Κόλιν Ρένφριου: Ο μεγάλος αρχαιολόγος που κατήγγειλε την αρχαιοκαπηλία έφυγε από τη ζωή

Μάιο του 2011 ένας καθηγητής διεθνούς κύρους μιλώντας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών ενώπιον πολυπληθούς ακροατηρίου κατήγγειλε ευθέως ένα μεγάλο γερμανικό μουσείο για κατοχή αρχαιοτήτων, που προέρχονταν από αρχαιοκαπηλία. Ελληνικών αρχαιοτήτων για την ακρίβεια, και ακριβέστερα κυκλαδικών.

Ήταν το Μουσείο της Καρλσρούης, που υποδεικνυόταν και ήταν ο μεγάλος βρετανός αρχαιολόγος σερ Κόλιν Ρένφριου, βαθύς γνώστης του Κυκλαδικού Πολιτισμού, που προέτρεπε δημοσίως την Ελλάδα να απαιτήσει από το γερμανικό ίδρυμα την επιστροφή δύο σπουδαίων αρχαιοτήτων, τα οποία κατείχε παράνομα. Και έτσι έγινε, αφού τρία χρόνια μετά, δύο αριστουργήματα του Κυκλαδικού Πολιτισμού, ένα μαρμάρινο κυκλαδικό ειδώλιο από τα μεγαλύτερα, που σώζονται και ένα λίθινο τηγανόσχημο σκεύος, το μοναδικό από χλωριτικό σχιστόλιθο επαναπατρίσθηκαν χάρις στις σκληρές διαπραγματεύσεις που διεξήγαγε η χώρα.

Έχοντας δει από κοντά και από χρόνια, από τις αρχές της δεκαετίας του ΄60, την τεράστια καταστροφή που είχαν προκαλέσει οι αρχαιοκάπηλοι στο νησί της Κέρου στις Κυκλάδες και αλλού κι έχοντας ανασκάψει ο ίδιος το νησί προσπαθώντας να λύσει το μεγάλο αίνιγμα της συσσώρευσης του πλήθους των ειδωλίων σ΄αυτόν τον μικρό τόπο, ο Κόλιν Ρένφριου, που έφυγε από την ζωή σε ηλικία 87 ετών αγωνίστηκε για την πάταξη της αρχαιοκαπηλίας, προσφέροντας έτσι, σπουδαία βοήθεια στον αγώνα της Ελλάδας. Γιατί τα κυκλαδικά ειδώλια, λόγω της σπανιότητας και της ομορφιάς τους έχουν γίνει αντικείμενο ευρύτατης αρχαιοκαπηλίας, έχοντας φθάσει σε όλα τα μεγάλα μουσεία του κόσμου και σε ιδιωτικές συλλογές ενώ όπως είναι γνωστό έχουν αποτελέσει πηγή έμπνευσης για μεγάλους καλλιτέχνες όπως ο Πικάσο, ο Μπρανκούζι και ο Χένρι Μουρ.

Η σκαμμένη γη

Γεννημένος στη Σκωτία με σπουδές Αρχαιολογίας και Ανθρωπολογίας, που τον οδήγησαν στην προϊστορία των γλωσσών, την αρχαιογενετική και την ραδιοχρονολόγηση, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σέφιλντ αρχικά, εν συνεχεία στο Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον και από το 1981 στο Κέιμπριτζ, μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας από το 1980 ο Κόλιν Ρένφριου ήρθε για πρώτη φορά αντιμέτωπος με το έργο των αρχαιοκαπήλων στην Ελλάδα, το 1963.

Όπως περιέγραφε ο ίδιος, είχε φθάσει πρώτος στην Κέρο στις Κυκλάδες αντικρίζοντας από τη θάλασσα ακόμη, μέσα από το καΐκι που τον μετέφερε στο άγονο νησάκι, τη «σκαμμένη» κυριολεκτικά ακτή από τα χέρια των αρχαιοκαπήλων. Εκεί από όπου προήλθε ο περίφημος «Θησαυρός της Κέρου», όπως είχε ονομαστεί αργότερα το σύνολο των ειδωλίων της κυκλαδικής εποχής, που ήρθαν τότε και με αυτόν τον τρόπο στο φως στη θέση Κάβος του νησιού. «Ο υπ’ αριθμόν 1 κίνδυνος σήμερα είναι η καταστροφή των αρχαιολογικών χώρων, προκειμένου να πωληθούν αρχαιότητες σε ασυνείδητους συλλέκτες και σε μουσεία δίχως αρχές», όπως μου είχε πει σε συνέντευξή του, διαβεβαιώνοντας για τις προσπάθειές του στην πάταξη της αρχαιοκαπηλίας, παρ΄ότι αναγνώριζε στην δυσκολία και τα αμφίβολα αποτελέσματα αυτού του αγώνα.

Τόπος προσκυνήματος

Ο ίδιος πάντως επέστρεψε στην Κέρο από το 2006 για ανασκαφές στο νησί, που του επέτρεψαν να διατυπώσει την θεωρία του ως «τόπου προσκυνήματος» των Κυκλαδιτών της Προϊστορικής εποχής. Κάτι σαν τους Δελφούς ή σαν τη Δήλο της Κλασικής εποχής, «μόνον που αυτό το ιερό είναι περί τα 2.000 χρόνια παλαιότερο», όπως ανέφερε.

Θυμίζουμε, ότι πρώτα οι αρχαιοκάπηλοι(!) και μετά οι αρχαιολόγοι εντόπισαν στο έρημο σήμερα νησάκι της Κέρου χιλιάδες τεμάχια μαρμάρινων αγγείων και εκατοντάδες μέρη του σώματος των ειδωλίων, που είχαν θαφτεί σε μικρά κοιλώματα του βραχώδους νησιού. Πολλές ήταν οι ερμηνείες που είχαν δοθεί αλλά μόλις τελευταία έγινε αντιληπτό ότι τα ειδώλια ήταν σκόπιμα σπασμένα και δεν είχαν καταστραφεί από τους αρχαιοκάπηλους ή από φυσικά αίτια. Συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε ο διάσημος αρχαιολόγος διαπιστώνοντας, ότι τα θραύσματα των περίπου 500 ειδωλίων και των 2.500 αγγείων δεν βρέθηκαν μαζί.

«Πιστεύουμε, ότι η θραύση των αγαλμάτων και των άλλων αντικειμένων ήταν ένα τελετουργικό και ότι η Κέρος είχε επιλεγεί ως ιερό καταφύγιο για να εναποτεθούν και να διατηρηθούν», όπως είχε πει. Σύμφωνα με τον ίδιο οι Κυκλαδίτες χρησιμοποιούσαν τα ειδώλια και τα αγγεία για τελετουργίες και ενδεχομένως να τα μετέφεραν σε λιτανείες όπως γίνεται ακόμη σήμερα στην Ελλάδα με τις εικόνες. «Μετά από τη χρήση τους για κάποιο διάστημα, ίσως και δεκαετίες, θα ερχόταν ο χρόνος για να αποσυρθούν. Τότε σπάζονταν και τα κομμάτια τους μεταφέρονταν στην Κέρο. Είναι πιθανό μάλιστα αυτό να γινόταν σε τακτά διαστήματα κάθε χρόνο ενδεχομένως, με τον ίδιο τρόπο που οι Έλληνες έκαναν τους Ολυμπιακούς αγώνες κάθε τέσσερα χρόνια».

Το Δασκαλιό

Όσον αφορά τον λόγο για τον οποίο γίνονταν όλα αυτά, ο ίδιος θεωρούσε, πως επρόκειτο για μία τελετή αναγέννησης: «Πιστεύουμε ότι η σύμβαση ήταν, ότι όταν ένα ειδώλιο είχε φθάσει στο τέλος της χρήσης –του κύκλου ζωής του– δεν μπορούσε απλώς να το πετάξει κανείς ή να το χρησιμοποιήσει συμβατικά, αλλά θα έπρεπε να χάσει την ιερότητά του μέσα από μία περίπλοκη διαδικασία. Φαίνεται δηλαδή, ότι υπήρχε κάποια υποχρέωση στους ανθρώπους να φέρουν ένα κομμάτι του σπασμένου εδωλίου και να το καταθέσουν στο ιερό νησί».

Το 2006 εξάλλου ο κ. Ρένφριου εντόπισε μία ασύλητη θέση σπασμένων ειδωλίων αλλά και τα κατάλοιπα ενός μικρού οικισμού στο νησάκι Δασκαλιό που βρίσκεται στα 100 μέτρα από την Κέρο, αλλά σύμφωνα με τους γεωλόγους στην εποχή του Χαλκού ήταν ενωμένα. Εκεί η διαπιστώθηκε η ύπαρξη ενός είδους «ξενώνα», όπου θα παρέμεναν οι άνθρωποι οι οποίοι έφθαναν στο νησί για προσκύνημα. Το κτίσμα ήταν φτιαγμένο μάλιστα από μάρμαρο, που έφθανε δια θαλάσσης στην Κέρο από άλλα νησιά.

Σύμφωνα με τα στοιχεία των ανασκαφών μάλιστα, όλα αυτά γίνονταν στην Κέρο για περίπου 400-500 χρόνια, δηλαδή ως το 2000 π.Χ.

Ο θησαυρός της Κέρου

Κι όσο για τον «Θησαυρό της Κέρου» -περί τα 350 θραυσμένα ειδώλια και κάποια ακέραια-, ο οποίος ήρθε στο φως κατά πάσα πιθανότητα το 1958, όπως πίστευε ο ίδιος, εντοπίστηκε το 1976 στη Γερμανία σε μια έκθεση στην Καρλσρούη με τίτλο «H τέχνη των Κυκλάδων».

Χαρακτηριζόμενα ως αντικείμενα άγνωστης προέλευσης, που ανήκαν στη Συλλογή Ερλενμάγερ βγήκαν το 1990 σε δημοπρασία από τους Sotheby’ s του Λονδίνου, όπου τα διεκδίκησε το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, αποκτώντας 58 από αυτά. Άλλα 17 αγόρασε η Εμπορική Τράπεζα (τα παραχώρησε στο μουσείο υπό μορφήν διαρκούς παρακαταθήκης) ενώ στα επόμενα χρόνια το Ίδρυμα N. Π. Γουλανδρή θα αποκτούσε μέσω αγοράς ή δωρεάς έξι ακόμη κομμάτια του «θησαυρού» επιτυγχάνοντας εν τέλει τον επαναπατρισμό μεγάλου αριθμού των πρωτοκυκλαδικών ειδωλίων. Και αυτά τα ειδώλια του «θησαυρού της Κέρου» φιλοξενούνται σήμερα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Τα Γλυπτά του Παρθενώνα

Ο Κόλιν Ρένφριου όμως δεν ανέσκαψε μόνον στην Κέρο και στο Δασκαλιό αφού η αρχή της δραστηριοποίησής του στην Ελλάδα είχε ξεκινήσει από τους Σιταγρούς της Δράμας για να φθάσει στην συνέχεια στη Φυλακωπή της Μήλου, στη Μαρκιανή της Αμοργού μαζί με τους διαπρεπείς έλληνες αρχαιολόγους Λίλα Μαραγκού και Χρίστο Ντούμα.

Το συγγραφικό του έργο εξάλλου, ήταν τεράστιο, διατυπώνοντας και ορισμένες καινοτόμες απόψεις, όπως με το βιβλίο του «Πριν τον Πολιτισμό: Η Επανάσταση της Ραδιοχρονολόγησης και η Προϊστορική Ευρώπη» (1973) όπου αμφισβήτησε την παραδοχή, ότι η προϊστορική πολιτιστική καινοτομία προήλθε από την Εγγύς Ανατολή και εν συνεχεία εξαπλώθηκε στην Ευρώπη, κάτι όμως που δεν είχε καθολική αποδοχή. Ή το «Αρχαιολογία και γλώσσα: Το Παζλ των Ινδοευρωπαϊκών Πηγών» (1987), ένα βιβλίο για τους Πρωτοϊνδοευρωπαίους.

Ο ίδιος μιλούσε εξαιρετικά την ελληνική γλώσσα αλλά παρ΄ότι κατήγγειλε με σθένος τα μεγάλα πολιτιστικά ιδρύματα όπως το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, το Μουσείο Γκέτι του Λος Αντζελες, το Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης και το Μουσείο Μίχο της Ιαπωνίας ως ηθικούς αυτουργούς σήμερα για την άνθηση της αρχαιοκαπηλίας η θέση του για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενών στην Ελλάδα ήταν πιο σύνθετη: «Εκεί δεν είναι τα πράγματα τόσο απλά. Απαιτείται διάλογος και συμφωνία μεταξύ των δύο χωρών με την αιγίδα και της UNESCO. Μόνο μέσα από έναν διάλογο θα δούμε ακριβώς τι θέλουμε να γίνει», όπως είχε πει.

Δήλωση της Υπουργού Πολιτισμού Λίνας Μενδώνη

Πληροφορούμενη την απώλεια του Colin Renfrew, η Υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη έκανε την ακόλουθη δήλωση:
Με μεγάλη θλίψη πληροφορήθηκα την απώλεια του Colin Renfrew, ενός σπουδαίου αρχαιολόγου, που καταλείπει μεγάλη κληρονομιά και καινοτόμες προσεγγίσεις.

Στη μακρόχρονη επιστημονική του σταδιοδρομία, ο Colin Renfrew συνδύασε αρμονικά τη διδασκαλία με τη συγγραφή, την έρευνα και την ανασκαφική δραστηριότητα, αφήνοντας διακριτή την σφραγίδα του σε κάθε τομέα. Σημαντικότατη, και πολλαπλώς επιδραστική, υπήρξε η ακαδημαϊκή συμβολή του στην προϊστορία των γλωσσών, τη ραδιοχρονολόγηση, την αρχαιογενετική και τη νευροαρχαιολογία. Κάτι που όχι μόνον αποδεικνύει την ευρύτητα των γνώσεών του και το βάθος της επιστημονικής οπτικής του, αλλά διαμόρφωνε και ένα πρότυπο επιστημονικής προσέγγισης, που εδραζόταν σε συνολική εποπτεία των επιμέρους αντικειμένων, όπως αυτή αντικατοπτρίζεται στο ογκώδες συγγραφικό του έργο.

Η παρουσία του στην έρευνα του πεδίου ήταν πάντοτε ακάματη: Από τον προϊστορικό οικισμό των Σιταγρών Δράμας για να αφιερωθεί στις Κυκλάδες, στη Φυλακωπή της Μήλου, τη Μαρκιανή της Αμοργού και, επί χρόνια και έως το τέλος, στην Κέρο. Ισως, να ήταν η αγάπη του για τον Κυκλαδικό Πολιτισμό και τα νησιά, που τον δημιούργησαν, η αιτία που από πολύ νωρίς αφοσιώθηκε στον αγώνα κατά της αρχαιοκαπηλίας και του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων, στα οποία αφιέρωσε τεράστια ενέργεια.

Είχα την τύχη να γνωρίσω από κοντά τον Colin Renfrew. Είχα τη χαρά να θαυμάσω έναν άψογο συνδυασμό θεωρίας και πράξης, και την αφοσίωση με την οποία υπηρετούσε την επιστήμη του. Σε κάθε συζήτηση μαζί του, ο συνομιλητής του μπορούσε εύκολα και να διαπιστώσει τη μεγάλη του αγάπη για την Ελλάδα και τον πολιτισμό της.

Στην οικογένειά τους, τους φίλους και τους μαθητές του απευθύνω ειλικρινέστατα συλλυπητήρια.