχαίων ειδωλολατρικών ιερών σε ναούς της νέας θρησκείας. Όπως αντίστοιχα αργότερα, πλήθος ήταν οι χριστιανικές εκκλησίες σε χώρες του μουσουλμανικού κόσμου που έγιναν τζαμιά είτε όμως και καταστράφηκαν εσκεμμένα ή βεβηλώθηκαν με πολλούς τρόπους.

Αλλά η μετατροπή ενός μουσείου, όπως είναι εδώ και 86 χρόνια η Αγία Σοφία σε χώρο λατρείας και μάλιστα όχι αυτής για την οποία ιδρύθηκε, αποτελεί μία από τις πιο ανιστόρητες και απεχθείς για τον σύγχρονο κόσμο, πράξη του Ερντογάν.

Από την άλλη ωστόσο και μία άνευ προηγουμένου επίδειξη ισχύος με αποδέκτες σε Ανατολή και Δύση. Στους πρώτους, τους μουσουλμάνους, ως υπόσχεση ότι η Τουρκία θα είναι ο νέος προστάτης, δίνοντας το παράδειγμα ενός κράτους θεοκρατικού ή έστω πολύ μακριά από τον προηγούμενο κοσμικό χαρακτήρα του. Και στους δεύτερους, συμπεριλαμβανομένης, ή μάλλον πρώτης της Ελλάδας, ότι όχι μόνον δεν υπολογίζει τη γνώμη μας αλλά απαιτεί την υποταγή μας. Κι αν υπάρχουν ακόμη κάποιοι αντιφρονούντες στη χώρα του _βλέπε Κεμαλιστές ή ό,τι άλλο_ κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης, όπως θεωρείται οι περισσότεροι, μια ευκαιρία για να πάρει την εκδίκησή του και να τους στείλει ένα απειλητικό μήνυμα.

Θύμα στα χέρια του Ερντογάν η Αγία Σοφία, ένα χαρτί που αποφάσισε τώρα να παίξει, υφίσταται αυτήν την ελεεινή συμπεριφορά, που σήμερα επικυρώνεται με τον χυδαιότερο τρόπο: Φιέστες θρησκευτικού φανατισμού, εθνικιστικής ρητορικής, επεκτατικής ιδεολογίας και διχαστικού μένους.

Η πολιτική και η διπλωματία απαιτούν ψυχρή λογική, τήρηση ισορροπιών, κατάστρωση σχεδίων, σύναψη συμφωνιών. Το αντίθετο ακριβώς από τη συναισθηματική αντιμετώπιση ενός προβλήματος, αλλά αυτήν ακριβώς επιθυμούμε να προσεγγίσουμε σήμερα. Γιατί πέρα από μνημείο της παγκόσμιας κληρονομιάς, σύμβολο ιστορίας και πολυπολιτισμικής συνύπαρξης λαών και θρησκειών η Αγία Σοφία αποτελεί για τους Έλληνες την πεμπτουσία της ορθόδοξης πίστης και της διαχρονίας του ελληνισμού.

  Στο ερώτημα λοιπόν «Αν θα ξαπηγαίνατε στην Αγία Σοφία όσο είναι τζαμί» επτά επιστήμονες, άνθρωποι του πνεύματος απαντούν στο Mononews.

Νίκος Σταμπολίδης. Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης, διευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης

«Για μένα η Αγία Σοφία είναι μέσα μου. Πέρα από τον τόπο που είναι κτισμένη, υπάρχει και ο ιδεατός τόπος, που είναι η ψυχή μου.  Έχει ακούσει ποτέ ο Ερντογάν πώς αντηχούν οι βυζαντινοί ύμνοι και πώς πολλαπλασιάζονται μέσα στην Αγία Σοφία; Είναι τα Σεραφείμ και τα Χερουβείμ, που ψάλλουν προς τον ουράνιο θόλο. Γιατί η Αγία Σοφία δεν είναι κτίσμα είναι ιδέα, είναι η ίδια η προσευχή, που έχει μετουσιωθεί σε κτίσμα.

