Τον Οκτώβριο του 1944 καθώς ολοκληρωνόταν η αποχώρηση των Γερμανών από την πρωτεύουσα, περίπου διακόσιοι Εβραίοι που μέχρι τότε κρύβονταν σε υγρά υπόγεια, κοντινά χωριά, σπηλιές «βγήκαν την ημέρα εκείνη στο φως», σημειώνει η Ελένη Μπεζέ στο βιβλίο της Νέα Ζωή, Έλληνες Εβραίοι μετά τη Σοά (Άγρα 2024).

«Οι γέροι άνδρες με δάκρυα στα μάτια, απ’ τη συγκίνηση αλλά και την ξαφνική έκθεση στο φως, πήραν τρεκλίζοντας το δρόμο προς τη συναγωγή. Μαζί τους νέοι και νέες. Η πομπή απλώθηκε κι έπειτα άρχισε να φθίνει. “Δεν υπήρχαν άλλοι”».

1

Οι δύο κοινότητες

Σε αυτήν την τόσο αφηγηματική και ζωντανή μελέτη, η Ελένη Μπεζέ αναδεικνύει την πιο υποφωτισμένη πτυχή της εβραϊκής περιπέτειας στον ελλαδικό χώρο.

Πώς ανασυγκροτήθηκαν οι επιζώντες Έλληνες Εβραίοι όταν επέστρεψαν στη χώρα ξεκινώντας από την Απελευθέρωση έως το 1955.

Η μελέτη προδίδει πόσο σφιχτά δεμένες υπήρξαν οι τύχες των δύο πολύπαθων λαών -άγνωστο ως σήμερα. Και ειδικά με την Αριστερά.

Σοά ή Ολοκαύτωμα

Την κρίσιμη αυτή περίοδο πλάθεται η νέα εβραϊκή συνείδηση (ταυτότητα), χαλυβδώνεται η αλληλεγγύη της κοινότητας και το κύριο πατριωτικό αφήγημά τους, ο σιωνισμός. Μοιάζει αδύνατον να κατανοήσει κανείς την εβραϊκή ιστορία χωρίς να συλλάβει την ένταση της προσπάθειάς τους να ξεκινήσουν από την αρχή μετά τη Σοά.

Ειρήσθω εν παρόδω, πιο σωστά χρησιμοποιείται ο όρος Σοά (Shoah), που σημαίνει «ολοκληρωτική καταστροφή», εν αντιθέσει με το λιγότερο ακριβές βιβλικό Ολοκαύτωμα, που σημαίνει «θυσία για του πυρός».

Ο μύθος της σιωπής

Ωστόσο, κατά παράξενο τρόπο οι πολλαπλές μαρτυρίες και το αρχειακό υλικό της εποχής δεν συγκροτήθηκε ποτέ μέχρι σήμερα σε corpus μελέτης. Είχε επικρατήσει μάλιστα ο μύθος της σιωπής των επιζόντων, ένας «καθησυχαστικός μύθος». Όπως όμως σημειώνει η Ελένη Μπεζέ, «ακόμη και αν οι Έλληνες Εβραίοι μίλησαν, έγραψαν και, κυρίως, ακούστηκαν από τη δεκαετία του 1980 κι έπειτα, είναι επίσης αλήθεια πως κάποιοι μίλησαν ή έγραψαν μετά ή και στη διάρκεια της Σοά».

Η συγκεκριμένη μελέτη ξεχωρίζει όχι μόνο για την πρωτοτυπία της (θα εξελιχθεί σε βιβλίο αναφοράς). Κυρίως γοητεύει με τη φιλμική, λυρική του ένταση. Ακολουθεί την αιχμή του δόρατος, τα κορυφαία γεγονότα μέσα από τη μαρτυρία και το βλέμμα των πρωταγωνιστών σε αυτό το αληθινό δράμα. «Τι συνέβη σε ποιόν παρά στο τί συνέβη γενικά», σημειώνει η Ελένη Μπεζέ.

Και βέβαια διατηρεί την ουδετερότητα του μελετητή, παρότι η οικογενειακή της ιστορία συνυφαίνεται με την περίοδο αυτή.

Η ιστορική πατρίδα

Την περίοδο αυτή αναδύεται ο σιωνισμός ως κυρίαρχο ιδεολογικό ρεύμα στις εβραϊκές κοινότητες. Και κυρίως στην Αθήνα όπου συγκεντρώνεται κυρίως η δράση τους μεταπολεμικά. Όπως εξηγεί η Ελένη Μπεζέ, ηγετική μορφή του ελληνικού εβραϊσμού αναδεικνύεται ο πρόεδρος της Σιωνιστικής Ομοσπονδίας Ελλάδος Ασέρ Μωυσής,

Εκείνος εκφώνησε την πρώτη επίσημη ομιλία στη συναγωγή της Αθήνας όπου συγκεντρώθηκαν οι επιζώντες μετά την Απελευθέρωση.

