Νίκη Γουλανδρή: Η «κυρία του Μουσείου» που ήθελε να είναι χρήσιμη

Υπήρξε μια προαίρεση μέσα μου. Να είμαι χρήσιμη στα χρόνια που θα ζήσω.

Είναι 2011 και η Νίκη Γουλανδρή παραχωρεί μια συνέντευξη, από αυτές που θα χαρακτηρίζαμε εφ’ όλης της ύλης, στην εφημερίδα «Καθημερινή». Συναντά τη δημοσιογράφο στο εστιατόριο του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας. Αρχοντική, ευγενής, κομψή, με μια κομψότητα που εξήρε ακόμα και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, του οποίου υπήρξε θαυμάστρια και φίλη και συνεργάτις ένα διάστημα, όπως είχε δηλώσει η ίδια. Με νεανική ζωντάνια και ανάλαφρο περπάτημα, παρά τα χρόνια της, πάντα φιλοπερίεργη, κινούμενη στους χώρους του Μουσείου με το οποίο συνέδεσε τη ζωή της ως οικοδέσποινα και απλός επισκέπτης την ίδια στιγμή.

Έχει μια έγνοια που την κάνει να χάνει τον ύπνο της… Οι πόροι για τη συντήρηση του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας έχουν συρρικνωθεί απελπιστικά. Η Πολιτεία αδυνατεί να συνδράμει. Το Μουσείο κινδυνεύει, αν όχι να κλείσει, να περιορίσει σε μία με δύο φορές την εβδομάδα τη δραστηριότητά του.

Είναι φυσικό να την ανησυχεί. Το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας είναι παιδί της. Παιδί της ίδιας και του συζύγου της, Άγγελου Γουλανδρή, τον οποίο εξακολουθεί να θαυμάζει. Και ας έχει φύγει από τη ζωή…

«Από τις προσωπικότητες που έχετε συναντήσει ποια θεωρείτε την πιο φωτισμένη και χαρισματική;», τη ρωτά η δημοσιογράφος.

«Τον άντρα μου», απαντά εκείνη. «Ήταν φωτισμένος. Αυτήν τη στιγμή θα έλυνε και το θέμα του Μουσείου. Θα έβρισκε μια λύση. Μια σοβαρή προσέγγιση. Έχω εξαιρετικούς συνεργάτες, αλλά εκείνος είχε το κάτι παραπάνω. Αυτός θα άνοιγε δρόμο…», προσθέτει.

«Σας λείπει;», ακολουθεί η επόμενη ερώτηση.

«Πολύ. Ως οδηγός και εμπνευστής», ομολογεί η Νίκη Γουλανδρή.

Η Νίκη Κεφαλά, όπως ήταν το πατρικό της όνομα, με καταγωγή από την ληξουριώτικη αρχοντική οικογένεια Κεφαλά, θα συναντήσει τον Άγγελο Γουλανδρή, της γνωστής εφοπλιστικής οικογένειας στη θάλασσα του Π. Φαλήρου. Κολυμπώντας. Και μαζί του θα χαράξει μια πορεία ζωής, εμπνευσμένη από ένα κοινό όραμα.

«Πώς γνωριστήκατε;», η επόμενη ερώτηση.

«Κολυμπώντας. Στον Μπάτη. Με σύστησε ένας φίλος του. «Σου συστήνω τον καλύτερο Ελληνα», μου είπε. Ηταν πολύ νέος. Παντρευτήκαμε πολύ νέοι.», απαντά αυθόρμητα.

«Γιατί επιλέξατε να δημιουργήσετε ένα Μουσείο Φυσικής Ιστορίας;»

«Γιατί αγαπούσαμε πολύ τη Φύση.»

