Χριστουγεννιάτικες αγορές: Ωδή στην κατανάλωση από το Μεσαίωνα ως σήμερα

Στολισμένοι δρόμοι, καταστήματα, βιτρίνες, χριστουγεννιάτικα δέντρα γεμάτα λαμπιόνια που ανάβουν με τη συνοδεία μουσικής και χειροκροτημάτων, τα παιδιά που χαίρονται πάνω απ΄ όλους, τα κινητά που απαθανατίζουν τα στιγμιότυπα αλλά οι κάτοχοί τους χάνουν πάντα την ουσία, η αγορά στις δόξες της, συνωστισμός, κυκλοφοριακό, άγχος και τρέξιμο αλλά …Χριστούγεννα είναι!

Κάπως έτσι ζουν οι μεγάλες και μικρές πόλεις της χώρας, ομοίως και του κόσμου όλου τις μέρες των Χριστουγέννων με τη φαντασμαγορία, τον εντυπωσιασμό και τον ενθουσιασμό να πρωτοστατούν.

Παγκόσμιο φαινόμενο οι χριστουγεννιάτικες αγορές, που για πολλούς προκαλούν μία νοσταλγία με τα λαμπερά φώτα, τις μυρωδιές και τους χαρούμενους ήχους, όμως ενώ η παράδοση των πλανόδιων πωλητών, που πουλούν τα εμπορεύματά τους στις γιορτές πάει εκατοντάδες χρόνια πίσω, η χριστουγεννιάτικη αγορά, όπως είναι γνωστή σήμερα είναι μια σχετικά νέα ιδέα.

Οι χριστουγεννιάτικες αγορές διαθέτουν συνήθως υπαίθριους πάγκους που πωλούν δώρα, εποχιακές λιχουδιές και ζεστά ροφήματα σ΄ένα περιβάλλον με περίτεχνες φωτεινές επιδείξεις, διακοσμήσεις και εορταστικές εκδηλώσεις.

Από τη Γερμανία ως την Σαγκάη της Κίνας, από τη Δρέσδη ως το Ιλινόις και φυσικά ως τις δικές μας παραδοσιακές αγορές στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας, στην οδό Αθηνάς, στην Αιόλου, στο Μοναστηράκι και στους γύρω δρόμους το έθιμο κρατιέται κάθε χρόνο έχοντας τις ρίζες του στην κουλτούρα του εμπορίου και της κατανάλωσης του 19^ου αιώνα.

Πού όμως εμφανίστηκαν για πρώτη φορά;

Η αρχή στον 15^ο αιώνα

Οι ιστορικοί διστάζουν γενικά να προσδιορίσουν την πρώτη επίσημη εμφάνιση της χριστουγεννιάτικης αγοράς, παρ΄ ότι η Δρέσδη διακηρύσσει περήφανα τον τίτλο της ως «η παλαιότερη χριστουγεννιάτικη αγορά στη Γερμανία».

Πράγματι οι  Σπέναμαν και Πάρκερ σημειώνουν, ότι «οι ετήσιες αγορές που λειτουργούν συνεχώς» περιλαμβάνουν την αγορά της Δρέσδης, η οποία ξεκίνησε το 1434 αλλά και της Νυρεμβέργης που εμφανίστηκε περί το 1628. Γερμανική λοιπόν ήταν κυρίως η προέλευση, με εξάπλωση αρχικά σε γερμανόφωνες περιοχές της Ιταλίας, της Ελβετίας και της Γαλλίας.

Γενικότερα εξάλλου κι άλλα χριστουγεννιάτικα έθιμα προέρχονται από την ευρεία αυτή περιοχή, καθώς η παράδοση της τοποθέτησης ενός δέντρου για τον εορτασμό της γιορτής ξεκίνησε στη Γερμανία τον 16ο αιώνα. Η πρώτη γραπτή καταγραφή μάλιστα του χριστουγεννιάτικου δέντρου εμφανίζεται σε ένα έγγραφο του 1527 από τη γερμανική πόλη Μάιντς. Και τα πρώτα στολίδια του ήταν φαγητά, είδη ρουχισμού ή άλλα χρήσιμα είδη, που στο πέρασμα των χρόνων και με την άνοδο του βιοτικού επιπέδου εξελίχθηκαν μόνο σε διακοσμητικά αντικείμενα.

