Ελληνικό: Οι αρχαίοι δήμοι, το αεροδρόμιο και η σημερινή εντυπωσιακή ανάπλαση

Τα αεροπλάνα πετούσαν σχεδόν πάνω από τις στέγες των σπιτιών, τουλάχιστον έτσι φαινόταν, κι ο θόρυβος έκανε τα τζάμια να τρίζουν. Οι κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής όμως – Γλυφάδα και Αργυρούπολη με όλο το παραλιακό μέτωπο – τα είχαν συνηθίσει όλα αυτά, κάποιοι μάλιστα ήξεραν και την ώρα που πετάει κάθε εταιρεία. Όσο για τους επισκέπτες, ουδόλως ενοχλούνταν, αντιμετωπίζοντας ως ατραξιόν αυτόν τον εναέριο συνωστισμό. Το Ελληνικό επί έξι δεκαετίες υπήρξε συνώνυμο του αεροδρομίου της Αθήνας. Από το 1938 που λειτούργησε για πρώτη φορά υπήρξε ένας  χώρος, που σαν καθρέπτης αντικατόπτριζε όλη της πορεία της χώρας, διανύοντας την περίοδο του Μεσοπολέμου και του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τα χρόνια της προσπάθειας για ανάκαμψη για να φθάσει ως τον εκσυγχρονισμό και την εξέλιξη, που οδήγησαν αναπόφευκτα στην μετεγκατάστασή του.

Η τελευταία πτήση από το Ελληνικό είχε γίνει το 1996, όταν ένα Boeing 737 της Ολυμπιακής  είχε απογειωθεί από τον Κρατικό Αερολιμένα Αθηνών με προορισμό το αεροδρόμιο Μακεδονία της Θεσσαλονίκης σ΄έναν κόσμο που άλλαζε ήδη ταχύτητα. Η τεράστια έκταση του Ελληνικού έτσι, μένοντας πλέον ανεκμετάλλευτη ήταν αναμενόμενο να προκαλέσει το ενδιαφέρον επενδυτών με όραμα την αξιοποίησή του.

Από τότε ακριβώς ο Σπύρος Λάτσης ξεκινούσε τις πρώτες συζητήσεις για την μελλοντική ανάπτυξη της περιοχής για να αναδειχθεί το 2011 σε μοναδικό διεκδικητή του έργου, κατόπιν διεθνούς πλειοδοτικού διαγωνισμού, ώσπου το 2018 εγκρίθηκε με Προεδρικό Διάταγμα το Σχέδιο Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης, που είχε υποβάλλει η Lamda Development.

Ο Μητροπολιτικός Πόλος Ελληνικού-Αγίου Κοσμού, έκτασης 6.200.000 τετραγωνικών μέτρων φιλοδοξεί πλέον να αποτελέσει σημείο αναφοράς όχι μόνον για την Ελλάδα, συνδυάζοντας το κάλλος του μεσογειακού τοπίου με την ιστορικότητα και το πλούσιο πολιτιστικό φορτίο του χώρου. Είναι όλα όσα αναδεικνύονται στον εξαιρετικό τόμο της Lamda Development «Το Ελληνικό – Μια ιστορική διαδρομή. Από την προϊστορία στο σήμερα», μια ιδέα του Βαγγέλη Χρόνη, αντιπροέδρου της εταιρείας, που ήταν και συντονιστής του έργου.

Οι τρεις δήμοι

Από την αρχαιότητα ως και τις αρχές το 20ού αιώνα, η περιοχή που ορίζεται από τις δυτικές υπώρειες του Υμηττού ως τις ακτές του Σαρωνικού ακολούθησε πορεία παράλληλη με αυτήν του αθηναϊκού άστεως.

Ο τόπος κατοικήθηκε, καλλιεργήθηκε και αναπτύχθηκε, ερήμωσε και απέκτησε ζωή εκ νέου. Οι διάσπαρτοι προϊστορικοί οικισμοί έδωσαν τη θέση τους στους οργανωμένους δήμους της Κλασικής εποχής, τα αγροκτήματα του Μεσαίωνα έγιναν στη συνέχεια οθωμανικά τσιφλίκια, για να έρθει το πλήρωμα του χρόνου και να ξαναγίνουν ελληνικά για να φθάσουμε τελικά στην αστικοποίηση του περασμένου αιώνα.