«Το εν λογω κείμενο αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα του μεταπολεμικού ελληνικού σιωνιστικού λόγου, όπου, χωρίς να αμφισβητείται ο δεσμός με την ελληνική πατρίδα, η “ιστορική” πατρίδα δεν είναι άλλη από τη Σιών», σημειώνει η Ελένη Μπεζέ.

Σύμφωνα με τον Μωυσή, η ιστορία του εβραϊκού λαού αποτελείται από κύκλους. Αν η τέταρτη περίοδος στιγματίζεται από τον ξεριζωμό από το ιερό έδαφος της γης του Ισραήλ, η πέμπτη περίοδος χαρακτηρίζεται ως Εθνική Αναγέννηση. Ο ηγέτης δίνει ελπίδες και μάλιστα μοιάζει να παρακινεί για εθνική ολοκλήρωση και άρνηση της ζωής στη διασπορά.

Επιστροφή στην Ελλάδα

Μαρτυρίες που συμπεριλαμβάνει η Ελένη Μπεζέ αποδεικνύουν ότι για καιρό οι επιζήσαντες κυκλοφορούσαν στους δρόμους σχεδόν ή ολοκληρωτικά γυμνοί. Στο πλαίσιο του σιωνιστικού πνεύματος, οι Έλληνες Εβραίοι ίδρυσαν στην Αθήνα δομές και οργανώσεις για να λύσουν το πρόβλημα της στέγασης, μεταξύ άλλων.

Στην Αθήνα υπάρχει η Στέγη Απροστάτευτου Κοριτσιού, το ορφανοτροφείο Η Εσθήρ και οι Αχσαρότ (τα αγροκτήματα προετοιμασίας για την αγροτική δουλειά στο Ισραήλ). Η πρώτη μεταπολεμική Αχσαρά οργανώθηκε σε μια έκταση δεκαπέντε στρεμμάτων στα Πατήσια, γνωστή ως «κτήμα Τσάκωνα». Άλλη μία ιδρύεται και στην περίφημη Γεωργική Σχολή, στη Θεσσαλονίκη.

Αριστεροί Εβραίοι

Στη μελέτη της, η Ελένη Μπεζέ εξερευνά το πώς η αριστερή ιδεολογία και δράση στην Ελλάδα επηρέασε τις εβραϊκές διεκδικήσεις της εποχής. Τόσο στη διχοτόμηση σιωνιστών και αριστερών Εβραίων, όσο και στην κυρίαρχη στο Ισραήλ εκδοχή του σοσιαλιστικού σιωνισμού.

Επιπλέον, η Ελένη Μπεζέ εξετάζει τις σχέσεις των Ελλήνων Εβραίων με τους αριστερούς Έλληνες. Τις επιλογές των Εβραίων που εντάχθηκαν στην Αριστερά κατά τη διάρκεια της Κατοχής, την τοποθέτησή τους στα γεγονότα του Δεκεμβρίου του 1944, αλλά και τη στάση τους μπροστά στο δίλημμα μετανάστευση (κυρίως στο Ισραήλ) ή παραμονή.

«Οι αριστεροί Εβραίοι εξέφρασαν δύο βασικές τάσεις: μια στενή σχέση με τις κοινότητες της χώρας και, την ίδια στιγμή, μια έντονη τάση φυγής προς άλλες χώρες, κυρίως το Ισραήλ».

Οι Εβραίοι αντάρτες

Η Ελένη Μπεζέ αναφέρεται σε πολλές τέτοιες περιπτώσεις με τις συγκλονιστικές προσωπικές μαρτυρίες τους. Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του καπετάνιου του ΕΛΑΣ Δημήτρη Ν. Δημητρίου (γνωστό ως «Νικηφόρο»), γύρω από τον οποίο συσπειρώθηκαν αρκετοί Έλληνες Εβραίοι αντάρτες. Ο Δημητρίου αναγκάστηκε να κρυφτεί για μεγάλο διάστημα μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας.