Στην Ελλάδα βέβαια, υπήρχε από την αρχαιότητα το στόλισμα ενός κλαδιού ελιάς με κλωστές από μαλλί, κορδέλες, διάφορα φρούτα, καρπούς και γλυκίσματα. Η ειρεσιώνη, όπως λεγόταν τοποθετείτο μπροστά την πόρτα του σπιτιού κατά τον μήνα Πυανεψιώνα, που ξεκινούσε από τα μέσα του Οκτωβρίου ως  τα μέσα του Νοεμβρίου.

Ενώ στο Βυζάντιο στολιζόταν ένα δέντρο στην αυλή κάθε οικίας, με κλαδιά αλλά και δώρα για τους φτωχούς περαστικούς. «…κατά διαταγήν του επάρχου της (κάθε) πόλεως, ου μόνον καθαρισμός των οδών εγένετο, αλλά και στολισμός διαφόρων κατά διαστήματα στηνομένων στύλων με δενδρολίβανα, κλάδους μύρτου και άνθη εποχής…», όπως γράφει ο Φαίδων Κουκουλές. Μετά την Άλωση το έθιμο μεταφέρθηκε στη βόρεια Ευρώπη ενώ ο έθιμο ξαναγύρισε πίσω το 1830 με τους Βαυαρούς.

Ο Άγιος Νικόλαος

Στη Μεσαιωνική εποχή πάντως, η προσφορά δώρων είχε συνδεθεί περισσότερο με την 6η Δεκεμβρίου, την ημέρα τη γιορτής του Αγίου Νικολάου, παρά με τα Χριστούγεννα. Κι αυτό, γιατί ως προστάτης των παιδιών ο Νικόλαος πιστεύεται, ότι ανταμείβει την καλή συμπεριφορά τους με δώρα. Τα Χριστούγεννα από την άλλη σηματοδοτούσαν το τέλος μιας περιόδου νηστείας και θρησκευτικής περισυλλογής  και την έναρξη  του δωδεκαήμερου  εορτασμού.

Η ιδέα της προσφοράς δώρων στις  25 Δεκεμβρίου αντί στις 6 Δεκεμβρίου αποδίδεται γενικά στον Λούθηρο, τον Γερμανό ιερέα, που πυροδότησε την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση του 16ου αιώνα.

Τονίζοντας τη σημασία μιας άμεσης σχέσης με τον Θεό, ο Λούθηρος και οι οπαδοί του απέρριψαν τη θρησκευτική τέχνη, ιδιαίτερα τις εικόνες αγίων, ως ειδωλολατρικές  και πρότειναν να μεταφερθεί η προσφορά δώρων από τον Άγιο Νικόλαο. Έτσι ο Θεός αναδεικνυόταν ως «ο καλός γονέας που προσφέρει».

Καθώς όμως η προσφορά δώρων έγινε συνώνυμη με τα Χριστούγεννα, ορισμένοι διαφώνησαν ενώ τον 17ο αιώνα, οι Άγγλοι πουριτανοί υποστήριξαν, ότι είχαν μετατραπεί σε δικαιολογία για διασκέδαση και υπερβολικό ποτό. Ένα διάταγμα που ψηφίστηκε από το βρετανικό κοινοβούλιο το 1643 σημείωνε μάλιστα, ότι οι Χριστιανοί είχαν μετατρέψει «αυτή τη γιορτή, προσποιούμενοι τη μνήμη του Χριστού, σε μια ακραία λήθη του, δίνοντας ελευθερία σε σαρκικές και αισθησιακές απολαύσεις»!