Το «σημείο» όπου συναντώνται τρεις αρχαίοι δήμοι και τρεις σύγχρονοι είναι η περιοχή του πρώην αεροδρομίου. Στην αρχαιότητα ήταν ο Δήμος Αλιμούντος, ο Δήμος Ευωνύμου και ο Δήμος Αιξωνής ενώ σήμερα υπάρχουν ως γνωστόν οι Δήμοι Αλίμου, Ελληνικού –Αργυρούπολης και Γλυφάδας.

Από το 3000 π.Χ. δηλαδή από την Πρωτοελλαδική εποχή μαρτυρείται ανθρώπινη παρουσία σε όλη αυτή την περιοχή, που στα μυκηναϊκά χρόνια είναι πιο εμφανής στους λόφους Κοντοπήγαδο και Πανί και βέβαια στον Άγιο Κοσμά. Ως «Κωλιάς Άκρα» αναφέρεται μάλιστα στα μετέπειτα ιστορικά χρόνια, και συγκεκριμένα από τον Ηρόδοτο το ακρωτήριο του Αγίου Κοσμά, που συνδεόταν με διάφορες ιστορίες.

Όπως ότι εκεί ξεβράστηκαν τα ναυαγισμένα καράβια των Περσών μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, επιβεβαιώνοντας τον χρησμό του μάντη Λυσίστρατου, που είχε προφητεύσει, ότι «Της Κωλιάδας οι κυρές με τα κουπιά των καραβιών θα βράζουν τα τσουκάλια»!

Το «ελληνικό» μνημείο

Εντυπωσιακός για το μέγεθός του είναι ο ταφικός περίβολος της Κλασικής εποχής στη νότια περιοχή του πρώην αεροδρομίου, που έστεκε επί αιώνες, στον αρχαίο δρόμο, ο οποίος οδηγούσε στον Λευκόνοιον, έναν μικρό αρχαίο δήμο, που δεν έχει εντοπισθεί ως σήμερα.

Είναι αυτό το «ελληνικό» μνημείο, όπως το αποκαλούσαν στην Τουρκοκρατία, που έδωσε σε ολόκληρη την περιοχή την ονομασία της. Ποτέ στην ιστορία του δεν καλύφθηκε εντελώς από χώμα –έχει μήκος 20 μέτρων και ύψος 5 μέτρων – ήταν πάντα ορατό με αποτέλεσμα να λειτουργεί ως τοπόσημο αλλά και να προσφέρει δυστυχώς, την δυνατότητα σύλησης. Έτσι από τα σημαντικότατα γλυπτά, που το συνόδευαν, έχουν απομείνει μερικά θραύσματα μόνον από αγγεία, τα οποία βοήθησαν στην χρονολόγησή του στον 4^ο π.Χ. αιώνα.

Το 1965 ωστόσο, καθώς «βρέθηκε» μέσα στην επέκταση του αεροδιαδρόμου το μνημείο αποδομήθηκε λίθο προς λίθο, ένα πρωτοφανές εγχείρημα για εκείνη την εποχή, και τοποθετήθηκε στην αυλή του Αμερικανικού Κολεγίου Θηλέων. Για να επανέλθει πάντως σήμερα στην αρχική του θέση, ύστερα από απόφαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου με την οριστική εγκατάσταση και την ανάδειξή του εντός της κτιριακής ενότητας του Μητροπολιτικού Πόλου Ελληνικού – Αγίου Κοσμά.

Τα αρχαία ευρήματα

Μόλις το 2003 εξάλλου, στον χώρο επισκευής των αεροσκαφών – σήμερα αμαξοστάσιο του τραμ – ήρθε στο φως και ένας ασύλητος οικογενειακός, ταφικός περίβολος, μπροστά από τον οποίον διερχόταν αρχαία οδός. Αυτή, η οποία συνέδεε την αρχαία αστική οδό, που συμπίπτει με την σημερινή λεωφόρο Βουλιαγμένης,  με το χώρο του πρώην αεροδρομίου.

Του 4^ου π.Χ. αιώνα επίσης, ανήκε προφανώς σε κάποιον εύπορο δημότη του Ευωνύμου με το όνομα Ελπίνος , ο οποίος έκανε επίδειξη του πλούτου του, διακοσμώντας τον με επιτύμβιες στήλες και μαρμάρινες ληκύθους. Τα γλυπτά, που κάποτε κοσμούσαν το μνημείο αυτό βρίσκονται σήμερα πάντως, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά.

