Δημήτρης Δασκαλόπουλος: Πράγματα και θαύματα στη Νέα Υόρκη

Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος έχει αναδειχθεί σε αδιαφιλονίκητο «πρωτεργάτη» της σύγχρονης τέχνης στην ελληνική πραγματικότητα. Και παράλληλα παραμένει βασικός μαικήνας στην αγγλοσαξονική σκηνή (καταρχήν, ως πάτρονας της Tate Modern).

Το όνομά του επικρατεί αυτές τις μέρες στην διεθνή επικαιρότητα για διαφορετικούς λόγους.

Καταρχήν, η Βληχή

Τα ελληνικά μίντια δεν αισθάνθηκαν πλήρως τις δονήσεις που δημιούργησε η τελευταία δράση του πολιτιστικού οργανισμού ΝΕΟΝ. Λίγες μέρες μετά την πολύκροτη βράβευση του Γιώργου Λάνθιμου με τον περίοπτο Χρυσό Λέοντα στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας, παρουσιάστηκε στην Εθνική Λυρική Σκηνή το έργο Βληχή, στο πλαίσιο του προγράμματος The Artist on the composer.

Το πρόγραμμα έχει σχεδιάσει η διευθύντρια του ΝΕΟΝ Ελίνα Κουντούρη. Διασυνδέει πρωτοπόρους δημιουργούς με τη ζωντανή εκτέλεση ορχηστρικής μουσικής. Μέσα από την επιμειξία τους αναθεωρούνται κλασικά έργα εκμαιεύοντας ακόμη μεγαλύτερα πλήθη στην οπτικοακουστική τέχνη.

Το μουσικό σενάριο της Βληχής αποτελείται από έργα των Μπαχ, Κνουτ Νύστεντ και Τόσιο Χοσοκάβα. Ερμηνεύτηκαν ζωντανά από τους μουσικούς της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Ο Λάνθιμος δημιούργησε ένα ιδιότυπο φιλμ που βασίστηκε στο κλασικό, λυρικό ντοκιμαντέρ του σπουδαίου Τάκη Κανελλόπουλου, Μακεδονικός γάμος (1960).

Στη Νέα Υόρκη

Ύστερα από την πολυσυζητημένη πρεμιέρα στην Εθνική Λυρική Σκηνή, η Βληχή παρουσιάστηκε στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Νέας Υόρκης. Βρέθηκαν εκεί, μεταξύ άλλων, ο Γιώργος Λάνθιμος, η Έμα Στόουν, ο καλλιτεχνκός διευθυντής της ΕΛΣ Γιώργος Κουμεντάκης, καθώς και ο προέδρος στο Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, Ανδρέας Δρακόπουλος.

Ύστερα από τη βραδιά στη Νέα Υόρκη, διθυραμβικές κριτικές φιγουράριζαν για αρκετές ημέρες σε όλα τα σχετικά διεθνή μίντια και κοινωνικά δίκτυα.

Εν τω μεταξύ, ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος αποφάσισε να πραγματοποιήσει την ίδια περίοδο και το μυστήριο γάμου με τη νέα σύζυγό του.

Κτίριο Τεχνών

Προχωράει με ιλιγγυώδεις ρυθμούς και το μοναδικό Κτίριο Τεχνών που θα εγκαινιαστεί στο Κολλέγιο Αθηνών, στις κεντρικές εγκαταστάσεις του στο Ψυχικό, το 2025. Τη χρονιά δηλαδή που το σχολείο θα συμπληρώνει εκατό χρόνια ζωής, σε περίπου έναν χρόνο από σήμερα. Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος αποφοίτησε από το Κολλέγιο Αθηνών. Λέγεται πως δεν ξεχνιέται ποτέ από τους αποφοίτους του.

Το «Κτίριο Τεχνών Δ. Δασκαλόπουλος» (όπως επισήμως τιτλοφορείται) θα καλύπτει έκταση που επιτρέπει την ανέγερση κτιρίου συνολικής επιφανείας κυρίων χώρων περίπου 1500 τμ.. Περιλαμβάνει εκπαιδευτικό κέντρο, εκθεσιακό χώρο, υπόγειους βοηθητικούς χώρους, υπόγειους χώρους στάθμευσης, υπαίθριους χώρους.

