«Η πίτα διαρκώς μεγαλώνει», εξηγεί η Ελένη Πατάκη για την παιδική και νεανική λογοτεχνία. Οι εκδόσεις Πατάκη κλείνουν φέτος πενήντα χρόνια ζωής. Η κόρη του Στέφανου Πατάκη μίλησε για τον τομέα που διευθυνει ως μέλος ΔΣ της οικογενειακής επιχείρησης.

Η πενταμελής οικογένεια κρατάει στα χέρια της τον κορυφαίο ίσως εκδοτικό οίκο με όρους επιρροής και μεγέθους.

Μορφές

Η Ελένη Πατάκη θεωρείται «μορφή» στο χώρο της. Δεν αποκλείεται κάποτε να συγκαταλέγεται στα «ιερά τέρατα» της εκδοτικής ιστορίας (όρος που συνηθίζεται στο φιλολογικό συνάφι). Όπως οπωσδήποτε και ο πατέρας της, Στέφανος Πατάκης.

«Τους έφηβους εξακολουθούμε να τους χάνουμε», παρατηρεί η Ελένη Πατάκη. «Αλλά η παιδική λογοτεχνία πουλάει», πράγμα φανερό από την ποσότητα των τίτλων που διακινούνται.

«Ακόμη και αν δεν το υποστήριζαν οι ειδικοί, ο κόσμος καταλαβαίνει πόσο καλό κάνει το βιβλίο.

Αν ένας αλγόριθμος της AI μαθαίνει διαβάζοντας, φανταστείτε ο άνθρωπος», επισημαίνει η Ελένη  Πατάκη.

Ανατροπή

Η σχέση του παιδιού με το βιβλίου παραμένει έντονη στις ηλικίες ως δέκα ετών.  Ύστερα, «το χάνουν», παρατηρεί. Οι γονείς το γνωρίζουν οπότε σπεύδουν να κλειδώσουν τη σχέση με το διάβασμα σε πρώιμο στάδιο. Πληθώρα βιβλίων κυκλοφορούν για τα νήπια και τα παιδιά τεσσάρων ετών.

Η Ελένη Πατάκη θυμάται ότι παλιότερα, πριν από είκοσι ή τριάντα χρόνια, η πλειονότητα των παιδικών βιβλίων απευθυνόταν αντιθέτως στη μεσαία ηλικία και στους έφηβους. Τα εικονογροφημένα  για μικρότερα παιδιά αποτελούσαν δύσκολη πίστα. Ίσως για λόγους απαιτήσεων εικονογράφησης, αλλά κυρίως επειδή κόστιζαν πιο ακριβά, όπως εξηγεί η ειδικός.

Η δύσκολη ηλικία

Σήμερα λοιπόν μειώνονται οι εκδόσεις της μεσαίας και της εφηβικής ηλικίας. Οι εκδότες όμως προσπαθούν να εκμαιεύσουν το ενδιαφέρον τους με άλλες μεθόδους. Με τρόπους ενίοτε πιο εμπορικούς, όπως για παράδειγμα με διάφορες δημοφιλείς σειρές.

Σε αυτή τη δύσκολη ηλικία υπάρχουν ακόμη συγγραφείς που διακρίνονται όπως η Μαρία Παπαγιάννη (Το δέντρο το μοναχό, εκδ. Πατάκη, Κρατικό Βραβείο) ο Γιώργος Παναγιωτάκης (Αμφίβια, εκδ. Πατάκη 2024), ο Φίλιππος Μανδηλαράς (Ζωή σαν ασανσέρ, εκδ. Πατάκη, Κρατικό Βραβείο, Υπέροχος Κόσμος, εκδ. Πατάκη, βραβείο Αναγνώστη), η Αλεξάνδρα Μητσιάλη (Μέρες που διακρύζουν, εκδ. Πατάκη), η Ελένη Κατσάμα (Κοσμοδρόμιο, εκδ. Πατάκη) και πάντα ο Μάνος Κοντολέων (Ποτέ πιο πριν, εκδ. Πατάκη). Αρκετοί εξ αυτών γράφουν για όλες τις ηλικίες (σειρά Αντελιαντελό του Μανδηλαρά).