Οι δύο αυτές αγάπες, για τον Άγγελο Γουλανδρή και τη Φύση, μαζί με τη μελέτη, ως βασική πηγή της γνώσης, θα της δώσουν κατεύθυνση, λειτουργώντας σαν πυξίδα για ό,τι κι αν κάνει. Και έκανε πολλά. Ταξίδεψε σε όλο τον κόσμο, δραστηριοποιήθηκε κοινωνικά και πολιτικά, εργάστηκε σκληρά, αναγνωρίστηκε διεθνώς, τιμήθηκε πολλάκις. Πατώντας, όμως, πάντα σταθερά στη Γη, παίρνοντας μέτρο και κατεύθυνση από τη Φύση, την ομορφιά και τη βιοποικιλότητα, ειδικά της ελληνικής Γης.

«Ο Αναξίμανδρος έλεγε ότι η Φύση λειτουργεί “κατά την του χρόνου τάξιν”», αναφέρει στην ίδια συνέντευξη η Νίκη Γουλανδρή.

Και σε άλλο σημείο της: «Τίποτα δεν μοιάζει με τη λαμπρότητα και την ομορφιά της γης. Εχουμε χαλάσει τον πλανήτη. Οι επιστημονικές κατακτήσεις δεν είναι προς όφελος του ανθρώπου και της ζωής. Τα πάντα έχουν εξαθλιωθεί εν ονόματι του καταναλωτισμού. Μια κοινωνία προσανατολισμένη στα περισσότερα και ακόμη περισσότερα. Με τα σημερινά αποτελέσματα».

Τη ρωτούν αν θεωρεί πως υπήρξε τυχερή. Απαντά με αφοπλιστικό όσο και κατηγορηματικό τρόπο: «Υπήρξε μια προαίρεση μέσα μου. Να είμαι χρήσιμη στα χρόνια που θα ζήσω. Το ίδιο πίστευε και ο άντρας μου. Ο Αϊνστάιν έχει πει ότι οφείλει την μεγάλη επίδοση στα μαθηματικά στον Ντοστογιέφσκι. Βλέπετε, ότι η γνώση προϋποθέτει κυρίως μελέτη, ανεξάρτητα με το αντικείμενο που θα επιλέξει κανείς να ασχοληθεί».

Η Νίκη Γουλανδρή έφυγε από κοντά μας τα ξημερώματα του Σαββάτου, αφήνοντας πίσω της τεράστιο έργο και παρακαταθήκη ένα μουσείο θεσμό. Το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας. Μουσείο ορόσημο στη σχολική -και όχι μόνο- ζωή χιλιάδων Ελλήνων, που ξεκίνησε τη σημαντικότατη πορεία του το 1964, ως εργαστήριο έρευνας και δράσης.

Εκεί, μέσα στο Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας στην Κηφισιά, σε ένα μικρό διαμέρισμα όπου ζούσε, στο σπίτι της, αφήνει και την τελευταία της πνοή, στα 94 της χρόνια, έχοντας ταυτίσει την ύπαρξή της με τη δική του ύπαρξη. Με ένα έργο που προχώρησε σιωπηρά, παράλληλα με τις άλλες αναπτυξιακές επενδύσεις των δύο ιδρυτών του που επένδυσαν σε αυτό πόρους, χρόνο και γνώση. Θέλοντας να δημιουργήσουν έναν θεσμό που θα είχε ως στόχο την εθνική ετοιμότητα για την προστασία του πολύτιμου φυσικού πλούτου της χώρας και τη συνείδηση των νέων για ένα νέο κώδικα αξιών. Με γνώμονα την ισόρροπη συνύπαρξη φυσικού περιβάλλοντος και ανθρώπου.

Η Νίκη Γουλανδρή έγινε γνωστή διεθνώς για τους αγώνες της για την προστασία του περιβάλλοντος, συνδέοντας οικολογικούς στόχους με πολιτιστικές αξίες. Και πίστευε πάντοτε ότι ο κόσμος χρειάζεται νέες αξίες προκειμένου να επιτευχθεί η απαραίτητη ισορροπία μεταξύ του ανθρώπου και της κοινωνίας.

