Χρύσα: Μεγάλη έκθεση στη Νέα Υόρκη επαναφέρει στο προσκήνιο τη σπουδαία εικαστικό

Στα μέσα της δεκαετίας του ΄50, όταν η μεγάλη Ελληνίδα καλλιτέχνης Χρύσα έφτασε στη Νέα Υόρκη από την επαρχιακή Αθήνα και την κατεστραμμένη από το σεισμό Ζάκυνθο, όπου «επιστρατευμένη» ως κοινωνική λειτουργός έκανε την πρώτη ζωγραφιά της ανάμεσα στα ερείπια, ήταν σαν να βρέθηκε στο διάστημα.

Περιτριγυρισμένη από την διάσημη, φωτισμένη διασταύρωση της Times Square, τις πινακίδες που αναβόσβηναν, διαφημίζοντας  τις συσκευές Admiral και την μπύρα Anheuser-Busch, τη λάμψη της ευμάρειας και τα νέα υλικά, που χρησιμοποιούνταν από την κατασκευή των κτιρίων ως το μικρότερο αντικείμενο ένιωσε ακαριαία, ότι είχε εντοπίσει την πηγή της έμπνευσής της.

Αυτά τα φωτισμένα γράμματα των διαφημίσεων θα άφηναν βαθύ αντίκτυπο στην καλλιτέχνιδα και η αινιγματική για εκείνην, ομορφιά τους, με μια «ιδιαίτερη χυδαιότητα» την οποία η ίδια θα περιέγραφε ως «εξαιρετικά ποιητική», θα γίνονταν στη συνέχεια, το αναγνωρίσιμο στοιχείο των έργων της.

Ενώ όμως η Χρύσα (1933–2013) κατέκτησε γρήγορα εξέχουσα θέση στη νεοϋρκέζικη εικαστική σκηνή, σήμερα η πρωτοποριακή της καριέρα είναι ελάχιστα γνωστή για το αμερικανικό κοινό. Καθόλου σπάνιο για μια πόλη όπου η ζωή τρέχει με ιλιγγιώδη ταχύτητα και η εικαστική κίνηση με ακόμη μεγαλύτερη.

Με τίτλο «Chryssa & New York», μια έκθεση που εγκαινιάστηκε πριν λίγες μέρες στο Dia Chelsea (μη κερδοσκοπικός οργανισμός για την τέχνη, με πολλά παραρτήματα) έρχεται όμως τώρα να υπενθυμίσει το μοναδικό έργο της Ελληνίδας καλλιτέχνιδας.

Ηγετική φυσογνωμία

Η έκθεση συγκεντρώνει δεκάδες σπάνια γλυπτά με νέον  -πολλά αποκατεστημένα ειδικά για το γεγονός- κομμάτια από γύψο, μάρμαρο και χυτό μέταλλο, καθώς και έργα σε καμβά και χαρτί, που καταδεικνύουν το ενδιαφέρον της Χρύσας για τις δυνατότητες μορφών της τυπογραφίας στην επικοινωνία.

Σκοπός της είναι, να ρίξει μία εις βάθος ματιά στην επιρροή που άσκησαν στο έργο της το αστικό και δημιουργικό τοπίο της Νέας Υόρκης και τα εξελισσόμενα κινήματα της ποπ και του μινιμαλισμού από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 έως τις αρχές της δεκαετίας του 1970.

Γιατί η Ελληνίδα καλλιτέχνης, ηγετική φυσιογνωμία του κόσμου της τέχνης της Νέας Υόρκης εκείνη την εποχή πρωτοστάτησε στην υιοθέτηση νέων τεχνολογιών και τρόπων σκέψης για τη διασταύρωση της τέχνης και της καθημερινής ζωής στις Ηνωμένες Πολιτείες μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ενώ δουλεύοντας σε μια σειρά μέσων, έγινε από νωρίς η πειραματίστρια στη χρήση του νέον στην τέχνη, προκειμένου να εξερευνήσει τη γλώσσα, το χρώμα και το φως.

Η «Χρύσα και η Νέα Υόρκη» λοιπόν,  παρουσιάζει έργα, που αποτελούν παράδειγμα της πρακτικής της καλλιτέχνιδας κατά τη διάρκεια των ιδανικών της χρόνων στην πόλη  έως τις αρχές της δεκαετίας του 1970, συγκεντρώνοντας τις βαθιές ανησυχίες της και το μεγάλων ενδιαφέρον της για την εξερεύνηση των Ηνωμένων Πολιτειών.

«Η Χρύσα ήταν σε μεγάλο βαθμό μέρος της σκηνής των καλλιτεχνών στη Νέα Υόρκη των δεκαετιών του ’60 και του ’70, αλλά ουσιαστικά είχε ξεχαστεί», λέει η  συνεπιμελήτρια της  έκθεσης Μέγκαν Χόλι Γουίτκο. «Και αυτό ήταν κάτι, που θέλαμε να αλλάξουμε, τονίζοντας πόσο σημαντική ήταν η Νέα Υόρκη για τη Χρύσα, αφού μεγάλο μέρος της καλλιτεχνικής της καριέρας και της ζωής της ήταν εδώ».

Στη Νέα Υόρκη

Γεννημένη στην Αθήνα η Χρύσα Βαρδέα-Μαυρομιχάλη είχε σπουδάσει κοινωνική πρόνοια αλλά σίγουρα αυτός δεν ήταν ο προορισμός της στη ζωή. Έτσι το 1953 έφθασε στο Παρίσι, όπου και σπούδασε στην Ακαδημία Γκραντ Σομιέρ για ένα χρόνο, ενώ αμέσως μετά έφυγε για την Αμερική, συνεχίζοντας τις σπουδές της στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Σαν Φραντσίσκο για άλλον ένα χρόνο. Από το 1957 όμως εγκαταστάθηκε στη Νέα Υόρκη, όπου θα ζούσε ως το 1992.

Βασικό μέλος μιας ομάδας καλλιτεχνών με επιρροή που εισήγαγε βιομηχανικές μεθόδους και ηλεκτρικό φως στις εικαστικές τέχνες (συμπεριλαμβανομένων των Στίβεν Αντωνάκος, Νταν Φλέιβεν και Φρανσουά Μορελλέ), η Χρύσα άρχισε να εργάζεται με το νέον στις αρχές της δεκαετίας του 1960.

Ενσωμάτωσε στοιχεία νέον και επαναχρησιμοποίησε την αστική σήμανση σε έργα, όπως  το «Times Square Sky» (1962) και  το «Americanoom»  (1963), και αυτός ο συνδυασμός υλικών θα καθόριζε γρήγορα τη δουλειά της.

Συχνά μάζευε πεταμένα γράμματα από επιγραφές ή συνεργαζόταν με επαγγελματίες των επιγραφών και κατασκευαστές νέον για να δημιουργήσει τα γλυπτά της.

Και η εξέλιξή της θα ήταν ταχύτατη,  αφού ήδη το 1961 έκανε την πρώτη της ατομική έκθεση στην Betty Parsons Gallery και στη συνέχεια στο Μουσείο Solomon R. Guggenheim  ενώ από το 1966 άρχισε να εμφανίζεται στην γκαλερί Pace.

Το magnum opus

Το ενδιαφέρον της Χρύσας για τα αντισυμβατικά υλικά κορυφώθηκε με το μεγάλης κλίμακας και περιεκτικό έργο της «The Gates to Times Square»  (1964–66). Δομημένο στη μορφή ενός διχοτομημένου κεφαλαίου «Α» και αποτελούμενο από ένα περίπλοκο σύνολο στρωμάτων, αυτό το έργο συνιστά φόρο τιμής στην πυκνότητα και την ενέργεια της Times Square.

Ένα μικρό σετ κόκκινων γραμμάτων από ξεσκαρταρισμένες πινακίδες, κομμένες σε φέτες και κλεισμένες σε κουτιά από πλεξιγκλάς σε κάθε πλευρά του έργου, χρησιμεύουν ως δομικά στοιχεία.

«Πρόκειται για το απόλυτο magnum opus της Χρύσας», επισημαίνει η Μέγκαν Χόλι Γουίτκο. «Εξερευνά τη διάσταση των θραυσμάτων σήμανσης και τα συνδυάζει με νέον.  Πολλή δουλειά οδηγεί σε εκείνη τη στιγμή και αντίστοιχα πολλή δουλειά προέρχεται από αυτήν», προσθέτει.

Οι «Πύλες της Τάιμς Σκουέαρ» είναι άλλωστε το κεντρικό στοιχείο της έκθεσης. Με ύψος και πλάτος 3 περίπου μέτρα συνδυάζει στρώματα από αλουμίνιο, χάλυβα και νέον με περίβλημα από πλεξιγκλάς, παρουσιάζοντας σχήματα,  που υποδηλώνουν μια ιστορία, της οποίας όμως αρνούνται την αναγνωσιμότητα. Γιατί η πυκνή σειρά γραμμάτων που στοιβάζονται στο έργο, παραδόξως δεν αποδίδουν νόημα. Ρολά από κομμένα κομμάτια χαρτιού εξάλλου,  είναι εγκιβωτισμένα σε πλεξιγκλάς στην κορυφή του γλυπτού.

Όπως σημειώνεται από την επιμελήτρια της έκθεσης της έκθεσης προηγήθηκε μία σειρά μελετών ώστε να καταλήξει στο συγκεκριμένο αποτέλεσμα.  Σε κάθε μελέτη, τοποθέτησε ένα γλυπτό νέον σε κουτί από πλεξιγκλάς με γκρι χρώμα, που θυμίζει την ατμοσφαιρική επίδραση του αστικού φωτισμού μετά το ηλιοβασίλεμα. Παρουσίασε επίσης τους ηλεκτρικούς μηχανισμούς που τροφοδοτούν το έργο.

Και η εκτίμηση σήμερα είναι, ότι αυτά τα επίσημα στοιχεία των γλυπτών της είναι υψίστης σημασίας.  Και η Χρύσα όμως πίστευε, ότι θα αντέξουν πέρα ​​από την περιορισμένη διάρκεια ζωής της τεχνολογίας τους. «Ευτυχώς, υπάρχει ο ήλιος και το φεγγάρι, μέρα και νύχτα», όπως είχε πει .«Το γλυπτό μου θα επιβιώσει και χωρίς ηλεκτρισμό».

Η σύλληψη του φωτός

Στην έκθεση του Dia Chelsea το πρώτο μισό παρουσιάζει το έργο της Χρύσας σε νέον ενώ το δεύτερο εξετάζει την πρώιμη πρακτική της, ξεκινώντας με τα «Κυκλαδικά Βιβλία», τα οποία δημιούργησε με σε τρία διαφορετικά υλικά: γύψο, τερακότα και μάρμαρο. Η αλληλεπίδραση βάθους και σκιάς που προκαλείται από τη μετατόπιση του φυσικού φωτός στις αναγωγικές επιφάνειες αυτών των «Βιβλίων» είναι αυτό, που η καλλιτέχνης ονόμασε «στατικό φως».

Το ενδιαφέρον της Χρύσας για τη σύλληψη του φωτός είναι εμφανές και σε μια σειρά ανάγλυφων γλυπτών, γνωστών ως «Προβολές», με τα σημάδια και τα σύμβολα της μαζικής επικοινωνίας. Αυτά τα έργα, που απεικονίζουν βέλη, όπως χρησιμοποιούνται στη σήμανση του δρόμου και έντονα μεμονωμένα γράμματα, διαθέτουν τρισδιάστατες προεξοχές —ή μανταλάκια— που «πιάνουν» και ενεργοποιούν το μεταβαλλόμενο φως.

Οι σκιές που προκύπτουν, περιπλέκουν και συσκοτίζουν τη διαύγεια των μορφών. Αλλά όπως σημειώνεται, η εστίαση της Χρύσας στη συσκότιση μέσα σε έργα, που έχουν ως σημείο εκκίνησης τα συστήματα αναγνωσιμότητας και επικοινωνίας συνδέει αυτές τις πρώιμες προσπάθειες με τα εκκολαπτόμενα ποπ και εννοιολογικά κινήματα.

Στόχος της ήταν η προσπάθεια αμφισβήτησης των περιορισμών της γλώσσας, ώστε να συγκεντρωθεί η προσοχή στις ποιητικές δυνατότητες της μορφής και του φωτός.

Σε μια διάλεξη μάλιστα, που είχε δώσει στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης το 1968, είχε πει: «Έχω πολλές αμφιβολίες για τις λέξεις που έχουν καθιερωθεί και χρησιμοποιηθεί στο λεξιλόγιο της τέχνης. Είμαι απελπισμένη γιατί, παρ’ όλο που περιλαμβάνουν τόσες πολλές δυνατότητες ερμηνείας, τελικά δημιουργούν μια περιορισμένη κατανόηση».

Έλληνες υποστηρικτές

Συνδιοργανωμένη από το Dia Art Foundation και τη Menil Collection,  η έκθεση «Chryssa & New York» αποτελεί και την πρώτη ολοκληρωμένη έρευνα έργων της Χρύσας, που πραγματοποιείται στις ΗΠΑ από το 1982. Στη συνέχεια, τον Σεπτέμβριο θα παρουσιαστεί  στη Συλλογή Menil στο Χιούστον και τον Μάιο του 2024 στο Wrightwood 659 του Σικάγο.

Σχεδιαζόταν άλλωστε από το 2016 και έχει δανειστεί έργα από μουσεία, όπως το Μουσείο Τέχνης Buffalo AKG, το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης και το Μουσείο Αμερικανικής Τέχνης Whitney. Όπως λένε όμως οι διοργανωτές απαιτήθηκαν αρκετά χρόνια για να καρποφορήσει, επειδή έπρεπε να εντοπισθούν έργα και άνθρωποι που την γνώριζαν. Τόσο η έκθεση όμως όσο και ο συνοδευτικός κατάλογος ελπίζεται ότι θα καλύψουν τα κενά της ιστορίας της.

Έλληνες πάντως συμμετείχαν με την υποστήριξη τους  στην υλοποίησή της, και συγκεκριμένα όπως αναφέρεται από το Dia, η κυρία Ειρήνη Παναγοπούλου και το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ), όπως και η  D.Daskalopoulos Collection.

Η δημοσίευση γίνεται με τη γενναιόδωρη υποστήριξη του Ιδρύματος Αντώνη Ε. Κομνηνού και την πρόσθετη υποστήριξη από την κυρία Κατερίνα Εμπειρίκου, τον κ. Χρήστο Παπαζή και άλλους ανώνυμους δωρητές. Τέλος υποστηρικτής είναι και το Γενικό Προξενείο της Ελλάδας στη Νέα Υόρκη.

Μπορείτε να παρακολουθήσετε βίντεο με τον κατάλογο της έκθεσης:

Διαβάστε επίσης:

Για ένα σακίδιο αδειανό για μιαν Ελένη

Ενώ ο κόσμος καίγεται, τέχνη και είδη πολυτελείας φέρνουν δισεκατομμύρια

Ανακαλύψτε το αφιέρωμα Γυναίκες που μας εμπνέουν