Τουρίστες στον τόπο μας: Πάμε Λύκειο; Πάμε! Στο Λύκειο του Αριστοτέλη…

Πάμε Λύκειο; Πάμε!

Τώρα που είναι ανθισμένες και οι τζακαράντες της Ρηγίλλης, που ρίχνουν τα λουλούδια τους σ’ όλο το δρόμο κι όταν φυσάει αέρας τα σπρώχνει και μέσα στο Λύκειο…

Ανεβαίνοντας το δρόμο, με τα κλαδιά των δέντρων να φτιάχνουν μια μωβ ομπρέλα πάνω από το κεφάλι μου, βαδίζω παράλληλα με την περίφραξη του αρχαιολογικού χώρου, ώσπου να φθάσω στην είσοδο, που βρίσκεται, μάλλον κρυμμένη, δίπλα στη Λέσχη Αξιωματικών. «Παρακαλώ, μήπως ξέρετε πού είναι το Λύκειο του Αριστοτέλη;».

Το ξάφνιασμα, όλο δικό μου. Τουρίστες στην Αθήνα αυτήν την εποχή;

Αγνοώ πώς, αλλά το ζευγάρι των Βρετανών κάποιας ηλικίας που στέκεται στο πεζοδρόμιο είναι υπαρκτό. Προφανώς, δυσκολεύεται, όμως, να αντιληφθεί, ότι τα αρχαία δίπλα του, ελάχιστα απομεινάρια είναι η αλήθεια, αποτελούν ό,τι απέμεινε μέσα στο χρόνο, από την περίφημη σχολή του μεγάλου φιλοσόφου. Κι όμως η φήμη του είναι τέτοια, που κι αυτά ακόμη, τα δυσερμήνευτα και καθόλου εντυπωσιακά για τους απλούς επισκέπτες ερείπια, μπορούν να προκαλέσουν το ενδιαφέρον.

Γιατί επί δεκαοκτώ αιώνες, ως την Αναγέννηση δηλαδή, ο Αριστοτέλης ήταν για τη Δύση το άπαν της σοφίας και η αδιαμφισβήτητη αυθεντία σε όλα τα ερωτήματα της ανθρωπότητας. Αν, λοιπόν, εδώ δίδαξε ο Αριστοτέλης και, πράγματι, όλες οι μελέτες, διασταυρωμένες με τις αρχαίες πηγές, το επιβεβαιώνουν, αυτός είναι ένας χώρος ιερός.

Συγκεκριμένα, πάντως, πρόκειται για τα αρχαία κατάλοιπα της Παλαίστρας του Λυκείου, τον χώρο άσκησης δηλαδή, του σώματος και του πνεύματος των νέων της Αθήνας.

Το αρχαίο προάστιο

«Η θέση όπου βρέθηκε η Παλαίστρα είναι απόλυτα σύμφωνη με τις αρχαίες μαρτυρίες», όπως λέει μάλιστα η αρχαιολόγος, κυρία Έφη Λυγκούρη, που έκανε τις ανασκαφές στο χώρο του Λυκείου.

Και διευκρινίζει: «Λύκειον ονομαζόταν στην αρχαιότητα ένα μεγάλο προάστιο εκτός των τειχών, στα ανατολικά της Αθήνας. Εκτεινόταν ανάμεσα στην Πύλη του Διοχάρους, που βρισκόταν στην πλατεία Συντάγματος, κάπου εκεί στη διασταύρωση των οδών Μητροπόλεως και Πεντέλης -σήμερα εκεί βρίσκεται το εκκλησάκι της Αγίας Δύναμης- και επίσης του Ολυμπιείου, του Ιλισού, του Ηριδανού και του Λυκαβηττού»! Είναι πράγματι σαν να συγκλίνουν οι συντεταγμένες στο σημείο αυτό, ενώ πρώτη αναφορά στα αρχαία κείμενα γίνεται στον πλατωνικό διάλογο «Ευθύδημος».

Συγκεκριμένα, στην αρχή του διαλόγου, ο Σωκράτης κάθεται στο «Αποδυτήριο» μόνος του, αλλά, ενώ ετοιμάζεται να φύγει, βλέπει να φθάνουν στο Λύκειο από τον «κατάστεγο δρόμο», όπως αναφέρεται, ο Ευθύδημος και ο Διονυσόδωρος, συνοδευόμενοι από μαθητές τους. Και, από τον ζωηρό διάλογο που ακολούθησε μεταξύ τους, «οι κίονες του Λυκείου εθορύβησαν»…

Και, προς διευκρίνιση, το «Αποδυτήριον», σύμφωνα με τον Πλατωνικό διάλογο, ήταν ένας χώρος κοντά στην είσοδο του Γυμνασίου, με καθίσματα, ενώ ο «κατάστεγος δρόμος» θεωρείται πιθανόν να ήταν ένας δρόμος σκεπασμένος για την προπόνηση των δρομέων. Σαφής αναφορά για το Γυμνάσιο του Λυκείου γίνεται και στα «Ελληνικά» του Ξενοφώντα, που αναφέρει ότι μία αθηναϊκή δύναμη βγήκε έξω από την πόλη, δια μιας Πύλης και, σε σχηματισμό μάχης, έφθασε ως το Λύκειο Γυμνάσιο, προκειμένου να αντιμετωπίσει μία επίθεση των Σπαρτιατών.

Το 410 π.Χ. όλα αυτά. Αργότερα, εξάλλου, στο Λύκειο, θα αναφερθούν κι ο Πλούταρχος, ο Στράβων, ο Παυσανίας, λέγοντας όλοι τους ότι ήταν ένα ειδυλλιακό, κατάφυτο προάστιο στα ανατολικά της Αθήνας, έξω από την Πύλη του Διοχάρους. Ένας τόπος σκιερός, κοντά στο ποτάμι, με δέντρα και θάμνους κάθε λογής, χώρος επαφής με τη φύση, αλλά και περισυλλογής, ιδανικός για την διδασκαλία των νέων. Σ΄αυτή την περιοχή, άλλωστε, λατρευόταν από τα πανάρχαια χρόνια ο Λύκειος Απόλλων, ίσως ως ποιμενικός θεός, προστάτης των κοπαδιών από τους λύκους, αλλά το ιερό του δεν έχει εντοπιστεί.

Το Λύκειον υπήρχε από τα τέλη του 6 ου π.Χ. αιώνα κι ήταν ο χώρος όπου γινόταν η εκγύμναση των Αθηναίων οπλιτών και ιππέων και όπου οι έφηβοι εκτελούσαν τα στρατιωτικά τους καθήκοντα. Γι΄ αυτό και, όπως συνηθιζόταν στην αρχαιότητα, ιδρύθηκε εκεί το Γυμνάσιον -πιθανώς από την Αρχαϊκή εποχή- ενώ αργότερα, το 335 π.Χ., εγκαταστάθηκε η φιλοσοφική σχολή του Αριστοτέλη (384-322 π.Χ.), ο οποίος δίδαξε για περίπου δώδεκα χρόνια, που ήταν τα δημιουργικότερα της ζωής του. Αργότερα, στη Ρωμαϊκή εποχή, οι εγκαταστάσεις εμπλουτίσθηκαν με λουτρά, δεξαμενή κλπ, από τα τέλη του 2ου μ.Χ. αιώνα, όμως, άρχισε η παρακμή, ενώ η Παλαίστρα εγκαταλείφθηκε από τον 4ο αιώνα.

Λύκειος Απόλλων

Στο κέντρο της Αθήνας, ωστόσο, σήμερα, περικλεισμένος ασφυκτικά από λεωφόρους και σύγχρονα κτίρια, με τον Ιλισό θαμμένο κάτω από τόνους ασφάλτου και με ελάχιστη βλάστηση, ό,τι έχει απομείνει από το Άλσος του Λυκείου Απόλλωνα, βρίσκεται εδώ, σ΄αυτό το οικόπεδο των 11,5 στρεμμάτων. Η ανακάλυψη των αρχαίων είχε γίνει το 1996 από τις ανασκαφές σ΄αυτή την έκταση, στην οποία επρόκειτο αρχικώς να κτιστεί το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή.

Το σχέδιο εκείνο ματαιώθηκε, ο χώρος ανασκάφηκε, καθυστερήσεις υπήρξαν πολλές, κυρίως στην ανάδειξή του, αλλά, εν τέλει, η ανακάλυψη του Λυκείου του Αριστοτέλη αποτελεί σήμερα ένα ακόμη σημείο αναφοράς για την αρχαία Αθήνα.