Ακούω αυτές τις μέρες, ότι ο Ερντογάν παρήγγειλε ένα τραγούδι για την Αγία Σοφία σε γλώσσες του ισλαμικού κόσμου και σε όλες ακούγεται το όνομά της: Αγιά Σοφιά. Γιατί ούτε το όνομα μπόρεσαν να εξαλείψουν και να σβήσουν από τη μνήμη των ανθρώπων. Και ξέρουμε ότι το όνομα είναι η ταυτότητα. Τόσο του δημιουργήματος όσο και αυτών, που το δημιούργησαν. Και αυτά δεν πρόκειται να αλλάξουν ποτέ.

 Όσες κουρτίνες κι αν βάλει, όσα χαλιά κι αν στρώσει, οι εικόνες θα είναι πάντα εκεί. Τα ψηφιδωτά υμνούν τον θεό, τα μαρμαροθετήματα στο δάπεδο που δείχνουν τις θέσεις των αυτοκρατόρων, των πατριαρχών, των χορών /ψαλτών, όλα έχουν συγκεκριμένους συμβολισμούς μέσα σ΄αυτό το δημιούργημα.

Το μόνο που «επιτυγχάνει» λοιπόν τώρα με αυτές τις προσθήκες είναι να αλλοιώνει το μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς βεβηλώνοντάς το. Κι άλλοι υπήρξαν κατακτητές. Ο Μέγας Αλέξανδρος όμως επέτυχε την ώσμωση μεταξύ των πολιτισμών που κατέκτησε και πάνω σ΄ αυτό διακήρυξε ένα νέο πνεύμα.

Μιχάλης Μιβέριος. Ακαδημαϊκός, ομ. καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

«Είμαι τυχερός γιατί έχω ακούσει το «Υπερμάχω» μέσα στην Αγία Σοφία σε μία εντελώς ιδιαίτερη συγκυρία. Όταν είχε πεθάνει ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Δημήτριος, το 1991 είχε φθάσει στην Πόλη μεγάλη ρωσική αντιπροσωπεία με επικεφαλής τον Αλέξιο, Πατριάρχη της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Μόσχας ενώ εγώ βρισκόμουν εκεί με την ελληνική αποστολή από το Αριστοτέλειο. ΄Ηταν Δευτέρα και η Αγία Σοφία ήταν κλειστή. ΄Ωρα 10 το πρωί όμως μας άνοιξαν και μπήκαμε όλοι μαζί μέσα. Οπότε οι Ρώσοι με επικεφαλής τον Αλέξιο άρχισαν να ψάλουν «Τη Υπερμάχω». ΄Εγινε τότε μεγάλη αναστάτωση, οι φύλακες έσπευσαν να ειδοποιήσουν την αστυνομία αλλά ώσπου να φθάσουν ο ύμνος είχε ψαλθεί κι ο Αλέξιος με τη συνοδεία του έφυγαν, χωρίς να τους ενοχλήσει κανείς. Αυτό είναι κάτι, που δεν θα ξεχάσω ποτέ. Άλλωστε ό,τι και να κάνουν οι Τούρκοι και ο Ερντογάν τώρα, για μένα η Αγία Σοφία είναι η καρδιά της Ορθοδοξίας. Και παρ΄ότι όλη αυτή η κατάσταση με πληγώνει βαθιά, σίγουρα θα ξαναπήγαινα και στην Πόλη και στην Αγία Σοφία.

Πέρα από τους θρησκευτικούς και συναισθηματικούς λόγους όμως, πιστεύω ακράδαντα, πως η αντιμετώπιση τέτοιων καταστάσεων με την Τουρκία απαιτεί ψυχρή πολιτική. Και γιατί όχι, με τον ίδιο τρόπο θα μπορούσε να αλλάξει και πάλι το καθεστώς της Αγίας Σοφίας. Όλα είναι θέμα πολιτικής.

Να θυμίσω κάτι που παρ΄ολίγον να συμβεί στην Ελλάδα. Πριν από κάποιες δεκαετίες υπήρξε η πίεση για την μετατροπή της Ροτόντας της Θεσσαλονίκης σε εκκλησία, απεμπολώντας το χαρακτήρα του αρχαίου μνημείου, που είναι στην πραγματικότητα. Είχα πει τότε, αν θα μας άρεσε η Αγία Σοφία να γίνει τζαμί… Δυστυχώς μετά από 40 χρόνια αυτό το βρήκαμε μπροστά μας».

Αγγελική Κοτταρίδη. Δρ Αρχαιολόγος, Έφορος  Αρχαιοτήτων Ημαθίας

«Φυσικά και θα ξαναπάω στην Αγία Σοφία. Δεν θα τιμωρήσω τον εαυτό μου να μην βλέπω αυτά τα αριστουργήματα. Γιατί τα σπουδαία μνημεία έχουν τους δικούς τους τρόπους να κατισχύουν, να διαιωνίζονται, να πολλαπλασιάζονται, να ορίζουν τον τόπο, ακόμη και τον χρόνο, να ενσωματώνουν, ακόμη και να υπερβαίνουν ιδέες και ιδεολογίες.

Για εννέα αιώνες, από το 537 που ολοκληρώθηκε η ανέγερσή της, η Αγία Σοφία υπήρξε η κιβωτός της Χριστιανοσύνης και συγχρόνως το απόλυτο σημείο αναφοράς της βυζαντινής τέχνης και αρχιτεκτονικής. Και κανείς, με εξαίρεση τον επίσης Ιουστινιάνειο μικρό ναό των Αγίων Σεργίου και Βάκχου δεν τόλμησε να αναπαραγάγει αυτό το οικουμενικών διαστάσεων κτίσμα. Από την εποχή όμως, που ο Μωάμεθ ο Πορθητής αναγνώρισε την Αγία Σοφία ως τον άριστο τόπο λατρείας για τους πιστούς του Ισλάμ, όλα τα τεμένη, από τα μνημειώδη σουλτανικά καθιδρύματα ως τα μικρότερα περιφερειακά τζαμιά την είχαν ως πρότυπό τους.

Αλλά και στις αρχές του εικοστού αιώνα χριστιανικά κράτη, που είχαν φιλοδοξίες κοσμοηγεμονίας επανήλθαν στο αρχαίο πρότυπο, έτσι ναοί στο σχήμα της Αγίας Σοφίας δημιουργήθηκαν από την τσαρική Ρωσία ως τις ΗΠΑ. Παράλληλα, τζαμιά που μιμούνται το πρότυπο της Αγίας Σοφίας ξεφύτρωσαν παντού στα εμιράτα, στα μουσουλμανικά Βαλκάνια, στην Τουρκία, με αποκορύφωμα το ‘αυτοκρατορικών΄ διαστάσεων τέμενος του Ερντογάν στην ασιατική πλευρά της Κωνσταντινούπολης…

Τελικά, ως φαίνεται, η μεγάλη τέχνη μπορεί να ξεπεράσει ακόμη και τα αιματοβαμμένα όρια που επιβάλλουν οι μονοδοξίες».

Γιώργης Μαγγίνης. Αρχαιολόγος, επιστημονικός διευθυντής Μουσείου Μπενάκη

«Δεν θα ξαναπάω καν στην Κωνσταντινούπολη, ει μη μόνον αν η ανάγκη με υποχρεώσει. Όταν πρωτοπήγα, πριν από είκοσι χρόνια ήταν ένα κοσμικό κράτος, με κάποιες ιδιαιτερότητες, όπως κάθε χώρα ασφαλώς. Το σοκ ήταν μεγάλο όμως, όταν το 2016 πήγαμε με τους φοιτητές μου στο «Λαλελί τζαμί», στο πλαίσιο μαθήματος ιστορίας της τέχνης, όπου συνέβη ένα πρωτοφανές περιστατικό. Ο φύλακας διαπιστώνοντας, ότι μία φοιτήτρια ήταν μουσουλμάνα την οδήγησε έξω, στο παράπηγμα που προορίζεται για την προσευχή των γυναικών, παρ΄ότι εκείνη μάταια διαμαρτυρόταν, ότι είχε πάει για μάθημα και όχι για προσευχή.

  Πρέπει να ομολογήσω ότι κλονίστηκα τότε. Πρέπει εγώ να επιστρέφω σ΄αυτήν την πόλη, που έχει γίνει έτσι; Γιατί εφόσον απεμπολείται το κοσμικό κράτος, υποχρεούσαι να πηγαίνεις στη χώρα με τους όρους της.