Ως άτομα – η ίδια και ο άνδρας της Άγγελος Γουλανδρής – θεωρούνται πρωτοπόροι στη σκέψη και στην πράξη. Και η σταδιοδρομία της επιβεβαιώνει την πραγματοποίηση των πιστεύω της.

Μεγαλώνει στο κέντρο της Αθήνας. Τα παιδικά χρόνια της κύλησαν στον κήπο του Αρχαιολογικού Μουσείου. Πηγαίνει Δημοτικό σε δημόσιο και συνεχίζει στη Γερμανική Σχολή Αθηνών.

Ξεκινά τις ακαδημαϊκές σπουδές της από την Αθήνα, σπουδάζοντας Πολιτικές Επιστήμες και Οικονομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, για να ακολουθήσουν μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης, στην Πολιτειολογία και στην Φιλοσοφία, με τους φιλοσόφους Horkheimer και Adorno. Μελετά, ερευνά, ψάχνει. Ψάχνει να τοποθετηθεί. Έχοντας μέσα της την προαίρεση να κάνει τον κόσμο καλύτερο. Κάτι που, όμως, θα συνειδητοποιήσει αργότερα.

Θα εργαστεί σκληρά για να κάνει το όραμα και τις αξίες της πραγματικότητα.

Θα ακολουθήσει μια εντυπωσιακή πορεία κοινωνικής, πολιτικής και πολιτειακής δράσης, για την οποία θα λάβει πολλαπλές διακρίσεις στην πορεία, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη.

Θα ταξιδέψει σε όλο τον κόσμο, θα συνδεθεί με μεγάλες προσωπικότητες, θα «παιδευτεί» μέσα από ανθρώπους και εμπειρίες.

Ένας από τους ανθρώπους αυτούς έμελλε να είναι και η Τζάκι Κένεντι – Ωνάση, αφού η Νίκη Γουλανδρή ήταν από τους ελάχιστους φίλους της Κένεντι στην Ελλάδα. Μια φιλία που ενέπνευσε μάλιστα τη μυθιστοριογράφο Ruth Francisco να γράψει στο βιβλίο της για την Τζάκι Κένεντι: «Όταν μου τηλεφωνεί η Νίκη Γουλανδρή, μυρίζω τα αγριολούλουδα στον Σκορπιό».

Παράλληλα, θα ασχοληθεί με τη μεγάλη της αγάπη που δεν είναι άλλη από τη ζωγραφική απεικόνιση της ελληνικής χλωρίδας. Ενασχόληση που θα της χαρίσει διεθνή αναγνωρισιμότητα ως βοτανικής ζωγράφου.

«Πρέπει να πω ότι από πολύ νεαρής ηλικίας οι γονείς μου είχαν διαπιστώσει την επίδοσή μου στη ζωγραφική και μου ξεκίνησαν μαθήματα με τον ζωγράφο-αγιογράφο Κωνσταντίνο Αρτέμη. Ωστόσο είχα πάντοτε την ενθάρρυνση και τη στήριξη του Αγγελου Γουλανδρή, αλλά η ζωγραφική του έκφραση είναι πολύ διαφορετική από τη δική μου. Είναι καθαρά γεωμετρική και δεν έχει άμεση σχέση με τη φύση», θα δηλώσει κάποια στιγμή η ίδια, σε συνέντευξή της στο «Βήμα», το 2012.

Η Νίκη Γουλανδρή αφήνει πίσω της ζωγραφικές απεικονίσεις περίπου 800 ελληνικών φυτών, αφιερώνοντας το καλλιτεχνικό έργο της στη διάσωση της ελληνικής χλωρίδας.

Έχει επίσης ζωγραφίσει για την πορσελάνη Limoges και την Royal Copenhagen και μαντίλια σε μετάξι για τον οίκο Hermès, χωρίς, ωστόσο, οι συνεργασίες αυτές να τη βγάλουν από την πορεία της ζωής της.

