Η ηθική κρίση της δημοκρατίας και η εκδήλωσή της στις ΗΠΑ

Στα τελευταία χρόνια έχει ανοίξει μία εκτεταμένη συζήτηση για τους κινδύνους που αντιμετωπίζει η φιλελεύθερη δημοκρατία.

Με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, η ένταση είχε κάπως κοπάσει αλλά εξελίξεις πρωταρχικά στην δεύτερη δεκαετία του 21^ου αιώνα, την έχουν επαναφέρει στο προσκήνιο. Κατά κανόνα, η συζήτηση αφορά την αντιπαράθεση ανάμεσα στην ελευθερία του ατόμου και των αγορών και τον βαθμό της κρατικής παρέμβασης. Αντιπροσωπευτική είναι η συζήτηση για τον συγκερασμό της ανάγκης να αποκτήσει το κράτος περισσότερα όπλα για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης – όπου είναι απαραίτητη η κεντρική λήψη αποφάσεων—και την επίπτωση αυτής της νομοτελειακής εξέλιξης στην δημοκρατία.

Λίγοι, όμως, συζητούν για την κρίση που αντιμετωπίζει η ίδια η φιλελεύθερη δημοκρατία, ουσιαστικά από το τέλος του 20^ου αιώνα και η οποία – όπως πάντα πρωτοπόρα—εκδηλώθηκε στην Αμερική. Η ερμηνεία ότι ο κυνικός, μισογύνης, επαρμένος, ασύδοτος, πολλάκις καταδικασμένος Τραμπ αποτελεί τον καθρέφτη της αμερικανικής κοινωνίας, είναι μία μάλλον βολική αλλά ίσως και επιφανειακή ερμηνεία που δεν μας αφήνει να κοιταχτούμε εμείς στον καθρέφτη και να δούμε τα δικά μας προβλήματα ως φιλελεύθερη δημοκρατία.

Στο πλαίσιο αυτό, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον άρθρο του τότε καθηγητή του Harvard, Charles S. Maier, που δημοσιεύτηκε το 1994, με εκπληκτική διορατικότητα προβλέπει τις εξελίξεις της ηθικής κρίσης της δημοκρατίας και, άθελα του έτσι, περιγράφει το συμβαίνει σήμερα στις ΗΠΑ με μεγάλη ακρίβεια.

Για τον Maier η ηθική κρίση τρέφεται από την οικονομική ανισότητα, την άκρατη κατανάλωση, το αδιάκοπο κυνηγητό του άμεσου κέρδους (ιδιαίτερα στο real estate) και την κερδοσκοπία γενικά. Θα πρόσθετα, στην σημερινή εποχή (ο Maier αποσύρθηκε το 2019) τρεις ανεξέλεγκτες επαναστάσεις: την χρηματοπιστωτική, την ψηφιακή και τον έλεγχο της κοινής γνώμης, που με την μορφή τους και την αβεβαιότητα που επιφέρουν εντείνουν την κρίση ηθικής.

Ο Maier υποστηρίζει ότι η κρίση ηθικής έχει τρεις πυλώνες: (α) την αίσθηση ιστορικής μετατόπισης, όπου, μεταξύ άλλων, η διεθνής πολιτική δεν προσφέρει γνωστές αρχές, λειτουργίες και θεσμούς και οι εξελίξεις δεν ερμηνεύονται με αναφορά σε διεθνώς αποδεκτές αρχές –οπότε επικρατεί η απόσυρση (εσωστρέφεια) από το διεθνές σκηνικό και η ανάδειξη της εθνικής και τοπικής διάστασης, (β) αντίδραση της κοινωνίας ενάντια στην κομματική νομενκλατούρα, με στροφή στον συντηρητισμό και κατά της αριστεράς (κυρίως λόγω της εισαγωγής νέων ηθών), και, (γ) ξενοφοβία, πολιτικό κυνισμό που φτάνει μέχρι την αποστροφή, αποκήρυξη των ελίτ, κούραση με τις ατελείωτες συζητήσεις, δυσπιστία απέναντι στην εξουσία.

Οι πολίτες δεν καλοβλέπουν την παρουσία ξένων (μετανάστευση), ανησυχούν για το κοινωνικό κράτος (ανισότητες και οικονομική λιτότητα), αντιμετωπίζουν την εισαγωγή νέων ηθών εθίμων (πολυπολιτισμικότητα) ως υπονόμευση της εθνικής τους ταυτότητας – στην οποία καταφεύγουν πνευματικά και γεωγραφικά. Πρόκειται για αναβίωση του λεγόμενου territorial imperative, όπου προέχει η υπεράσπιση της έννοιας του «δικού μας» γεωγραφικού χώρου (εσωστρέφεια, η Αμερική πρώτη).

Σ’ αυτό το περιβάλλον αναδεικνύεται άτομο που είναι οικονομικά πετυχημένο, κατά της παγιωμένης γραφειοκρατίας που ενδιαφέρεται για την διαιώνιση της, ξεπερνά τις ταξικές και κομματικές διαφορές υπέρ της εθνικής ταυτότητας και κάνει πράξη την αποκήρυξη και τον χλευασμό των αντιπάλων. Λέει στον πολίτη πως έχει χάσει τον έλεγχο της ζωής του και των πολιτικών και οικονομικών δυνάμεων που τον επηρεάζουν, οι ξένοι (outsiders) έχουν αποκτήσει υπερβολική επιρροή, απαιτείται η επιστροφή στα γνωστά και παραδοσιακά. Υπόσχεται δουλειές, κοινωνική συνοχή, κλειστά σύνορα. Είναι εναντίον της διεθνούς διακυβέρνησης, του πλουραλισμού, του συμβιβασμού, της πολυπολιτισμικότητας.

Η προσέγγιση του Μaier έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο σημείο που επισημαίνει το τι τρέφει την ηθική κρίση. Θα μπορούσε να λεχθεί ότι οι αναφορές του είναι Μαρξιστικές, με την έμφαση τους στους οικονομικούς παράγοντες, καθώς ουσιαστικά πρόκειται για μία διαλεκτική προσέγγιση που με ακρίβεια επισημαίνει ήδη από το 1994, εκείνα ακριβώς τα προβλήματα που σήμερα έχουν υποσκάψει τα ηθικά ερείσματα της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Ο καπιταλισμός του 21^ου αιώνα, παραμένει ο μεγάλος ηθικός ένοχος της κρίσης της δημοκρατίας, ακριβώς για τους λόγους που επικαλείται ο Maier. Και η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι ένοχη της εθελοτυφλίας, της έλλειψης τόλμης, παραμένοντας άπραγη αιχμαλωτισμένη από τα μονοπώλια, ολιγοπώλια και το ανελέητο κυνήγι του άμεσου κέρδους.

Διαβάστε επίσης

Τι να περιμένουμε από τον Τραμπ εκτός από την αναβίωση του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου