Το άγαλμα είναι ελληνικό, σύμφωνα με τους ειδικούς  είχε φιλοτεχνηθεί από τον μεγάλο γλύπτη της αρχαιότητας Λύσιππο, αλλά η διαμάχη για την κατοχή του αφορά άλλους: Την Ιταλία, που το διεκδικεί από το αμερικανικό Μουσείο Γκέτι, όπου βρίσκεται και εκτίθεται.

Η ιστορία έχει περιπλοκές, σκοτεινά σημεία αρχαιοκαπηλίας και έναν δικαστικό αγώνα, που διαρκεί εδώ και δεκαετίες. Αλλά με μία σημαντική εξέλιξη πλέον, αφού για το θέμα αποφαίνεται και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Πρόκειται για το χάλκινο άγαλμα «Victorious Youth», όπως έχει ονομασθεί ή «Αθλητής του Φάνο»,  λόγω της ανεύρεσής του στη θάλασσα της Αδριατικής  από ψαράδες της ιταλικής πόλης Φάνο.

1

Πράγματι το χάλκινο, αρχαίο ελληνικό άγαλμα, που είναι σε φυσικό μέγεθος είχε παγιδευτεί στα δίχτυα μιας ιταλικής ψαρότρατας, που το μετέφερε στην ακτή. Ενδιαφέρον στοιχείο όμως, και όσον αφορά τη διαμάχη είναι, ότι φέρεται να είχε βρεθεί σε διεθνή ύδατα. Άλλωστε ουδέποτε υποδείχθηκε από τους ψαράδες η ακριβής τοποθεσία του αρχαίου ναυαγίου.

Ήταν στα 1964 πάντως, όταν έγινε η ανάσυρσή του από τη θάλασσα αλλά πολύ σύντομα το γλυπτό, που ήταν σε άσχημη κατάσταση, λόγω των θαλάσσιων επικαθίσεων «εξαφανίστηκε» στη μαύρη αγορά, περνώντας από διάφορα χέρια.

Σύμφωνα με τις πληροφορίες μάλιστα, ιταλοί έμποροι τέχνης είχαν πληρώσει 5.600 δολάρια στους ψαράδες για να το πάρουν. Επιπλέον και ώσπου να βρει αγοραστή ήταν κρυμμένο σε ένα αγρόκτημα ενώ στη συνέχεια μεταφέρθηκε στην μπανιέρα του σπιτιού ενός ιερέα.

Εν τέλει εμφανίστηκε το 1971 ως ιδιοκτησία της Κοινοπραξίας Artemis, μιας ένωσης πολλών διεθνών εμπόρων τέχνης, ενώ στη συνέχεια αποθηκεύτηκε από έναν έμπορο στο Μόναχο, τον Herman Heinz Herzer. Από αυτόν αγόρασε, το 1977 το άγαλμα το Μουσείο Γκέτι για 4 εκατομμύρια δολάρια.

Το χάλκινο άγαλμα του Λυσίππου πριν τον καθαρισμό του από τις θαλάσσιες επικαθίσεις
Το χάλκινο άγαλμα του Λυσίππου πριν τον καθαρισμό του από τις θαλάσσιες επικαθίσεις

Απόφαση Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου

Φθάνοντας στο σήμερα το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, που εδρεύει στο Στρασβούργο αποφάνθηκε πριν από λίγες μέρες, ότι η Ιταλία μπορεί να συνεχίσει να διεκδικεί το άγαλμα.

Στην απόφαση μάλιστα, το ΕΔΑΔ κατηγόρησε «την αμέλεια ή την κακή πίστη του Getty Trust για την αγορά του αγάλματος, παρά το γεγονός,  ότι γνώριζε τους ισχυρισμούς του ιταλικού κράτους και τις προσπάθειές του να το ανακτήσει». Και η δήλωση του δικαστηρίου κατέληξε στο συμπέρασμα, ότι «η απόφαση δήμευσης ήταν ανάλογη με τον στόχο να εξασφαλιστεί η επιστροφή ενός αντικειμένου που ήταν μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ιταλίας».

Η συγκεκριμένη απόφαση είναι το τελευταίο –επί του παρόντος – κεφάλαιο στην διαμάχη μεταξύ του Μουσείου Γκέτι και των ιταλικών αρχών. Η Ιταλία υπέβαλε για πρώτη φορά επίσημο αίτημα για την επιστροφή του «Αθλητή του Φάνο» το 1989.

Το 2010 η ιταλική κυβέρνηση κάλεσε τις αμερικανικές αρχές να κατάσχουν το άγαλμα, μετά την απόφαση ενός ανακριτή στην πόλη Πέζαρο, ότι το Μουσείο Γκέτι το είχε αποκτήσει «κακόπιστα» και «με πλήρη επίγνωση της παράνομης προέλευσής του».

Το χάλκινο άγαλμα του Λυσίππου «Νικηφόρος νέος» ή «Αθλητής του Φάνο»  όπως εκτίθεται στο αμερικανικό μουσείο Γκέτι
Το χάλκινο άγαλμα του Λυσίππου «Νικηφόρος νέος» ή «Αθλητής του Φάνο»  όπως εκτίθεται στο αμερικανικό μουσείο Γκέτι

Στη συνέχεια, το 2018 το ανώτατο δικαστήριο της Ιταλίας είχε αποφασίσει, ότι το αμερικανικό μουσείο υποχρεούται να παραδώσει το έργο, εκδίδοντας μάλιστα προς τούτο διάταγμα δήμευσης. Δύο νομικές αποφάσεις στην Ιταλία είχαν επιβεβαιώσει εξάλλου, την διεκδίκηση της χώρας για το αρχαίο ενώ το 2021 και η ιταλική γερουσία εξέδωσε ψήφισμα με σκοπό να δώσει στη χώρα ένα ισχυρότερο χαρτί στις περίπλοκες υποθέσεις του αιτήματος αποκατάστασης.

Η απάντηση του μουσείου

Από πλευράς του όμως, το Μουσείο Γκέτι έχει την δική του άποψη: «Πιστεύουμε, ότι η σχεδόν 50ετής δημόσια κατοχή ενός έργου τέχνης που δεν δημιουργήθηκε από ιταλό καλλιτέχνη ούτε βρέθηκε στην ιταλική επικράτεια είναι κατάλληλη, ηθική και συνάδει με το αμερικανικό και το διεθνές δίκαιο», όπως δήλωσε εκπρόσωπος του μουσείου.

Προσθέτοντας ότι το μουσείο μπορεί να ασκήσει έφεση κατά της απόφασης αυτής, διότι θεωρεί, ότι δεν παραβιάστηκε η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.

Να σημειωθεί πάντως, ότι το Μουσείο Γκέτι έχει τεράστιο ιστορικό κατοχής προϊόντων αρχαιοκαπηλίας, με την Ελλάδα να έχει διεκδικήσει επιτυχώς αλλά μετά από μεγάλους αγώνες την επιστροφή κλεμμένων ελληνικών αρχαιοτήτων.

Σημαντική στην αγορά αρχαίων, που διακινούνταν παράνομα ήταν η ανάμιξη παλαιότερης επιμελήτριας του μουσείου, της Μάριον Τρου, η οποία είχε κατηγορηθεί στην Ιταλία μαζί με τον έμπορο Ρόμπερτ Χεχτ για διακίνηση κλεμμένων αρχαιοτήτων.

Τα αποδεικτικά στοιχεία είχαν προκύψει από την αποκάλυψη στην Γενεύη, το 1995 της αποθήκης του ιταλού εμπόρου τέχνης Τζιάκομο Μέντιτσι, του οποίου η επιχείρηση θεωρείται ότι ήταν ένα από τα μεγαλύτερα δίκτυα αρχαιοκαπηλίας στον κόσμο, με παράνομες ανασκαφές, κλοπές και παράνομη διακίνηση.

Το χάλκινο άγαλμα του Λυσίππου «Νικηφόρος νέος» ή «Αθλητής του Φάνο»  όπως εκτίθεται στο αμερικανικό μουσείο Γκέτι
Το χάλκινο άγαλμα του Λυσίππου «Νικηφόρος νέος» ή «Αθλητής του Φάνο»  όπως εκτίθεται στο αμερικανικό μουσείο Γκέτι

Ένας ολυμπιακός δρομέας

Όσον αφορά τον «Αθλητή του Φάνου» η απόδοσή του στον Λύσιππο  (370-300 π.Χ.)  που υμνήθηκε από τους αρχαίους για την ικανότητά του να εμφυσά ψυχή στα έργα του έχει γίνει από πολλούς μελετητές. Σύμφωνα με έναν από αυτούς η στάση και οι αναλογίες του είναι παρόμοιες με το άγαλμα που δημιούργησε ο Λύσιππος για τον Δημήτριο τον Πολιορκητή ενώ όμως, πιο αξιόπιστη είναι η πρόταση να αφορά κάποιον αθλητή, πιθανώς μάλιστα έναν νεαρό ολυμπιακό δρομέα, λόγω των δυνατών ποδιών του, αλλά και του κλαδιού φοίνικα που φαίνεται να κρατούσε στο ένα του χέρι.

Κατόπιν αυτού ως πιθανό επίσης αναφέρεται, ότι μπορεί να κοσμούσε ένα από τα μεγάλα ιερά της αρχαίας Ελλάδας όπου γίνονταν πανελλήνιοι αγώνες, της Ολυμπίας δηλαδή ή των Δελφών.

Το έργο έχει χυτευθεί σε ένα κομμάτι με την μέθοδο του «χαμένου κεριού» αλλά το κεφάλι, όπως έδειξαν οι ακτινογραφίες είχε χυτευθεί χωριστά. Σώζεται σχεδόν ολόκληρο, με το σπάσιμο στο ύψος των αστραγάλων να συνδέεται με την αρχική βάση του.

Όσον για το «ταξίδι» του, που το οδήγησε στον βυθό της θάλασσας είχε να κάνει με την λεηλασία των ελληνικών θησαυρών από τους Ρωμαίους, οι οποίοι επί αιώνες  αφαιρούσαν έργα τέχνης από τις κατακτημένες περιοχές της αυτοκρατορίας προκειμένου να κοσμήσουν τη Ρώμη και τις  ιδιωτικές επαύλεις πλουσίων αξιωματούχων. Τα ναυάγια αυτών των παραφορτωμένων πλοίων όμως, που πρέπει να είναι άπειρα στη Μεσόγειο είχαν και ένα καλό: Διασώθηκαν κάποια χάλκινα έργα, τα οποία στους σκοτεινούς χρόνους  είχαν οδηγηθεί σε λιώσιμο για την χρήση της πρώτης ύλης για άλλους σκοπούς, πιο πρακτικούς.

Διαβάστε επίσης:

Μια νύχτα στο μουσείο – Επιπλέον μπόνους η τελετή έναρξης των Ολυμπιακών

Χάρι Πότερ: Η πρώτη εικόνα με το αγόρι μάγο σε δημοπρασία

Είναι αυτό το μοιραίο παγόβουνο, που βύθισε τον Τιτανικό;