Η ρύθμιση των αγορών

Παρά αυτές τις επικρίσεις οι χριστουγεννιάτικες αγορές κέρδιζαν έδαφος όλη την Ευρώπη τον 17ο και τις αρχές του 18ου αιώνα. Όπως και σήμερα, ήταν μέρη για αγορά κρέατος, αρτοσκευασμάτων και εμπορευμάτων.

Σύμφωνα με τους Σπέναμαν και Πάρκερ οι αγορές ήταν συχνά στημένες κοντά σε εκκλησίες, λειτουργώντας ως τόπος συνάντησης για πολίτες όλων των τάξεων, από εργάτες και θρησκευόμενους, ως ξένους ταξιδιώτες και ως  ευγενείς. Και καθώς οι χριστουγεννιάτικες αγορές αυξάνονταν σε δημοτικότητα, οι κυβερνήσεις συνειδητοποίησαν, ότι χρειάζονταν μεγαλύτερη εποπτεία.

Έτσι το Βερολίνο, για παράδειγμα, το 1750 είχε ορίσει ακριβώς την τοποθεσία της χριστουγεννιάτικης αγοράς της πόλης αλλά και τη διάρκειά της.

Οι χριστουγεννιάτικες αγορές επηρεάστηκαν άμεσα από το πέρασμα του χρόνου και τις αλλαγές των προτιμήσεων. Μια αστυνομική εντολή της Φρανκφούρτης για παράδειγμα από το 1869 όριζε, ότι η χριστουγεννιάτικη αγορά της πόλης μπορούσε να λειτουργήσει μόνο από τις 5 Δεκεμβρίου έως την 1η Ιανουαρίου, χωρίς πωλήσεις κατά τη διάρκεια της λειτουργίας στις 25 και 26 Δεκεμβρίου ή την 1η Ιανουαρίου.

Ενώ μόνον «γνήσια χριστουγεννιάτικα είδη» μπορούσαν να πωληθούν, συμπεριλαμβανομένων «παιδικών παιχνίδια, χριστουγεννιάτικα δέντρα, σκηνές της γέννησης, μελόψωμο και ζαχαροπλαστεία».

Ο ανταγωνισμός

Πέρα από τους θρησκευτικούς περιορισμούς και τους τοπικούς κανονισμούς όμως, οι χριστουγεννιάτικες αγορές του 19ου αιώνα έπρεπε να ανταγωνιστούν τα πολυκαταστήματα, των οποίων τα προϊόντα μαζικής παραγωγής ήταν πολύ φθηνότερα -και εύκολα προσβάσιμα- από τα σπιτικά προϊόντα, που πωλούνταν σε υπαίθριους πάγκους.

«Σε συνδυασμό με την υπονοούμενη πολιτική δύναμη των αναδυόμενων πολυκαταστημάτων, οι χριστουγεννιάτικες αγορές υποβιβάστηκαν και μεταφέρθηκαν στην περιφέρεια, ενώ οι έμποροι, που ήταν κυρίως παιδιά περιφέρονται στους δρόμους με τα προϊόντα τους», γράφουν οι Σπέναμαν και Πάρκερ.

«Αν και η κατάσταση αυτή αποδοκιμάστηκε ευρέως από τους κατοίκους, η διοίκηση της πόλης του Βερολίνου ανέφερε ως δικαιολογία τα εμπόδια, που παρουσιάζονταν στην κυκλοφορία πεζών και αλόγων για τις διαδοχικές μετακινήσεις του χώρου των αγορών σε όλο και λιγότερο κεντρικές τοποθεσίες».

Η παρακμή

Ως το τέλος του 19ου αιώνα έτσι, οι χριστουγεννιάτικες αγορές ήταν σε παρακμή. Στη δεκαετία του 1920, ο δημοσιογράφος Χανς Όστβαλντ έγραφε για το Βερολίνο, ότι «μόνο τα πενιχρά απομεινάρια της χριστουγεννιάτικης αγοράς στα ανατολικά της πρωτεύουσας εξακολουθούν να δελεάζουν τις επιθυμίες και τις ελπίδες των παιδιών».

