Οι Παναγίες της Ακρόπολης: Η Αθηνιώτισσα και η Σπηλιώτισσα

Είναι άραγε σύμπτωση, που η μεγάλη γιορτή της Παναγίας τον Δεκαπενταύγουστο συμπίπτει με τα γενέθλια της θεάς Αθηνάς, προστάτιδας της Αθήνας;

Μήπως είναι τυχαίο, που ο ναός της παρθένου Αθηνάς στην Ακρόπολη μετατράπηκε και λειτούργησε επί αιώνες ως ναός της Παναγίας Παρθένου; Και γιατί σ’ εκείνη τη σπηλιά, ψηλά στον ιερό βράχο, οι Αθηναίοι είχαν ιδρύσει εκκλησάκι αφιερωμένο και πάλι στην Παναγία;

Στρατηγός των στρατηγών, προστάτης των πιστών της σε κάθε δύσκολη στιγμή, αειπάρθενος, συνετή, κόσμια και πολυεύσπλαχνη. Είναι η θεά Αθηνά ή η Παναγία;

Από τον 4^ο μ.Χ. αιώνα, ενώ ο πολυθεϊσμός εξασθενούσε και ο χριστιανισμός εξαπλωνόταν, επικρατώντας στη θρησκευτική συνείδηση και την λατρευτική πρακτική, η ανάμειξη στοιχείων του ειδωλολατρικού  παρελθόντος με την νέα θρησκεία, θα αποδεικνυόταν ευτυχής συγκερασμός για την εδραίωσή της.

Πρότυπα αιώνων αφομοιώθηκαν και έγιναν μέρος των νέων τελετουργιών κι οι ιδιότητες των αρχαίων θεών, που σ’ αυτούς προσέφευγαν οι άνθρωποι για βοήθεια αποδόθηκαν στους αγίους της νέας θρησκείας.

Στις 28 του αρχαίου μήνα Εκατομβαιώνα, που ορίζεται σύμφωνα με το Ιουλιανό Ημερολόγιο από τα μέσα Ιουλίου ως τα μέσα Αυγούστου τελούνταν τα Παναθήναια η μεγαλύτερη γιορτή της αρχαίας Αθήνας, αφού τότε γιορτάζονταν τα γενέθλια της θεάς Αθηνάς.

Την Κοίμηση της Παναγίας εορτάζουμε εμείς σήμερα. Ενώ στα Εισόδια της Θεοτόκου, που συμπίπτουν με την σπορά των γαιών, η Παναγία  παίρνει τις ιδιότητες της θεάς Δήμητρας, προστάτιδας της γεωργίας και της γονιμότητας , έτσι αποκτά άλλοτε  το προσωνύμιο Αποσπορίτισσα κι άλλοτε Μεσοσπορίτισσα.

Σε όσα από τα αρχαία ιερά άλλωστε, που καθαγιάστηκαν μετά το διάταγμα του Θεοδόσιου και μετατράπηκαν σε χριστιανικούς ναούς λατρεύονταν γυναικείες θεότητες, στη συνέχεια οι εκκλησίες ήταν αφιερωμένες στην Παναγία.

Η μετατροπή του Παρθενώνα

Η Αθήνα, το τελευταίο προπύργιο των εθνικών είδε την τεράστια αλλαγή με το διάταγμα του Ιουστινιανού το 529, που εφ΄ενός  υποχρέωνε το κλείσιμο όλων των φιλοσοφικών σχολών που λειτουργούσαν ακόμη και αφ΄ετέρου των ναών, μαζί με πολλές άλλες απαγορεύσεις και με βαρύτατες ποινές για τους παραβάτες.

Η λατρεία της Αθηνάς στον Παρθενώνα έδωσε έτσι τη θέση της στην Αγία του Θεού Σοφία, αλλά πολύ γρήγορα αφιερώθηκε στην Παρθένο Μαρία. Και εξ ίσου γρήγορα έγινε για τον λαό η Παναγία Αθηνιώτισσα.

Πότε ακριβώς έγινε η μετατροπή του Παρθενώνα σε εκκλησία είναι άγνωστο, αν και πιθανότερο θεωρείται, να συνέβη αυτό στα μέσα του 6^ου αιώνα. Το βέβαιο είναι, ότι χρειάσθηκαν αρκετές αρχιτεκτονικές επεμβάσεις, που προκάλεσαν καταστροφές στο μνημείο.