«Τα μαντίλια για τον οίκο Hermes ήταν ένα άλλο είδος ζωγραφικής που δεν είχα προηγουμένως δοκιμάσει. Μου άρεσε η πρόταση και έδωσε και για μένα και για τον οίκο Hermès ένα καλό αποτέλεσμα. Ναι, πρέπει να ομολογήσω ότι οι προκλήσεις ήταν πολύ δελεαστικές. Ποτέ όμως δεν μου πέρασε από το μυαλό η ιδέα να εγκαταλείψω την αφοσίωσή μου στην ελληνική φύση και στο Μουσείο», θα δηλώσει σε άλλη συνέντευξή της, το 2012, στο «Βήμα» και στην Κατερίνα Λυμπεροπούλου.

Και δεν εγκατέλειψε ποτέ ούτε την ελληνική φύση ούτε το Μουσείο της. Κοιτώντας ψηλά, αλλά πατώντας σταθερά στη Γη.

Κυρία Γουλανδρή, θα θέλατε να πάτε στο φεγγάρι;

Οχι, μ’ αρέσει να το βλέπω με τα μάτια του παιδιού ακόμη που αγνοεί ότι πήγαν οι άνθρωποι στο φεγγάρι. Μου αρκεί η Γη

(Συνέντευξη στο «Βήμα», 2008)

Οι σταθμοί της ζωής της

1964

Με τον σύζυγό της Άγγελο Γουλανδρή, ίδρυσαν το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας. Το Μουσείο αποτελεί σήμερα σημαντικό κέντρο οικολογικής έρευνας και εκπαίδευσης.

1974-1975

Υφυπουργός Κοινωνικών Υπηρεσιών στην κυβέρνηση Καραμανλή με ιδιαίτερη αποστολή την μέριμνα των 200.000 προσφύγων της Κύπρου.

1975-1981

Αντιπρόεδρος της Ελληνικής Ραδιοφωνίας και Τηλεόρασης.

1989-1991

Αντιπρόεδρος του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού.

1980-2002

Πρόεδρος του Σωματείου “Σώστε τα Παιδιά”.

1992-1995

Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Κέντρου Ερευνών Διεθνούς Ανάπτυξης (IDCR) του Καναδά.

1992

Μέλος της Ελληνικής Αντιπροσωπίας στην Συνδιάσκεψη του Ρίο.

1993-1996

Μέλος της 12μελούς Διεθνούς Επιτροπής για τον Πολιτισμό και την Ανάπτυξη, υπό την Προεδρία του κ. Perez de Cuellar.

1996-2019

Πρόεδρος του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας

2003

Μέλος της Ελληνικής Αντιπροσωπείας της Διάσκεψης του Johannesburg

Η Νίκη Γουλανδρή έλαβε πολλές διακρίσεις σε αναγνώριση του έργου της:

• Τιμητική διάκριση της Ακαδημίας Αθηνών.
• Μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας του Λινναίου.
• Μέλος του τιμητικού καταλόγου των Ηνωμένων Εθνών “Global 500”.
• Εξελέγη Γυναίκα της Ευρώπης 1991 από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα
• Επίτιμος διδάκτωρ του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, του Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, του Τμήματος Γεωπονίας, και του Τμήματος Βιολογίας.
• Επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, του Τμήματος Προσχολικής Εκπαίδευσης, του Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης και του Τμήματος Ειδικής Αγωγής.
• Επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Uppsala.
• Αντεπιστέλλον μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών.
• Επίτιμος διδάκτωρ του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών.
• Μέλος της Academia Europea

Της απονεμήθηκαν οι εξής τιμητικές διακρίσεις:

• Ταξιάρχης του Τάγματος του Φοίνικος από την Ελληνική Πολιτεία.
• Αξιωματικός της Λεγεώνος της Τιμής της Γαλλίας.
• Σταυρός Α΄ Τάξεως του Τάγματος της Αξίας της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας.