Μάχη για την τέχνη – Η Ουκρανία καταγγέλλει την Ρωσία για κλοπή έργων του Ιβάν Αϊβαζόφσκι

Είναι ο ζωγράφος του χρώματος, του ανέμου και της θάλασσας με τα κύματά της να βγαίνουν απ΄ τον πίνακα και να ακούγεται η βοή τους και τους ουρανούς να καθορίζουν τα τεκταινόμενα.

Είναι ο Ιβάν Αϊβαζόφσκι, ο «Τσάρος της θάλασσας», όπως τον είχε αποκαλέσει ο τσάρος Νικόλαος Α΄. Και γι΄αυτόν μάχονται σήμερα η Ουκρανία με την Ρωσία, γιατί δεν είναι μόνον τα εδάφη και ό,τι συναρτάται με αυτά, είναι και οι ουκρανικοί πολιτιστικοί θησαυροί, που λεηλατήθηκαν κατά την ρωσική εισβολή του 2022 αλλά ήδη και από το 2014 με την προσάρτηση της Κριμαίας.

Για περισσότερο από μια δεκαετία έτσι, η Ουκρανία διεκδικεί από την Ρωσία τους ατμοσφαιρικούς θαλασσινούς πίνακες του διάσημου ζωγράφου του 19ου αιώνα, που γεννήθηκε πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στη Θεοδοσία, το λιμάνι της Μαύρης Θάλασσας στην Κριμαία, όπου ίδρυσε ακόμη και μουσείο για να εκθέσει τα έργα του, το 1880.

Το Κρεμλίνο αναφέρει τον αρμενικής καταγωγής καλλιτέχνη ως εθνικό σύμβολο της Ρωσίας. Ουκρανοί ιστορικοί τέχνης όμως, όπως η Οξάνα Σεμενίκ αλλά και ο πρόεδρος Βλαντιμίρ Ζελένσκι κατηγορούν τη Ρωσία, ότι λεηλάτησε, μεταφορικά και κυριολεκτικά τα έργα του, που ανήκουν στον ουκρανικό λαό.

Ενώ και πέρα από τους αντιμαχόμενους, η Ιρίνα Ταρσίς, ιστορικός, νομικός και ιδρύτρια του Κέντρου για το Δίκαιο Τέχνης που εδρεύει στη Νέα Υόρκη και τη Ζυρίχη επισημαίνει στο The Art Newspaper, ότι η δράση της Ρωσίας στην Ουκρανία είναι «σε κάποιο βαθμό ταυτόσημη με αυτό που συνέβη με τις ‘‘ταξιαρχίες των τροπαίων’’, που μετέφεραν έργα τέχνης από γερμανικά αποθετήρια στη Σοβιετική Ένωση» στη λήξη του πολέμου. Άλλωστε έως και επιχειρήσεις μυστικών υπηρεσιών για την κλοπή έργων του Αϊβαζόφσκι και άλλων καλλιτεχνών έχουν καταγραφεί.

Λάφυρα πολέμου

Και το αποτέλεσμα είναι, ότι περισσότεροι από 400 πίνακες του ζωγράφου, που φυλάσσονταν στην Εθνική Πινακοθήκη Αϊβαζόφσκι στην Θεοδοσία πέρασαν σε ρωσικά χέρια, ταυτόχρονα με την προσάρτηση της Κριμαίας.

Όπως και άλλα έργα του ιδίου, καθώς και άλλων καλλιτεχνών από το Μουσείο Τέχνης της Συμφερόπολης, τα οποία είχαν δανειστεί για έκθεση σε Μουσείο Τέχνης στην Μαριούπολη. Λάφυρα πολέμου δηλαδή, παρ΄όλο ότι η Ρωσία απορρίπτει τον όρο.

Το 2016 μάλιστα, η Κρατική Πινακοθήκη Τρετιάκοφ στην Μόσχα οργάνωσε έκθεση με έργα του Αϊβαζόφσκσι από την Θεοδοσία για τα 200 χρόνια από την γέννηση του καλλιτέχνη. Πρόσφατα εξάλλου, η Τρετιάκοφ επίσης, δάνεισε έργα του Αϊβαζόφσκι και του Άρκχιπ Κούιντζι, άλλου ζωγράφου του 19ου αιώνα από την Ουκρανία, στο Capital Museum του Πεκίνου για μια έκθεση με τίτλο «Η ψυχή της Ρωσίας».

Ακόμη, το 2024 η ρωσική κυβέρνηση ολοκλήρωσε την ανακαίνιση του Μουσείου Θεοδοσίας για την 10η επέτειο από την προσάρτηση της Κριμαίας, ένα έργο που εκτιμάται σε 870 εκατομμύρια Rb (8,5 εκατομμύρια δολάρια) και περιγράφηκε από τον ρώσο επικεφαλής της Κριμαίας, Σεργκέι Ακσιόνοφ, ως «εθνικός θησαυρός», που έχει την εύνοια του Βλαντιμίρ Πούτιν.

Ο Αϊβαζόφσκι και η Ελλάδα

Ως ο μεγαλύτερος θαλασσογράφος όλων των εποχών θεωρείται από πολλούς ο Ιβάν Αϊβαζόφσκι (1817-1900), που γεννήθηκε από οικογένεια εμπόρων στην αρχαία ελληνική πόλη της Κριμαίας, ιδρυμένη από τον 6ο π.Χ. αιώνα κατά τον τελευταίο ελληνικό αποικισμό στην Μαύρη Θάλασσα.

Σπούδασε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Αγίας Πετρούπολης, στην οποία και δίδαξε αργότερα ενώ φυσικά εργάσθηκε στην ίδια πόλη, καθώς από νωρίς έγινε γνωστός για το μεγάλο ταλέντο του.

Με τους πίνακές του ταξιδεύει τον θεατή σε όλες τις θάλασσες του κόσμου, και τις ελληνικές φυσικά, με θέματα, που συχνά αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα, σε ναυμαχίες, στον Ρωσοτουρκικό πόλεμο αλλά και στην Ελληνική Επανάσταση.

Όπως η «Πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας από τον Κανάρη» (1881), η «Ανατίναξη της Μονής Αρκαδίου (1867), η «Ναυμαχία του Ναυαρίνου» (1946) και η «Ναυμαχία του Τσεσμέ» (1848) στα Ορλωφικά με τους δύο πρώτους να βρίσκονται στην ελληνική Εθνική Πινακοθήκη. Μαζί και με άλλα έργα του, όπως οι εκπληκτικές θαλασσογραφίες που αποδίδουν το Σούνιο σε τρικυμία ή τον πίνακα στον οποίο ο ίδιος ζωγραφίζει τη φύση.

Το έργο του και ο ίδιος έχαιρε μεγάλης εκτίμησης στην Ρωσία, στην οποία είχε προσαρτηθεί η πατρίδα του από το 1783 με Διάταγμα της Μεγάλης Αικατερίνης ενώ φίλοι του ήταν σπουδαίες προσωπικότητες, όπως ο Τσέχωφ, ο Γκόγκολ και ο Ντοστογιέφσκι. Η σχέση του με την Ελλάδα εξάλλου, συνεχίσθηκε με τους απογόνους, καθώς δύο από τις κόρες του παντρεύθηκαν Έλληνες της Οδησσού ενώ δύο από τα εγγόνια του εγκαταστάθηκαν στην χώρα μας

Αμφιλεγόμενη δημοπρασία

Σήμερα όμως και από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία έχουν αφαιρεθεί από διάφορα μουσεία κι άλλοι πίνακες του Αϊβαζόφσκι, οι οποίοι μεταφέρθηκαν στην Συμφερόπολη. Η στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών της Ουκρανίας απαριθμεί επί του παρόντος πέντε έργα του καλλιτέχνη στον ανανεωμένο κατάλογο κλεμμένης κληρονομιάς στον ιστότοπό της War and Sanctions.

Σ΄αυτά περιλαμβάνεται η «΄Αποψη της πόλης της Οδησσού» (1840-50) από το Μουσείο Τέχνης της Χερσώνας, αν και γενικότερα υπάρχει κάποια σύγχυση σχετικά με το ποια ακριβώς έργα του Αϊβαζόφσκσι έχουν λεηλατηθεί.

Έτσι πριν ένα χρόνο, τον Φεβρουάριο του 2024, ο πρώην γενικός εισαγγελέας της Κριμαίας της Ουκρανίας Τζιούντοζ Μάμεντοβ ανέφερε σε ανάρτησή του στο X, ότι ένας ρωσικός οίκος δημοπρασιών πουλούσε ένα κλεμμένο θαλασσινό τοπίο του Αϊβαζόφσκι με τίτλο «Φεγγαρόφωτη νύχτα». Κι ότι το έργο, το οποίο τελικά πουλήθηκε για 885.000 δολάρια ήταν μεταξύ 52 αντικειμένων, που είχαν μεταφερθεί παράνομα από τη Ρωσία στο Μουσείο Τέχνης της Συμφερόπολης, το 2014 και αναφέρθηκαν στην Ιντερπόλ ως κλεμμένα το 2017.

Ο οίκος δημοπρασιών της Μόσχας πάντως, αρνήθηκε την κατηγορία παρουσιάζοντας στοιχεία, που δείχνουν ότι το έργο που δημοπρατήθηκε ήταν διαφορετικό από το αναφερόμενο ως κλεμμένο ενώ συνοδευόταν και από «τεκμηρίωση πλήρους προέλευσης». Κατά τους ίδιους η σύγχυση φαίνεται να προήλθε από την ονομασία του πίνακα που είναι ταυτόσημη σε διαφορετικά έργα.

Επιχείρηση μυστικών υπηρεσιών

Γεγονός είναι, ότι ο Ιβάν Αϊβαζόφκσι ήταν ένας παραγωγικός καλλιτέχνης, που δημιούργησε πολυάριθμες θαλασσινές σκηνές με φεγγάρι. Αλλά προφανώς, δεν είναι αυτός μόνον ο λόγος, που υπάρχει τέτοια ασάφεια και αντιφατικότητα στις πληροφορίες που συγκεντρώνονται, αφού ο πόλεμος επιβάλλει τους δικούς του όρους.

Ένας πίνακας πάντως με τον τίτλο «Φεγγαρόφωτη νύχτα» (1882) περιλαμβάνεται στην ηλεκτρονική κρατική βάση δεδομένων της Ρωσίας με μουσειακά αντικείμενα ως μέρος της συλλογής του μουσείου της Συμφερόπολης, αν και οι φωτογραφίες του δείχνουν σαφείς διαφορές από τον πίνακα, που δημοπρατήθηκε στην Μόσχα.

Μια αναφορά του 2018 από την υπηρεσία της Κριμαίας του χρηματοδοτούμενου από τις ΗΠΑ ραδιοτηλεοπτικού σταθμού Radio Liberty εντόπισε την «Φεγγαρόφωτη νύχτα» ανάμεσα σε πίνακες που αφαιρέθηκαν παράνομα από το Μουσείο Τέχνης Κούιντζι της Μαριούπολης κατά τη διάρκεια της ρωσικής προσάρτησης της Κριμαίας.

Αποκαλυπτικές εξάλλου, είναι οι πληροφορίες από την Βάση Δεδομένων Κλεμμένων Έργων Τέχνης της Ιντερπόλ, που περιλαμβάνει επίσης την «Φεγγαρόφωτη νύχτα στην Συμφερόπολη» ανάμεσα σε τρία έργα του Αϊβαζόφσκι, που εκλάπηκαν από την Ουκρανία.

Κατά τη διάρκεια αυτής της επιχείρησης, η οποία μάλιστα χαρακτηρίστηκε «ηρωική» από τα ρωσικά κρατικά μέσα ενημέρωσης, τρεις άνδρες που συνδέονται με τις υπηρεσίες πληροφοριών της Ρωσίας χρησιμοποίησαν μολδαβικές πινακίδες κυκλοφορίας στα αυτοκίνητά τους, που μετέφεραν τους πίνακες από τη Μαριούπολη στη Συμφερόπολη, προτού οι ουκρανικές αρχές προλάβουν να τους αντιληφθούν.

Η λίστα των κλεμμένων

Αλλά και η βάση δεδομένων κλεμμένης πολιτιστικής κληρονομιάς της Ουκρανίας, που ενημερώθηκε τον περασμένο μήνα απαριθμεί 44 έργα, που αφαιρέθηκαν από το Μουσείο Τέχνης Κούιντζι (29 από αυτά, το 2014), συμπεριλαμβανομένης της «Φεγγαρόφωτης νύχτας».

Επίσης το έγκυρο Art Loss Register (ALR) με έδρα το Λονδίνο επιβεβαιώνει, ότι είχε τις ίδιες πληροφορίες στη βάση δεδομένων του για κλεμμένα έργα τέχνης.

Γενικότερα η λίστα των κλεμμένων αναφέρει, επί του παρόντος 797 κλεμμένα αντικείμενα από τέσσερα μουσεία και 16 αρχαιολογικούς χώρους, παρέχοντας έτσι και έναν σημαντικό χάρτη της γεωγραφικής κλίμακας της λεηλασίας.

Τελικά το μουσείο της Συμφερόπολης κατέχει πλέον τα περισσότερα έργα από την Ουκρανία. Μαζί, μάλιστα με μουσειακούς πίνακες από το Άαχεν της Γερμανίας, που κατασχέθηκαν από τον Κόκκινο Στρατό το 1945 και φυλάσσονταν σε μυστικούς χώρους για δεκαετίες.

Κατόπιν αυτών εξάλλου, ο διευθυντής του Κεντρικού Μουσείου της Ταυρίδας στην Συμφερόπολη Αντρέι Μάλγκιν υπόκειται σε κυρώσεις από την ΕΕ και την Ελβετία, επειδή φιλοξενεί τέχνη, που λεηλατήθηκε από τις ρωσικές δυνάμεις στη Χερσώνα, το 2022.

Διαβάστε επίσης:

Η λογοτεχνία σε δημοπρασία – Από τον Τζέιμς Τζόις και τον Όσκαρ Ουάιλντ στον «Νονό»

Τα πρόσωπα και τα πορτρέτα τους – Έκθεση της Συλλογής Φέλιου

Μαρλίν Ντιμά: Το σύγχρονο βλέμμα της τέχνης στα κυκλαδικά ειδώλια