Εύπωλητοι παραμένουν οι κλασικοί όπως η Ζωρζ Σαρή. Και με αφορμή τη μεγάλη επιτυχιά που σημείωσε ως graphic novel (λογοτεχνικό κόμικ) το κλασικό μυθιστόρημα της τελευταίας Ο θησαυρός της Βαγίας (Πατάκης 2022, 2024), η Ελένη Πατάκη επισημαίνει ότι «θα συνεχίσουμε και με άλλους τίτλους».

Στέφανος Πατάκης

Η στροφή

Σημαντικός σταθμός στην εξέλιξη των εκδόσεων Πατάκη σε αυτόν τον τομέα υπήρξε η γνωριμία με τις περίφημες συγγραφείς Καλλιόπη Σφαέλλου, Βίτω Αγγελοπούλου και την ποιήτρια Ρένα Καρθαίου. Με τη συνεισφορά τους ξεκινάει η στροφή προς το συγκεκριμένο είδος.

Σύντομα ακολουθεί και η καθοριστική γνωριμία με τη Γαλάτεια Γρηγοριάδου Σουρέλη, τη Λότι Πέτροβιτς Ανδρουτσοπούλου, την Ελένη Βαλαβάνη, τον Κυριάκο Ντελόπουλο, τον Μάνο Κοντολέων, τη Ζωρζ Σαρή και άλλους.

Σύγχρονη λογοτεχνία για παιδιά και νέους

«Οι προσπάθεις του Στέφανου Πατάκη έδωσαν εκδοτικούς καρπούς το 1982. Τότε εγκαινιάστηκαν οι συλλογές της σειράς Σύγχρονη λογοτεχνία για παιδιά και νέους, διαβαθμισμένες ανάλογα με την ηλικία στην οποία απευθύνονταν με ονόματα πουλιών: Σπουργιτάκια (έξι με οκτώ ετών), Χελιδόνια (οκτώ με δώδεκα ετών), Περιστέρια (δώδεκα ετών και πάνω)».

Παιχνίδια χωρίς κανόνες…

Οι πρώτοι επτά τίτλοι που κυκλοφόρησαν το 1982 ήταν η Μελισσούλα, Σούλα, Φροσούλα του Τζέιμς Κρους (μετάφραση Ρένιας Καρθαίου και Μάριου Λάκωνα Στελλάκη) στη συλλογή Σπουργιτάκια. Το Για τον πατέρα της Καλλιόπης Σφαέλλου και Ο κύριος των Ελεφάντων του Ρενέ Γκιγιό (μετάφραση Καλλιόπης Σφαέλλου), Ο Αντώνης και η Κουκκιδίτσα του Έριχ Καίστνερ (μετάφραση Ρένας Καρθαίου και Μάριου Λάκωνα Στελλάκη) στη συλλογή Χελιδόνια.

Και για τους εφήβους στη συλλογή Περιστέρια: Λοέλλα, η κόρη του μπαμπά Μπέρτα της Μαρίας Γκρίπε (μετάφραση Βίτως Αγγελοπούλου), Ο Παρασκευάς ή η πρωτόγονη ζωή του Μισέλ Τουρνιέ (μετάφραση Δήμητρας Ραυτόπουλου) και Παιχνίδι χωρίς κανόνες της Γαλάτειας Γρηγοριάδου – Σουρέλη.

Συναισθηματική φαντασία

«Η λογοτεχνία γαλούχησε στα νάματά της τους χιλιάδες μικρούς της φίλους, προσφέροντάς τους αναγνωστική απόλαυση, προσανατολισμό ψυχής, ονείρων και πλούτο συναισθηματικής φαντασίας», σημειώνει η Ελένη Πατάκη.

«Οι συλλογές αυτές, στις οποίες αργότερα προστέθηκαν οι εφηβικές συλλογές Κύκνοι, Παρουσίες, Σύγχρονη Λογοτεχνία για Νέους, Λογοτεχνία cross over, κέρδισαν τις καρδιές και την προτίμηση των μικρών αναγνωστών και αποτελούν σήμερα την πληρέστερη και πλουσιότερη βιβλιοθήκη για παιδιά και για νέους».

Cross over

Η Ελένη Πατάκη μπήκε στην εταιρεία από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 δουλεύοντας αυτά τα επτά πρώτα βιβλία. Στα αρχικά της βήματα (προτού εισχώρησουν και τα αδέλφια της στην εταιρεία) επεξεργαζόταν και την ενήλικη λογοτεχνία. Αλλά από το 1992 μέχρι σήμερα αφοσιώθηκε στο παιδικό, εφηβικό, cross over βιβλίο.

Αλλαγή στις τάσεις παρατήρησε και με την εμφάνιση συγγραφέων όπως ο Μάνος Κοντολέων τη δεκαετία του 1990. Το 1992 άρχισε να συνεργάζεται με την Ελένη Πατάκη. Θεωρείται σήμερα από τους βασικούς εκπροσώπους της λεγόμενης cross over λογοτεχνίας, που απευθυνεται δηλαδή σε έφηβους αλλά δύναται να προτιμηθεί και από ενήλικες. Στο εξωτερικό ονομάζεται επίσης young adult literature (νεαρών ενηλίκων).

Ο ερωτευμένος πυροσβέστης

Εκείνη τη χρονιά κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Πατάκη οι συλλογές διηγημάτων Οι ασκητές του πλήθους της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (συλλογή διηγημάτων), Ο ερωτευμένος πυροσβέστης του Ευγένιου Τριβιζά και οι Ερωτικές ιστορίες μιας παιδικής ηλικίας του Μάνου Κοντολέων καθώς και το ευπώλητο μυθιστόρημα Αχ, Αντριανή του Χρήστου Δεσύλλα.

Πολιτική βιβλίου

Πολιτική (με την ευρεία έννοια) και στόχος της υπήρξε ανέκαθεν να κερδίσει «με ποιότητα, όσο το δυνατόν περισσότερους αναγνώστες». Βασιζόταν πάντα στην πεποίθηση ότι «τίποτα δεν είναι μη προσβάσιμο αν το δώσεις με τρόπο».

Αυτόν τον σκοπό υπηρέτησε μαζί με την οικογένειά της ακολουθώντας ολιστική προσέγγιση. Όπως θυμάται ότι το είχε θέσει η συνάδελφος των εκδόσεων Πατάκη Κατερίνα Κρις, συγγραφέας, εικονογράφος, διαφημίστρια: Είστε οι μόνοι που το κάνετε 360 μοίρες.

Να μπορεί να διαλέξει το παιδί…

Ο ίδιος στόχος κερδίζεται επίσης «με την ποικιλία που είναι απαραίτητη για να μπορεί το παιδί να διαλέξει. Και με το να είμαστε ανοιχτοί, υπέρ των βιβλιοθηκών». Μόνο έτσι μπορεί κανείς να καλλιεργήσει ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και με σειρές πρώτης ανάγνωσης. Η σειρά Χωρίς Σωσίβιο χτίζεται είκοσι χρόνια τώρα και διαθέτει ογδόντα έξι τίτλους.

Συνοδοιπόρος

Κάτι ακόμη που θεωρεί κρίσιμο η Ελένη Πατάκη: «Να προχωράς και να είσαι στην εποχή σου, να αφουγκράζεσαι την εποχή σου».

Η εξάπλωση του αναγνωστικού κοινού κερδίζεται επιπλέον με εκπαιδευτικά προγράμματα, σεμινάρια για εκπαιδευτικούς, εκπαιδευτικό υλικό. Κατά τη διαρκεια του κορονοϊού για παράδειγμα, οι εκδόσεις Πατάκη διέθεσαν δωρεάν οπτικοακουστικό υλικό για όλα τα παιδιά για να μη χαθεί η αναγνωστική επαφή και παράλληλα χωρίς να χρειάζεται να αγοραστεί βιβλίο…

«Με όλους αυτούς τους τρόπους το βιβλίο γίνεται συνοδοιπόρος στη ζωή», συνοψίζει η Ελένη Πατάκη.