Η αίσθηση, άλλωστε, που είχε προκαλέσει διεθνώς η είδηση ήταν τεράστια. Γιατί «προσδιορίζει το άγνωστο, μέχρι τότε, τρίτο μεγάλο Γυμνάσιο της Αθήνας», όπως λέει ο αρχιτέκτονας, κ. Δημήτρης Κουτσογιάννης. Ο ίδιος είχε αναλάβει την ανάδειξή του, με το σκεπτικό να δοθεί η αίσθηση του φυσικού χώρου, που συνέβαλλε ασφαλώς στη εκπαιδευτική διαδικασία του Λυκείου, «δεδομένου ότι δεν είναι το οικοδόμημα αυτό που αναδεικνύεται, αλλά ο χώρος των ιδεών», όπως λέει.

Και, πράγματι, κατηφορίζοντας από το μονοπάτι, η αλλαγή της ατμόσφαιρας είναι σημαντική. Μια μικρή «πλατεία» με ένα λιτό αμφιθέατρο βρίσκεται μπροστά μας -ιδανικός χώρος, όπως έχει αποδειχθεί για εκδηλώσεις, εδώ άλλωστε έδωσε παραστάσεις και η Κατερίνα Ευαγγελάτου– ενώ η αυστηρή περιχάραξη των αρχαίων τα καθιστά περισσότερο εύληπτα.

Η ελληνική Παλαίστρα

«Αυτή η παλαίστρα του Λυκείου δίνει ένα στοιχείο αναφοράς και σύγκρισης με τις άλλες παλαίστρες και τα γυμνάσια του ελληνικού κόσμου», λέει ο κ. Κουτσογιάννης. «Η περιγραφή μιας “ελληνικής παλαίστρας” έχει φθάσει ως εμάς από τον Ρωμαίο αρχιτέκτονα Βιτρούβιο και η συγκεκριμένη του Λυκείου, με τροποποιήσεις και επισκευές, που είχε και κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, ταυτίζεται σε αρκετά σημεία με την περιγραφή του, καθιστώντας την ένα ισχυρό αρχιτεκτονικό τοπόσημο στην Αθήνα», προσθέτει.

Καθισμένη στο «θεατράκι» όλος ο αρχαιολογικός χώρος απλώνεται μπροστά μου. Το κτήριο της Παλαίστρας καλύπτει έκταση 2, 5 στρεμμάτων και αποτελείται από μία ορθογώνια αυλή (23 Χ26 μέτρα), που περιβάλλεται από στοές. Στο κέντρο της βόρειας πλευράς ξεχωρίζει, λόγω διαστάσεων, η αίθουσα διδασκαλίας, το Εφηβείο, ενώ δύο στενοί, συμμετρικοί χώροι στις απέναντι πλευρές της έχουν θεωρηθεί, εξάλλου, από την κυρία Λυγκούρη ως οι βιβλιοθήκες της σχολής.

Άλλωστε, ο Αριστοτέλης είχε συγκεντρώσει στο Λύκειο μεγάλο αριθμό χειρογράφων, όπως αναφέρεται στις αρχαίες πηγές. Δεξιά και αριστερά του Εφηβείου πρέπει να ήταν το Ελαιοθέσιον, όπου οι μαθητές – αθλητές άλειβαν το σώμα τους με λάδι πριν από την άσκηση, το

όπου έβαζαν σκόνη, το Κωρυκείον για την άσκηση πυγμαχίας, ενώ στην Παλαίστρα υπήρχαν επίσης τα λουτρά.

Λείπει κάτι;

«Το Ωδείο του Δεσποτόπουλου έχει πατήσει πάνω στο νότιο τμήμα της Παλαίστρας και έχει καταστρέψει ένα τμήμα της, όπου φαίνεται ότι βρισκόταν η κεντρική πύλη. Επίσης δεν ξέρουμε, τι ακριβώς υπήρχε -ή υπάρχει ακόμη- στο τμήμα όπου βρίσκεται σήμερα η βίλα Ιλίσια και το Σαρόγλειο», όπως λέει ο κ. Κουτσογιάννης.

Κοιτάζοντας απέναντι προς το Σύνταγμα, μπορεί να φανταστεί κανείς πώς θα πρέπει να ήταν αυτή η παριλίσια περιοχή στην αρχαιότητα. Ή και πώς θα μπορούσε να είναι ακόμη και σήμερα, αν ένα μεγάλο άλσος υπήρχε στην καρδιά της πόλης…