Πλησίον του αποκαλύφθηκε και νεκροταφείο με τριάντα τάφους διαφόρων τύπων και πλήθος αντικειμένων, που συνόδευαν τους κατοίκους του δήμου Ευωνύμου στη μετά θάνατον ζωή.  Ένα λίθινο αγγείο τυλιγμένο με ύφασμα, ενεπίγραφες επιτάφιες στήλες και μεταλλικά δικαστικά πινάκια με ονόματα των πολιτών, όπως αυτό που γράφει «Αγητός Ευωνυμεύς» και άλλα.

Ενώ εκτεταμένο  είναι το αρχαίο νεκροταφείο που έχει βρεθεί σε κοντινή απόσταση από τη Λεωφόρο Βουλιαγμένης στο χώρο, όπου σήμερα είναι ο σταθμός «Αργυρούπολη» του μετρό. Δυστυχώς συλημένο στο σύνολό του σχεδόν.

Πρόκειται φυσικά για τα σημαντικότερα ευρήματα της περιοχής, καθώς έχουν έρθει στο φως και πολλά κατάλοιπα οικισμών με τις εγκαταστάσεις τους, εργαστήρια, αρχαίοι δρόμοι κλπ. Η περιοχή είχε μάλιστα και το δικό της λατομείο, τμήμα του οποίου αποκαλύφθηκε στο χώρο του πρώην αεροδρομίου κοντά στο ρέμα των Τραχώνων.

Από την ακμή στη λήθη

Στην Ελληνιστική και στη Ρωμαϊκή εποχή, παρ΄ ότι η Αθήνα άκμαζε, οι περιφερειακοί δήμοι της, που ήταν στραμμένοι στις αγροτικές δραστηριότητες συρρικνώθηκαν και σε μεγάλο βαθμό εγκαταλείφθηκαν από τους κατοίκους τους. Σ΄αυτό έπαιξαν ρόλο οι σφαγές του πληθυσμού από τον Σύλλα, όταν κατέλαβε την Αττική το 86 π.Χ, ενώ στους επόμενους αιώνες οι επιδρομές των βαρβαρικών φύλων θα περιόριζαν τους ανθρώπους μέσα στα τείχη της Αθήνας. Και το νέο «κτύπημα» για την πόλη θα ερχόταν από το διάταγμα του Θεοδόσιου Α΄ που έθετε εκτός νόμου τις αρχαίες θρησκείες.

Σ΄αυτούς τους αιώνες ο πληθυσμός στα δυτικά του Υμηττού και σε όλη την παράκτια ζώνη αντιμετώπιζε προβλήματα διαβίωσης αλλά και κίνδυνο ζωής από την έξαρση της πειρατείας. Η Σαλαμίνα είχε μεταβληθεί σε έρημο τόπο ενώ η ζωή στα παράλια ήταν ιδιαιτέρως επικίνδυνη.

Από τη Βυζαντινή περίοδο έτσι, ελάχιστα είναι τα κατάλοιπα στο χώρο του πρώην αεροδρομίου, συγκεκριμένα από δύο παλαιοχριστιανικές βασιλικές και δύο αγροικίες  στο λόφο της Αγίας Άννας και στον αύλειο χώρο της εκκλησίας της Ζωοδόχου Πηγής  κοντά στη λεωφόρο Βουλιαγμένης.

Στην περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας  είχαν αναπτυχθεί στην ευρύτερη περιοχή τσιφλίκια, ένα από τα οποί,α που περιελάμβανε μέρος του Αλίμου και των γειτονικών εκτάσεων ανήκε στον Μπεχράμ Εμίζη από τον οποίο και πήρε την ονομασία Μπραχάμι (Άγιος Δημήτριος) η περιοχή.

Άλλος οικισμός-τσιφλίκι ήταν οι Τράχωνες  στα ΒΔ του αεροδρομίου, εκεί όπου σήμερα είναι το κτήμα Γερουλάνου και ένας ακόμη στο λόφο Χασάνι, που πήρε το όνομά του από τον οθωμανό γαιοκτήμονα Χασάν Μπέη. Ο συγκεκριμένος μάλιστα κατείχε τεράστια περιοχή, που έφθανε ως τη σημερινή Βούλα και επί της ουσίας είναι η έκταση στην οποία δημιουργήθηκε αργότερα το αεροδρόμιο.  Σημαντικό μνημείο της εποχής αυτής είναι το εκκλησάκι των Αγίων Κοσμά και Δαμιανού στο ομώνυμο ακρωτήρι.

Το αεροδρόμιο

Ως το τέλος του 19^ου αιώνα η περιοχή παρέμεινε αραιοκατοικημένη, απομονωμένη και φτωχή. Και μόνον στις αρχές του 20ού άρχισε να αναπτύσσεται, με τους Αθηναίους να επιλέγουν την παράκτια ζώνη για θέρετρο. Την ίδια εποχή όμως η Μικρασιατική καταστροφή δημιούργησε νέα δεδομένα και όπως είναι γνωστό πολλές οικογένειες προσφύγων εγκαταστάθηκαν, μεταξύ άλλων στο Χασάνι, σε μια ακατοίκητη έκταση, που έφθασε ως το «ΕΔΕΜ» αλλά και σε μια περιοχή που ονομάσθηκε Σούρμενα. Δεν έμειναν ωστόσο για πολύ, αφού οι δυνάμεις Κατοχής τους έδιωξαν, για να επανέλθουν μετά τον πόλεμο, όταν όμως η κατασκευή του αεροδρομίου επέβαλλε πολλές απαλλοτριώσεις.

Ένα ξεχωριστό έπος είναι η δημιουργία του αεροδρομίου του Ελληνικού εν μέσω μεταξικού καθεστώτος και δεδομένου, ότι το αεροδρόμιο του Τατοΐου δεν πληρούσε τις προδιαγραφές ασφαλούς χρήσης για όλες τις εποχές. Ως τα τέλη της δεκαετίας του ΄40 είχε ολοκληρωθεί ο Δυτικός Αερολιμένας ενώ ο Ανατολικός ξεκίνησε να λειτουργεί  το 1969.

Η πρώτη ελληνική αεροπορική εταιρεία, οι Τεχνικές Αεροπορικές Εκμεταλλεύσεις (ΤΑΕ) είχαν  δώσει τη θέση τους από το 1956 στην Ολυμπιακή Αεροπορία του  Αριστοτέλη Ωνάση, που την έκανε μεγάλη και σπουδαία. Ως το 1974 πάντως, που την επέστρεψε στο ελληνικό δημόσιο με τεράστια οικονομικά προβλήματα. Σήμερα, από το 2010, ανήκει στην Aegean Airlines.

Η ανάδειξη

Το έργο της ανάπλασης του Μητροπολιτικού Πόλου Ελληνικού –Αγίου Κοσμά περιλαμβάνει  μεταξύ άλλων οικιστικές αναπτύξεις, ξενοδοχειακές μονάδες,  εμπορικές δραστηριότητες και εμπορικά κέντρα, χώρους οικογενειακής απασχόλησης και διασκέδασης,  μουσεία,  κέντρα πολιτισμού, κέντρα υγείας και ευεξίας, αθλητικές εγκαταστάσεις, επιχειρηματικό πάρκο εκπαίδευσης κ.ά. Επίσης προβλέπεται η αναδιαμόρφωση της μαρίνας του Αγίου Κοσμά, η δημιουργία ελεύθερης παραλίας μήκους ενός χιλιομέτρου  αλλά και τουριστικό συγκρότημα- καζίνο.

 Όσον αφορά τα μνημεία θα αναδειχθούν, σύμφωνα με τους όρους που έχουν τεθεί από το υπουργείο Πολιτισμού, όπως οι αρχαιότητες και η μεταβυζαντινή εκκλησία των Κοσμά και Δαμιανού, η επανατοποθέτηση βεβαίως του τφικού περιβόλου, επίσης το κτίριο του παλαιού αεροδρομίου, τα τρία υπόστεγα της αεροπορίας και η «Παγόδα».

Να σημειωθεί, ότι στον εξαιρετικό τόμο που περιλαμβάνονται όλα αυτά, το φωτογραφικό υλικό είναι ένας αδιάψευστος μάρτυρας της ιστορίας της περιοχής και του αεροδρομίου. Την επιστημονική επιμέλεια είχε η ιστορικός Αθηνά Σπανάκη ενώ την ερευνητική και συγγραφική ομάδα αποτέλεσαν οι ιστορικοί  Ιωάννα Ζαχαροπούλου, Μαρία Καλογεροπούλου, Νίκη Μπαλατσούκα, Σοφία Ξυναριανού, Ελένη Φραγκάκη.  Η έκδοση έγινε από τον εκδοτικό οίκο Ολκός με τη φροντίδα της Ειρήνης Λούβρου.

Διαβάστε επίσης:

Το Ελληνικό σε ένα χρόνο από σήμερα – Οι παραδόσεις των έργων, οι διαγωνισμοί, η οικιστική ανάπλαση στο τέλος του 2023

Ελληνικό: Οκτώ αγοραπωλησίες για τα οικόπεδα που θα χτιστούν οι βίλες- Ποιοι 4 διάσημοι Έλληνες αγόρασαν