Ίλια Καμπακόφ: Πέθανε ο πρωτοπόρος καλλιτέχνης

«Ουσιαστικά, πρόκειται για την ιδέα να παρουσιάσω τη ζωή µου, την ιστορία της ζωής µου, µε τη μορφή μιας εγκατάστασης. Το έκανα, όταν έγινα εξήντα ετών», είχε πει ο Ίλια Καμπακόφ για το εκπληκτικό έργο του «Το καράβι της ζωής μου», ένα καράβι πράγματι, μήκους 17 μέτρων, που ως πέρυσι μπορούσε να το δει ο επισκέπτης στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Αθήνα, σε μια αίθουσα, η οποία είχε προβλεφθεί ακριβώς γι’ αυτό το έργο.

Σήμερα το καράβι του βρίσκεται στις αποθήκες του μουσείου, καθώς η διευθύντριά του Κατερίνα Γρέγου έκρινε, ότι έπρεπε να αποσυρθεί από τη μόνιμη έκθεση –μαζί με άλλα έργα- προκειμένου να δημιουργηθεί χώρος για περιοδικές παρουσιάσεις. Αλλά και ο δημιουργός του, ο σπουδαίος καλλιτέχνης, τα έργα του οποίου μιλούν για την πραγματικότητα της ζωής στη Σοβιετική Ένωση δεν είναι πλέον στη ζωή, αφού το περασμένο Σάββατο πέθανε σε ηλικία 89 ετών στο Λονγκ Άιλαντ, όπου ζούσε, με τη σύζυγό του Εμίλια επίσης καλλιτέχνιδα αφ΄ ότου εγκαταστάθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Εισάγοντας νέες δυνατότητες στην τέχνη της εγκατάστασης και με τα τεράστια έργα του σε μέγεθος δωματίου να προσφέρουν στους θεατές εικόνες από τα κατεστραμμένα όνειρα της Σοβιετικής Ένωσης αλλά και από τα δικά του βιώματα στη Μόσχα εκείνης της εποχής ο Ίλια Καμπακόφ παρέμεινε σταθερά επικριτικός στη Ρωσία ως το τέλος. Όπως ανέφερε μάλιστα το ρωσικό κρατικό πρακτορείο ειδήσεων TASS στη νεκρολογία του, η σελίδα του ιδρύματός του στο Facebook εξακολουθεί να είναι απαγορευμένη στη χώρα.

Αναδρομές μιας ζωής

Ο Ίλια Καμπακόφ ωστόσο πρόφθασε να δημιουργήσει την οπτική και υλική» αυτοβιογραφία του με το έργο «Το καράβι της ζωής μου», το 1993, αποτελούμενο από έναν ξύλινο φράχτη και ένα επίσης ξύλινο καράβι με σκαλοπάτια για να μπορεί να ανεβεί κανείς για να βρεθεί ανάμεσα σε 25 χάρτινα κιβώτια συσκευασίας με αντικείμενα, φωτογραφίες, κείμενα σε χαρτί.

Όλα είναι σχετικά με τα διάφορα γεγονότα της ζωής του: Από τη γέννησή του το 1933 και την παιδική του ηλικία στο Ντνιπροπετρόβσκ της Ουκρανίας, που ανήκε τότε στη Σοβιετική Ένωση, την εκδίωξη της οικογένειάς του από τους Ναζί κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την εγκατάστασή του, με την μητέρα του στη Σαμαρκάνδη – ο πατέρας του δεν επέστρεψε από τον πόλεμο- και στη συνέχεια από το 1945 στη Μόσχα. Τις σπουδές του στη Σχολή Καλών Τεχνών της Μόσχας, τη δουλειά του και τέλος η φυγή του στη Δύση το 1980. Ώσπου να δημιουργήσει το συγκεκριμένο έργο.

«Πάνω στο κατάστρωμα υπάρχουν εικοσιπέντε μεγάλα χαρτονένια κουτιά σε πλήρη αταξία, σαν να έχουν τοποθετηθεί εκεί προσωρινά», αναφέρει ο ίδιος στον οδηγό του ΕΜΣΤ, 2020. «Το καθένα είναι γεμάτο µε όλων των ειδών άχρηστα αντικείμενα του νοικοκυριού, όπως όταν κάποιος που βιάζεται να φύγει πετά πράγματα όλα μαζί ανακατεμένα χωρίς να τα ξεχωρίζει: πανωφόρια, πουκάμισα, παπούτσια, παιδικά παιχνίδια. Στην κορυφή του σωρού σε κάθε κουτί υπάρχει ένα κομμάτι χαρτόνι στο οποίο είναι κολλημένες φωτογραφίες, μικροαντικείμενα και κείμενα. Τα κείμενα είναι αποσπασματικές αναδρομές γεγονότων της ζωής µου».

Το κενό κουτί

Για τον ίδιο η κίνηση του επισκέπτη ανάμεσα στα κουτιά και προς την έξοδο είναι μια κίνηση κατά μήκος της ζωής του καλλιτέχνη. « Κάθε κουτί αντιπροσωπεύει τη δική του χρονική περίοδο της ζωής αυτής, µε το δικό του όνομα» έγραφε. Καταλήγοντας: «Το τελευταίο κουτί είναι κενό. Ένας έντονος συνειρμός εγείρεται από τη διαδρομή στο πλοίο- αυτός της λέμβου του Χάροντα που μετέφερε τις ψυχές των ανθρώπων στην άλλη όχθη του ποταμού της Στυγός. Τουλάχιστον, αυτή την εικόνα είχα μπροστά στα µάτια µου όταν συνέλαβα την εγκατάσταση».

Το έργο είχε αγοραστεί από την τότε διευθύντρια του μουσείου Άννα Καφέτση το 2001και τότε κρίθηκε ως ιδιαιτέρως ακριβό, καθώς κόστισε 200.000 ευρώ, παρ΄ότι, όπως έγινε γνωστό, αντίστοιχα έργα του στο εξωτερικό είχαν υπερδιπλάσια τιμή. Το 2008 άλλωστε ο Αμπράμοβιτς είχε αγοράσει έναν από τους πίνακες του Καμπακόφ για περισσότερο από 5 εκατομμύρια δολάρια σε δημοπρασία.

Ένα ιστορικό έργο

«Πρόκειται για ένα ιστορικό κομμάτι, που θα το ζήλευε κάθε μεγάλο μουσείο του κόσμου», λέει σήμερα η Άννα Καφέτση, διευθύντρια πλέον του annexM του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών. Η Άννα Καφέτση το είχε παρουσιάσει σε δύο εκθέσεις πριν την ολοκλήρωση της κατασκευής του ΕΜΣΤ. Το 2004 στην έκθεση «7+7 Από τις συλλογές του ΕΜΣΤ» στο Μέγαρο Μουσικής και το 2009 στο Ωδείο Αθηνών στην έκθεση «Heart in Heart», την οποία είχαν δει ο ίδιος ο Καμπακόφ και η σύζυγός του Εμίλια σε επίσκεψή τους στην Αθήνα.

Το 2006 εξάλλου, στον «Μεγάλο Περίπατο», που είχε επίσης οργανώσει η Άννα Καφέτση με το ΕΜΣΤ σε πεζοδρόμους της Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Αποστόλου Παύλου, Ερμού και σε παρακείμενα κτίρια ο Ίλια Καμπακόφ είχε κάνει την πρόταση της δημιουργίας μιας μεγάλης εγκατάστασης στην Κορεάτικη Αγορά ως δώρο στην Αθήνα. Ένα σχέδιο που δεν έγινε δεκτό. Ειδικά στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης ωστόσο, δώρισε ο ίδιος δέκα άλμπουμ (πανομοιότυπη έκδοση, 1994-1998) από το περίφημο έργο «Δέκα χαρακτήρες» (1968-1974).

Τα Δέκα Δωμάτια

Στη Δύση η ανακάλυψη του Καμπακόφ ήρθε το 1988, όταν έγινε επιτυχία μέσα σε μια νύχτα η έκθεσή του στη Νέα Υόρκη με αυτό το έργο «Ten Characters», μια ομάδα εγκαταστάσεων, που προσομοίωναν την εμφάνιση του κοινόχρηστου διαμερίσματος δέκα δωματίων, όπου ζούσε ο καλλιτέχνης ως παιδί. «Ο άνθρωπος που πέταξε στο διάστημα από το διαμέρισμά του», το πιο διάσημο από αυτά τα δωμάτια, παρουσίαζε έναν κλειστό χώρο, του οποίου οι τοίχοι ήταν επενδεδυμένοι με προπαγανδιστικές σοβιετικές εικόνες. Στο κέντρο του κρεμόταν, κάτω από μια ανοιχτή, ξεφτισμένη τρύπα στην οροφή, μια ακανόνιστη σφεντόνα, που προφανώς έχει εκτοξευθεί έξω από αυτό το δωμάτιο…

Οι κριτικές ήταν αποθεωτικές, όπως και το 2018 όταν σε μια αναδρομική έκθεση της Tate Modern του Λονδίνου χαρακτηρίσθηκε ως ο «παραδειγματικός καλλιτέχνης της εγκατάστασης».

Γεγονός είναι εξάλλου, ότι με το τέλος του ψυχρού πολέμου απήχηση είχε και στη Ρωσία, όπου πολλοί καλλιτέχνες αναζήτησαν στο έργο του την έμπνευση.

Αυτό το είδος δημιουργίας τέχνης βρισκόταν σε έντονη αντίθεση με πολλά από αυτά, που παράγονταν στη Σοβιετική Ένωση εκείνη την εποχή. «Δεν ήμουν Ρώσος καλλιτέχνης, που ήθελε να δείξει τη ρωσική τέχνη στη Δύση», είπε κάποτε ο Καμπακόφ. «Η εννοιολογική θέση ήταν να δούμε τη σοβιετική ζωή μέσα από τα μάτια ενός «ξένου» που έφτασε εκεί».

Η συνεργασία με την Εμίλια

Ο ίδιος θυμόταν ακόμη, σε μια συνέντευξη στους New York Times, «Έμαθα τα πάντα σαν μαϊμού, χωρίς κανένα απολύτως συναίσθημα. Και όταν τελείωσα, ένιωσα ότι δεν ζούσα. Έτσι αποφάσισα να δημιουργήσω ένα μεγάλο έργο, στο οποίο θα μπορούσα να βάλω όλες μου τις ιδέες και όλα όσα είχα νιώσει ποτέ και όλη την ομορφιά, που είχα δει. Πίστευα ότι αυτή η δουλειά θα με έκανε αληθινό».

Πολλά από τα έργα του δημιουργήθηκαν σε συνεργασία με τη σύζυγό του, να σημειωθεί μάλιστα ότι από το 1980 ως το 2000 είχαν υλοποιηθεί 155 εγκαταστάσεις του. Το 2004 πάντως τον τίμησε και η Ρωσία με ατομική έκθεση στο Ερμιτάζ καις τη συνέχεια στο Μουσείο Πούσκιν ενώ έργα του βρίσκονται επίσης στην Tate, στο Μουσείο Τέχνης Zimmerli, το Centre Pompidou, το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, το Guggenheim, την Γκαλερί Tretjakovστη Μόσχα, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Νορβηγίας, στο Ίδρυμα Τέχνης Kolodzei, σε μουσεία στο Κολόμπους του Οχάιο, Φρανκφούρτη, Κολωνία κ.λ.π.

Διαβάστε επίσης:

Οι Δελφοί της δεκαετίας του 1950 – Από τον φακό του σπουδαίου Ρόμπερτ ΜακΚέιμπ

Αλέξης Γεωργούλης: Άρση ασυλίας ψήφισε η αρμόδια επιτροπή του ευρωκοινοβουλίου

──────────────────