Σύμφωνα με τη μαρτυρία του, «ο Δαυίδ Μπρούδο με πήρε αμέσως στο σπίτι του {σ.σ. αντιστασιακός από τη Θεσσαλονίκη με τον οποίο είχε βρεθεί στο βουνό}. Έμενε εκεί με τον αδελφό του. Ήσαν οι μόνοι από την πολυμελέστατη οικογένειά τους. Όλοι οι υπόλοιποι είχαν εξοντωθεί στα κρεματόρια των χιτλερικών στρατοπέδων. Όσον καιρό έμεινα στη Θεσσαλονίκη, ο Δαυίδ Μπρούδο μού συμπαραστάθηκε θερμά. Επειδή δεν είχα καμία επαφή με τους δικούς μου, στην περιοχή της Λαμίας και του Παρνασσού, κουβέντιασα μαζί του αν μπορούσε να με βοηθήσει. Δέχτηκε προθυμότατα {…}

Αυτό του στοίχισε δραματικά. Έρχονταν, μαζί με τη μνηστή του, στη Θεσσαλονίκη, αλλά στη Λιβαδειά κάποιοι τον αναγνώρισαν, ειδοποίησαν την Αστυνομία και ο Δαυίδ Μπρούδο συνελήφθη».

Η ιδεολογική οικογένεια

Όπως σημειώνει η Ελένη Μπεζέ, στην ίδια έκθεσή του ο Δημητρίου αναφέρεται και στον καστοριανό Εβραίο γιατρό Αλβέρτο Κοέν. Μετά τη διάλυση του ΕΛΑΣ συναντήθηκαν στη γενέτειρα του γιατρού με πολλές προφυλάξεις. Εκεί ο καπετάνιος πληροφορήθηκε πως ο γιατρός έχασε στα κρεματόρια όλους τους δικούς του. Κατά συνέπεια, έδωσε στον Δημητρίου «ένα γενναίο χρηματικό ποσό σε λίρες» που έκρυβε στην κρύπτη του σπιτιού του.

Ο καπετάνιος έκρινε ότι η γενναιόδωρη πράξη «υποδήλωνε πιθανά μια διάθεση να ενισχύσει με την -ποικιλοτρόπως- πολύτιμη οικογενειακή κληρονομιά τη νέα, ιδεολογική του οικογένεια. Μια οικογένεια που βρισκόταν εξάλλου και αυτή, με τη σειρά της, υπό διωγμό» γράφει η Ελένη Μπεζέ.

Μια θέση στη δική μου πατρίδα

Από την άλλη, μέσα από τις εβραιοπούλες αναδύεται άλλη όψη της εβραϊκής ταυτότητας. Η κερκυραία Νάτα Γκατένιο Όσμο (1923-2019), που επέζησε από στρατόπεδα συγκέντρωσης, αρνείται συνοικέσια με μη Εβραίους μετά τον Πόλεμο.

«Οι προτάσεις τους με συγκίνησαν πολύ, αλλά τούς εξήγησα ότι με πήραν από την Ελλάδα επειδή ήμουν Εβραία και επομένως, εφόσον δεν εξοντώθηκα, θέλω να βρω μια θέση στη δική μου πατρίδα», ομολογεί η ίδια.

Και όπως είχε δηλώσει η Ρίκα Μπενβενίστε «για τους επιζώντες του Ολοκαυτώματος, η στρατοπεδική εμπειρία “ξεχειλίζει” σε όλα τα χρόνια του βίου τους. Βαραίνει σαν καπάκι που δεν τινάζεται μακριά, όσο κι αν βράζουν από κάτω αναμνήσεις και συναισθήματα».

Προσβολή που εξαπλώνεται σαν επιδημία

Με το ίδιο πνεύμα χρωμάτισε και ο Πρίμο Λέβι τους στοχασμούς του:

«Κανένας δεν μπόρεσε περισσότερο από εμάς να νιώσει την ανίατη φύση της προσβολής που εξαπλώνεται σαν επιδημία {…}. Πρόκειται για αστείρευτη πηγή κακού: Κομματιάζει την ψυχή και το σώμα των θυμάτων της, τα εξαφανίζει, τα ευτελίζει. Επιστρέφει σαν ατίμωση των δυναστών, διαιωνίζει το μίσος των επιζώντων και αναπαράγεται με χίλιους τρόπους ενάντια στη θέλησή μας…».

Ο Λέβι θεωρούσε ότι η δικαιοσύνη δεν μπορούσε να αποκαταστήσει την αδικία. Η Ελένη Μπεζέ λοιπόν στην τόσο καίρια μελέτη της θυμίζει στον αναγνώστη συνειρμικά τη Χάνα Άρεντ στην «Κοινοτοπία του Κακού». Πόσο απλά και τρομακτικά επιβάλλεται, όταν αφήνεται ακυβέρνητο, το ανθρώπινο θυμικό…

Πληροφορίες

Ελένη Μπεζέ

Νέα Ζωή

Έλληνες Εβραίοι μετά τη Σοά

Ιστορία, Μνήμη, Ταυτότητα

1944-1955

Εκδόσεις Άγρα, 2024

Σελ. 445