Το ανερχόμενο ναζιστικό καθεστώς ωστόσο αναβίωσε την παράδοση στη δεκαετία του 1930, χρησιμοποιώντας την ως ένα ακόμη προπαγανδιστικό σύμβολο του γερμανικού μεγαλείου. Οι Ναζί επανέφεραν την αγορά του Βερολίνου στο κέντρο της πόλης, όπου προσέλκυσε το ρεκόρ του 1,5 εκατομμυρίου επισκεπτών το 1934 ενώ δύο χρόνια έφθασαν τα δύο εκατομμύρια.

Οι Ναζί επέβαλαν και τα είδη πώλησης,  έτσι εγκεκριμένα ήταν τα στολίδια χριστουγεννιάτικων δέντρων, τα παιχνίδια, το μελόψωμο και τα στεφάνια, αντικείμενα που υπογράμμιζαν τις θρησκευτικές ρίζες των Χριστουγέννων, αποσκοπώντας στην παρουσίαση του εορτασμού ως έκφραση της άριας, γερμανικής, εθνικιστικής παράδοσης. Ενώ οι διοργανωτές χρησιμοποιούσαν γιρλάντες, γυάλινες μπάλες και νεραϊδάκια για να δημιουργήσουν μια εορταστική ατμόσφαιρα. Στα τέλη της δεκαετίας του 1930 πάντως,  οι πάγκοι με φαγητό προσέφεραν λουκάνικα, ρέγγα και άλλες γερμανικές λιχουδιές.

Η Αθήνα τα Χριστούγεννα

Οι χριστουγεννιάτικες αγορές της Γερμανίας κατέρρευσαν κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά γνώρισαν μια αναζωπύρωση μετά το τέλος της σύγκρουσης, σε μεγάλο βαθμό λόγω της αύξησης του καταναλωτισμού. Σήμερα η Γερμανία φιλοξενεί 3000 αγορές αλλά σ΄όλο τον κόσμο χιλιάδες διοργανώνονται τα Χριστούγεννα, με τα πλήθη των ανθρώπων να συρρέουν, έμπλεων συναισθημάτων χαράς  αλλά και με το άρωμα της ζάχαρης να πλανιέται στον αέρα.

Όσον αφορά την Αθήνα, τα βουνά από κουραμπιέδες στους πάγκους έξω στο δρόμο, οι φωτισμένες βιτρίνες με τα παιχνίδια, τα χρωματιστά λαμπιόνια και τα ψεύτικα δεντράκια, οι παιδικές φωνές, τα  τρίγωνα και τα κάλαντα ήταν αυτά που έδιναν τον ξεχωριστό τόνο των χριστουγεννιάτικων αγορών από τη δεκαετία του ΄50.

Μαζί και οι λαχειοπώληδες για τα λαχεία που θα κληρώνονταν στο τέλος του χρόνου, οι σωροί από δώρα γύρω από κουβούκλιο των τροχονόμων, οι Αγιοβασίληδες και βέβαια τα μεγάλα πολυκαταστήματα που άρχισαν να εμφανίζονται στην πρωτεύουσα.

Θα έλεγε κανείς όμως, ότι σήμερα όλη η πόλη είναι μια αγορά. Μια πολυδιάσπαση επικρατεί, παρ΄ότι ο παλιός πυρήνας παραμένει, κάτι βέβαια που έχει να κάνει με την αύξηση του καταναλωτισμού  αλλά και των απαιτήσεων του κόσμου. Όσο για την εμπορευματοποίηση των Χριστουγέννων, που γινόταν λόγος παλαιότερα, κανείς πλέον δεν μιλά για δεδομένα πράγματα.

Διαβάστε επίσης:

Αγωγή κατά του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή για «κλεμμένο» πίνακα του Βαν Γκογκ

Επιχείρηση διάσωσης του Σουλίου – Η ελπίδα για τον σπουδαίο ιστορικό τόπο