 Ο αγώνας όμως τώρα είναι πώς θα διαφυλαχθεί η ακεραιότητα του μνημείου στον μεγαλύτερο βαθμό. Κι αυτό είναι κάτι, που οφείλουν να πράξουν, εκτός από την Ελλάδα και οι διεθνείς οργανισμοί. Το μνημείο έχει ήδη υποστεί πολλά τραύματα στο πέρασμα του χρόνου και σ΄αυτά προστίθενται τώρα και τα μασκαρέματα που επιχειρεί ο Ερντογάν.

 Κι αυτό αντίθετα με την Ελλάδα, που ειδικά τα τελευταία χρόνια έχει κάνει πολλά, σημαντικά βήματα στην προστασία και τη μελέτη των οθωμανικών μνημείων, που βρίσκονται στη χώρα. Ουδέποτε εξάλλου τα οθωμανικά μνημεία χρησιμοποιήθηκαν για άλλους λόγους πέραν των πολιτιστικών ενώ στην Αγία Σοφία είδαμε ως και έκθεση αυτοκινήτων. Γι΄ αυτό πιστεύω, ότι εμείς δίνουμε ένα σημαντικό παράδειγμα για τους άλλους: Την ήπια χρήση, που δεν αλλοιώνει το χαρακτήρα του μνημείου, δεν το προσβάλλει και δεν το υποβιβάζει».

Μάρω Καρδαμίτση –Αδάμη. Αρχιτέκτονας, ομ. καθηγήτρια  Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου

«Η Αγία Σοφία είναι για μένα η αγία Σοφία του Θεού. Ό,τι και να κάνουν λοιπόν, δεν μπορούν να μου κρύψουν τον Θεό. Είναι εκεί. Με έχει καταθλίψει όμως αυτή η ιστορία. Φοβάμαι εξάλλου και τις καταστροφές, που μπορεί να επιφέρουν στα ψηφιδωτά, μακροπρόθεσμα αλλά και άμεσα, όλες αυτές οι μέθοδοι, που ακούγεται ότι θα εφαρμοστούν. Φοβάμαι γενικότερα και για το Πατριαρχείο, θα πρέπει να πω. Δεν μπορώ να ξεχάσω την πρώτη φορά που πήγα στην Κωνσταντινούπολη, μαθήτρια ακόμη στο Γυμνάσιο. ΄Ηταν Πάσχα κι όταν βγήκαμε από το ναό στο Πατριαρχείο μετά τη Ανάσταση, μας κυνηγούσαν να μας σβήσουν τις λαμπάδες. Ήταν πολύ αγριευτικό για μας, που ήμασταν παιδιά ακόμη και είχαμε φοβηθεί πολύ.

 Πιστεύω, ότι είναι ένα μίσος του Ερντογάν όλο αυτό, μια αντεκδίκηση προς τους Χριστιανούς αλλά και προς τον θεμελιωτή του κράτους του, τον Κεμάλ Ατατούρκ. Είναι ένας πολύ επικίνδυνος άνθρωπος και για τη χώρα του.

Αυτό που δεν συγχωρώ όμως είναι η στάση των άλλων Χριστιανών και ιδίως του Πάπα. Αλλά θέλω να θυμίσω, πως η Αγία Σοφία ανεγέρθηκε πολύ πριν το Σχίσμα των Εκκλησιών. Αφορούσε και αφορά όλους τους Χριστιανούς όποιου δόγματος…

Την τελευταία φορά, πάντως που βρέθηκα στην Κωνσταντινούπολη και συνέπεσε να είναι μπαϊράμι, μπήκα στην Αγία Σοφία με έναν τούρκο συνάδελφο, που παρ΄ ότι ήταν κλειστά, γιατί ήταν νύχτα, είχε έναν τρόπο να με βάλει μέσα. Δεν καθίσαμε πολύ αλλά δεν θα ξεχάσω ποτέ την απόκοσμη εικόνα στην άδεια εκκλησία με τον τεράστιο τρούλο από πάνω μας σαν ουρανό. Με πήγε κι ως την περίφημη πόρτα, που όπως λέει ο θρύλος έχει μείνει κλειστή από την ΄Αλωση και δεν την ανοίγουν, γιατί τότε η Αγιά Σοφιά θα ξαναγυρίσει τους Έλληνες… Μύθοι βέβαια όλα αυτά, αλλά ο συνάδελφος τότε έκανε χιούμορ λέγοντας, πως ούτε αυτός θα επιχειρήσει να την ανοίξει…».

Νίκος Καλτσάς. Δρ Αρχαιολόγος πρώην διευθυντής Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου

«Η πρώτη μου αντίδραση ήταν  να μην ξαναπάω στην Αγία Σοφία. Γιατί έχω αγανακτήσει από όλη αυτή  την κατάσταση. Με έχει εξοργίσει ο Ερντογάν αλλά το ίδιο με έχει εξοργίσει και η διεθνής αντιμετώπιση, η συμπεριφορά της Ευρώπης ιδίως, απέναντι σ΄αυτή την πρωτοφανή, ανιστόρητη και βέβηλη πράξη. Τόσο οι αρχηγοί των κρατών όσο κυρίως, θα πρέπει να πω, οι προκαθήμενοι όλων των Εκκλησιών στον κόσμο θα έπρεπε να αντιδράσουν πρώτοι απ΄όλους. Από τον Πάπα ξεκινώντας, που θεωρώ ότι ο λόγος του ήταν εξαιρετικά χλιαρός και μικρός, αντί να καταδικάσει σθεναρά και απερίφραστα αυτήν την ενέργεια του Ερντογάν. Ούτε η συμπεριφορά της UNESCO είναι επαρκής, έτσι κι αλλιώς. Όσο για τους διανοούμενους της Τουρκίας είναι μία χούφτα ενώ ο όχλος στον οποίο απευθύνεται ο Ερντογάν είναι εκατομμύρια, που τον ακολουθούν τυφλά κι ας λειτουργεί εναντίον του ιδρυτή του κράτους τους, του Κεμάλ.

 Μόνον η διεθνής κοινότητα επομένως θα μπορούσε να λάβει μέτρα εναντίον του, τέτοια ώστε να τον επηρεάσουν. Αλλά δεν θα το κάνει, γιατί όλοι έχουν συμφέροντα στην Τουρκία. Κι εκεί ακριβώς και βασίζεται ο Ερντογάν, όταν παίρνει τέτοιες αποφάσεις».

Πέτρος Θέμελης. Αρχαιολόγος, ομ. καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης

«Δεν θέλω να ξαναπάω στην Αγία Σοφία, δεν θέλω να την δω ως τζαμί. Είναι εντελώς απαράδεκτο αυτό που έχει γίνει. Αλλά είναι απαράδεκτη και στάση της Δύσης. Γιατί ξέρουμε, ότι ο Ερντογάν μόνον κάποια οικονομικά μέτρα από την Δύση θα μπορούσε να φοβηθεί, τα οποία όμως δεν πρόκειται να έρθουν.  Κατά τ΄ άλλα δεν έχει ανάγκη κανέναν. Κάνει επίδειξη ισχύος, τραβάει το σχοινί, δείχνει τη δύναμή του. Προς όλες τις κατευθύνσεις, ακόμη και προς το εσωτερικό της χώρας του, γιατί όσο τολμηροί κι αν είναι κάποιοι διανοούμενοι της Τουρκίας και δεν συμφωνούν με όλα αυτά, δεν παύουν να είναι ελάχιστοι.

Μην περιμένουμε λοιπόν να αντιστραφεί αυτή η κατάσταση. Όσο υπάρχει ο Ερντογάν η Αγία Σοφία δεν πρόκειται να ξαναγίνει μουσείο. Ακόμη και οι διάδοχοί του , όποιοι κι αν είναι αυτοί, θα δυσκολευτούν να πάρουν πλέον τέτοιο ρίσκο.

Και η UNESCO από την άλλη μεριά, δεν είναι τίποτε. Μόνον μια σφραγίδα. Από τη στιγμή λοιπόν, που δεν μπορεί να επέμβει ούτε να αναλάβει ουσιαστικό ρόλο σε τέτοια θέματα, τι να την κάνουμε.  Εγώ για παράδειγμα, δεν θα ήθελα η Μεσσήνη να ενταχθεί στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Δεν με ενδιαφέρει».