Εκεί θα στεγάζεται το πρόγραμμα τεχνών του Διεθνούς Απολυτηρίου (IB) καθώς και τα συναφή μαθήματα για τους μαθητές του Γυμνασίου και του Λυκείου στο Κολλέγιο Αθηνών. Ταυτόχρονα, θα φιλοξενεί κατά καιρούς διάφορα καλλιτεχνικά προγράμματα για το ευρύτερο κοινό.

Φάρος πολιτισμού

Εν ολίγοις, θα επιτρέπει στους μαθητές, στους αποφοίτους του Κολλεγίου Αθηνών, στους καλλιτέχνες και στις ευρύτερες κοινωνίες του μέλλοντος να εμπλουτίσουν τις αισθητικές προσλαμβάνουσές τους. Θα αναδειχθεί έτσι σε πλατφόρμα καλλιτεχνικής εκπαίδευσης. Φάρος πολιτισμού και σημείο αναφοράς τουλάχιστον για την νότια Ευρώπη.

Για τη συγκεκριμένη χρηματοδότηση, ο  Δημήτρης Δασκαλόπουλος ίδρυσε τη μη κερδοσκοπική εταιρία ΣΥΝΝΕΟΝ.

Το συνολικό κόστος θα ανέλθει στα 6,2 εκατομμύρια ευρώ. Πρόσθετη δωρεά 500.000 ευρώ έχει διατεθεί για τον εξοπλισμό του αφού ολοκληρωθεί η κατασκευή.

Η αρχή ήμισυ του παντός

Λέγεται ότι το καλοκαίρι του 2007, σε ένα τραπέζι μετά των (τότε) συζύγων τους, ο Ανδρέας Βγενόπουλος προσφέρθηκε να δώσει στον Δημήτρη Δασκαλόπουλο κάτι παραπάνω από τετρακόσια εκατομμύρια ευρώ στο χέρι για το 22% της Vivartia (Δέλτα, Chipita…). Εκείνος θρυλείται ότι απάντησε: «Δώσε μου είκοσι τέσσερις ώρες να σου απαντήσω». Η συνέχεια γνωστή τοις πάσι. Από τότε, ο πάλαι ποτέ χαλκέντερος άδρας της γαλακτοβιομηχανίας άνοιξε πανιά για τη νέα περιπέτεια της ζωής του.

Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος εδραιώθηκε έκτοτε ως συλλέκτης με ιδιαίτερη επιρροή σε διεθνές επίπεδο.

«Θαυμάζω τη δημιουργικότητα»

Απέκτησε πάνω από πεντακόσια εμβληματικά έργα και καλλιτέχνες που συνιστούν το πάνθεον της σύγχρονης τέχνης: Μαρίνα Αμπράμοβιτς, Λουίζ Μπουρζουά, Μάρτιν Κιπενμπέργκερ, Μόνα Χατούμ, Μπρους Νάουμαν, Ερνέστο Νέτο inter alia. Συμμετέχει στις επιτροπές των σημαντικότερων μουσειακών ιδρυμάτων όπως το Γκουγκενχάιμ και New Museum στη Νέα Υόρκη, Μουσείο σύγχρονης τέχνης στο Σικάγο, Τέιτ στη Μεγάλη Βρετανία.

«Θαυμάζω την έμπνευση και τη δημιουργικότητα που αποτελούν γνωρίσματα της ανθρώπινης ύπαρξης, της περίπλοκης και ανεξήγητης πραγματικότητας του ανθρώπινου όντος», δήλωσε κάποια στιγμή ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος για την περίφημη συλλογή του.

«Αυτού του πεπερασμένου, ευάλωτου οργανισμού που, παρότι φέρει έμφυτη την επίγνωση των ορίων, του αναπόδραστου τέλους του, είναι συγχρόνως ικανός να οραματίζεται, να επινοεί, να φαντάζεται, να εφευρίσκει. {…} Μέσω της συλλογής μου επιχειρώ να αναδείξω τις απεικονίσεις αυτής της πραγματικότητας, αυτού του μυστηρίου, όπως το βλέπω να διαγράφεται στο έργο τέχνης».

Ένας διάσημος ουρητήρας

Το 1999 θεωρείται χρονιά ορόσημο. «Είπα στον εαυτό μου», συλλογίστηκε τότε ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος, «εάν σταματήσεις εδώ μπορείς να είσαι ένας ευτυχής συλλέκτης. Αλλά αν συνεχίσεις, θα γίνει κάτι πολύ μεγάλο. Και εγώ αποφάσισα ότι η συλλογή μου θα γίνει μεγάλη. Δέκα χρόνια αργότερα, αυτό έχει πραγματοποιηθεί».

Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος έδωσε τότε 1,76 εκατομμύρια δολάρια για να αγοράσει αντίγραφο του (αρχετυπικού για τη μοντέρνα τέχνη) ουρητήρα La fontaine του Μαρσέλ Ντισάν.

Το πρωτότυπο έργο φιλοτεχνήθηκε το 1917 αλλά καταστράφηκε και έκτοτε κυκλοφορούν μόνο αντίγραφα υπονομεύοντας έτσι την έννοια της αυθεντικότητας και παίζοντας με την ίδια την έννοια της ευτέλειας, που εξύμνησε και ο ίδιος ο Ντισάν. Αργότερα αγόρασε και ένα από τα οκτώ πρωτότυπα αντίτυπα (το νούμερο πέντε) που δημιούργησε εκ νέου ο ίδιος ο Ντισάν τη δεκαετία του 1960.

Έργα σταθμοί

Πολλά έργα σταθμοί από την ιστορία της σύγχρονης τέχνης εμπλούτισαν σταδιακά την προσωπική πινακοθήκη του.

Το μνημειώδες έργο Chrysler Imperial (2002) του Αμερικανού Μάθιου Μπάρνεϊ (συνιδιοκτησία με το Γκουγκενχάιμ της Νέας Υόρκης) και το Unplugged (Simply Botiful, 2007) του Κριστόφ Μπουσέλ που εκτείνεται σε 5.000 τ.μ..

Εξ απαλών ονύχων

Στην πραγματικότητα, η ενασχόληση του Δημήτρη Δασκαλόπουλου με την τέχνη ξεκίνησε πολλά χρόνια πριν από εκέινο το πολυθρύλητο δείπνο.

Το μακρινό 1993 αγόρασε το έργο The Painting in the Inner Egg (1993) της Ρεμπέκα Χορν. Το 1994 «χτύπησε» το Fight Fantasy του Ντέιβιντ Χάμμονς σε δημοπρασία στο Λονδίνο για ενάμιση εκατομμύρια δολάρια. Σημείωσε ποσό ρεκόρ για τον συγκεκριμένο καλλιτέχνη.

Ακόμη πιο πριν, όντας ακόμη ακμαίος τριαντάρης, ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος έδειχνε να συλλέγει με ζήλο ελληνική ζωγραφική από την δεκαετία του 1950.

Η προπόνηση

Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος έχει εξηγήσει ότι η περίοδος αυτή αποτέλεσε «προπονητική περίοδο» για τις βαρύτιμες επενδύσεις στην παγκόσμια τέχνη.

Αλλά το ταξίδι μέσα στην τέχνη ξεκίνησε ακόμη πιο απλά, πιο πηγαία. Η αφετηρία βρίσκεται στα εφηβικά του χρόνια, όταν αγόρασε ένα ευτελές αγαλματίδιο σε κάποιο ταξίδι του στην Ταϊλάνδη. Επειδή δεν χωρούσε στη βαλίτσα του, στο πολύωρο ταξίδι της επιστροφής στην Ελλάδα το κρατούσε ευλαβικά στα χέρια του.

Σύμφωνα με άλλες εκδοχές, η αγάπη της τέχνης εμφύσησε στο αγόρι των δώδεκα ετών το αριστούργημα του Ρούμπενς The fall of the damned που είχε την τύχη να παρατηρήσει από κοντά. Η τόσο εντατική ενασχόληση με την τέχνη δεν μπορεί να διαπνέεται μόνο από χρησιμοθηρικά κίνητρα.

Το χρήμα και η Τέχνη

«Πολλές φορές με διακατέχει η νοσηρή επιθυμία να ξηλώσω έργα από τον τοίχο κάποιου μουσείου, να το βάλω στην τσέπη μου και να φύγω», έχει παιγνιωδώς ομολογήσει.

Μεταξύ αστείου και σοβαρού, διότι συναισθάνεται ότι το χρήμα έχει τη δύναμη να αλλάξει τον κόσμο.

«Τελικά καταλήγουμε στην πραγματικότητα ότι η τέχνη και το χρήμα παρέμεναν πάντα μοιραία και αναπόδραστα συνδεδεμένα καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας», έχει δηλώσει.

«Οτιδήποτε συμβαίνει στον καλλιτεχνικό κόσμο έχει κάποιο οικονομικό αντίκτυπο. Ιστορικά, δημόσιες και ιδιωτικές πρωτοβουλίες -και το χρήμα- συνδέθηκαν δημιουργικά με την τέχνη (…) Έχουμε μεγάλα μουσεία και σοβαρούς διευθυντές μουσείων με μεγάλη εξουσία των οποίων η κάθε απόφαση επηρεάζει άμεσα ή έμμεσα την αγορά. Έχουμε οίκους δημοπρασιών. Όπως συχνά επαναλαμβάνω, πρόκειται για την πιο ρυθμισμένη και την ίδια στιγμή την πιο ελεύθερη αγορά που υπάρχει στην ανθρώπινη οικονομία. Δεν υπάρχουν κανόνες ωστόσο, από την άλλη, λειτουργεί: ευφυή άτομα ανταλλάσσουν αληθινά χρήματα. Η αξία διατηρείται. Είναι θαυμάσιο. Μία μεγάλη βιομηχανία».

Για τη μεταφυσική ή το χρήμα;

Η συλλογή λειτουργούσε πάντα ως παρακαταθήκη, για να δανείζει έργα σε μουσεία ανά τον κόσμο. «Ως οιονεί φυσικός πόρος ανοιχτός στη συνεργασία με άλλες ιδιωτικές και δημόσιες συλλογές ή ιδρύματα για τον σκοπό της διάχυσης του θεμελιώδους μηνύματος της τέχνης» έχει διευκρινίσει.

Έργα από τη συλλογή του έχουν παρουσιαστεί στο Γκουγκενχάιμ στο Μπιλμπάο της Ισπανίας (The Luminous Interval), στην Εθνική πινακοθήκη μοντέρνας τέχνης της Σκωτίας (From Death to Death and other small tales), στην περίφημη πινακοθήκη Whitechapel του Λονδίνου με την έκθεση Keeping it Real.

Με αφορμή παλιότερη έκθεση στο Μπιλμπάο, οι Financial Times σημείωσαν: «Ο μεγιστάνας ενδιαφέρεται περισσότερο για τη μεταφυσική παρά για το χρήμα».

Νέα εποχή

Σταθερή η παρουσία του στη λίστα των διακοσίων μεγαλύτερων συλλεκτών στον κόσμο, ώσπου πριν δυο χρόνια περίπου σταμάτησε να αποκτά έργα τέχνης.

Το 2022, ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος ανακοίνωσε την απόφασή του να παραχωρήσει περισσότερα από 350 έργα 142 καλλιτεχνών σε τέσσερα κοευφαία ιδρύματα: 140 έργα στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Ελλάδα, 110 στην Tate του Λονδίνου και άλλα 100 από κοινού στο Guggenheim της Νέας Υόρκης και στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Σικάγο.

Με τέτοιο πρότυπο αφοσίωσης, δεν αποτελεί έκπληξη ότι και η κόρη του Δημήτρη Δασκαλόπουλου (από τον πρώτο του γάμο) Angela Dusk στράφηκε στη μουσική, και όχι στενά στις επιχειρήσεις.

Καθημερινός άνθρωπος και τέχνη

Το 2013 ίδρυσε τον κοινωφελή πολιτιστικό οργανισμό ΝΕΟΝ με σκοπό τη διάχυση της τέχνης στο ευρύτερο κοινό, τη μύηση του άστεως στη σύγχρονη δημιουργία, όπως εκφράζεται στον δυτικό κόσμο.

Την καθημερινή όσμωση του μέσου ανθρώπου με την εξευγενισμό που προσφέρει η τέχνη. Εξού και διοργάνωσε εκθέσεις σε δημόσιους χωρους. Έχουν συμβάλλει στην εδραίωση της Αθήνας σε τοπόσημο σύγχρονης τέχνης σε παγκόσμια κλίμακα.

Αυτή η έμμεση εκπαιδευτική δύναμη της τέχνης (με την ευρεία έννοια), μοιάζει να ενδιαφέρει περισσότερο από οτιδήποτε άλλο τον Δημήτρη Δασκαλόπουλο. Και διαχρονικά.

Η Πύλη

Με αυτό το σκεπτικό συνεργάστηκε πολλάκις με θεσμικούς φορείς. Η πιο αξιοσημείωτη συνεργεια πραγματοποιήθηκε το 2021 με την ανεπανάληπτη Πύλη, την ομαδική έκθεση μεγάλης κλίμακας στο πρώην Καπνεργοστάσιο επί της οδού Λένορμαν στην Αθήνα.

Ο ΝΕΟΝ ανέπλασε το κτήριο που στέγαζε το πάλαι ποτέ Δημόσιο Καπνεργοστάσιο με δαπάνη που ανήλθε στα 1,2 εκατομμύρια ευρώ. Για την ακρίβεια, ανακαίνισε 6.5000 τ.μ., το ένα τρίτο του βιομηχανικού κτιρίου. Ο τότε πρόεδρος της Βουλής το αποκάλεσε «υπερωκεάνιο»… Ύστερα, παρέδωσε το κτήριο στο δημόσιο και σήμερα στεγάζει τη Βιβλιοθήκη και το Τυπογραφείο της Βουλής των Ελλήνων.

Πριν όμως παραδώσει το κτήριο στη Βουλή, ο ΝΕΟΝ πραγματοποίησε εκεί την Πύλη που αποτελεί σταθμό στην επιμελητική εγχώρια ιστορία. Επιμέλεια Ελίνας Κουντούρη και της διευθύντριας Ιδρύματος Πρίτσκερ (Pritzker) από το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στο Σικάγο, Μαντλέν Γκρίνστιν. Πενήντα εννιά καλλιτέχνες από είκοσι επτά διαφορετικές χώρες του κόσμου. Χωρίς προηγούμενο, δημιούργησε τομή στην επιμελητική τέχνη.

Στον δημόσιο διάλογο

Παράλληλα, προσδιορίζει την κατεύθυνση του δημόσιου διαλόγου. Επιρρεάζει το κοινό αίσθημα, ανάμεσα σε νέους και μορφωμένους, σε ό,τι αφορά κοινωνικά και καλλιτεχνικά ζητήματα. Στο αίσθημα της κοινής γνώμης διεισδύει και μέσω του έτερου (και ουδέτερου πάντα) think tank διαΝΕΟσις, που ιδρύθηκε μετά το ΝΕΟΝ.

Η αίσθηση της προοπτικής

Ο πλήρης κατάλογος της συλλογής του δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί ή δημοσιοποιηθεί. Η αξία της δεν έχει επακριβώς αποτιμηθεί. Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος πάντως δεν χειρίζεται τη συλλογή του με τρόπο επενδυτικό, πουλώντας και αγοράζοντας με μεγάλη ταχύτητα.

Περίπου όπως και ο μυθικός Πολίτης Κέιν του Όρσον Ουέλς έβρισκε γαλήνη μόνο με το γριφώδες Rosebud της ύπαρξής του, ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος θα ανατρέχει πάντα στην τέχνη. Όπως στη Madonna του Ντα Βίντσι από την πινακοθήκη Alte Pinakothek στο Μόναχο.

Έργο που συμπυκνώνει, όπως παρατήρησε σε ξενόγλωσσο έντυπο τέχνης, «ολόκληρη τη σοφία της δημιουργίας, την αίσθηση της προοπτικής, τι έχει επιζήσει από το παρελθόν ως σήμερα. Καταλαβαίνεις το γιατί και του επιτρέπεις να σε εμποτίσει ώστε να αποτελέσει το κριτήριο των μελλοντικών σου αποφάσεων στη σύγχρονη τέχνη».