Το αποτέλεσμα ήταν μία τρίκλιτη βασιλική με ξύλινη στέγη ενώ άλλαξε φυσικά και ο προσανατολισμός του οικοδομήματος ώστε να είναι στραμμένο προς την ανατολή. Έτσι η είσοδος της εκκλησίας τοποθετήθηκε στα δυτικά ενώ αντίθετα η γιγαντιαία θύρα του αρχαίου ναού κλείστηκε με τοίχο.

Μέσα στον νάρθηκα δημιουργήθηκε ένα τετράπλευρο βαπτιστήριο. Επιπλέον στο βόρειο και νότιο τοίχο, δηλαδή στις πλαϊνές πλευρές ανοίχτηκε πόρτα και για τον καλύτερο φωτισμό του ναού,  επίσης τρία παράθυρα στους τοίχους και στην αρχαία ζωφόρο.

Τέλος η εκκλησία διέθετε και κωδωνοστάσιο, έναν ένα πύργο, με ελικοειδή σκάλα στο εσωτερικό του.

Η ακτινοβολία του ναού

Αγιογραφίες που είχαν ζωγραφιστεί κατ’ ευθείαν πάνω στο μάρμαρο υπήρχαν στο εσωτερικό της εκκλησίας  με θέματα γύρω από τη ζωή του Χριστού, καθώς επίσης μορφές αγίων. Στον νάρθηκα υπήρχε μία σύνθεση της Δευτέρας Παρουσίας και στον εξωνάρθηκα ψηφιδωτό με την Παναγία βρεφοκρατούσα.

Τίποτε από όλα αυτά βεβαίως δεν έχουν σωθεί, μόνον κάποια ελάχιστα αρχιτεκτονικά μέλη και ορισμένες ψηφίδες από το ψηφιδωτό της Παναγίας, 188 για την ακρίβεια, που μεταφέρθηκαν το 1848 στο Βρετανικό Μουσείο.

Παραμένουν ωστόσο σε διάφορα σημεία χαράγματα με ονόματα επιφανών πολιτών, όπως στρατηγών, αλλά κυρίως επισκόπων, αρχιεπισκόπων και μητροπολιτών, επίσης προσευχές, επικλήσεις, καθώς και διάφορες συμβολικές παραστάσεις.

Η λάμψη του ναού όμως φαίνεται ότι ήταν τεράστια μέσα στους αιώνες. Το 926 ο όσιος Λουκάς επισκέφθηκε την εκκλησία της Παναγίας στην Ακρόπολη ενώ ήταν παιδί ακόμη και μερικά χρόνια αργότερα, το 980 ο όσιος Νίκων έκανε κήρυγμα.

Εκείνος όμως που προσέδωσε μεγάλη φήμη ήταν ο Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος, ο οποίος επισκέφθηκε την Αθήνα το 1019, μετά τις νίκες του εναντίον των Βουλγάρων, για να προσκυνήσει την Παναγία.

Ο ίδιος κόσμησε το ναό με πολυτελή αναθήματα, που δύο αιώνες αργότερα θα περνούσαν στα χέρια των Λατίνων, που κατέλαβαν στο 1204 την Αθήνα.

Η Παναγιά η Αθηνιώτισσα θα γινόταν τότε καθολική εκκλησία, πάλι όμως αφιερωμένη στην Παναγία. Ήταν πλέον η Σάντα Μαρία ντι Ατένε, που οι Οθωμανοί θα μετέτρεπαν αργότερα σε τζαμί.

Η Παναγία Σπηλιώτισσα                            

Το 320 π.Χ. ένας αγωνοθέτης, που είχε νικήσει στα Μεγάλα Διονύσια ο Θράσυλλος ανέλαβε να αναγείρει το χορηγικό μνημείο του στην νότια πλευρά της Ακρόπολης πάνω από το θέατρο του Διονύσου.

Στην ουσία έκλεισε το στόμιο μιας μεγάλης σπηλιάς με ένα περίλαμπρο μαρμάρινο κτίσμα, που είχε τη μορφή ναΐσκου. Το μνημείο έμεινε στη θέση του επί αιώνες, για να καταστραφεί όμως το 1827 κατά την πολιορκία της Ακρόπολης.

Από τα μεσοβυζαντινά χρόνια όμως, επί Τουρκοκρατίας δηλαδή, οι Αθηναίοι είχαν ιδρύσει μέσα στη σπηλιά ένα ναΐδριο αφιερωμένο στην Παναγία τη Σπηλιώτισσα.

Κι όπως δείχνουν οι πολλές απεικονίσεις του από τους περιηγητές και επισκέπτες της Αθήνας επρόκειτο για έναν ιδιαίτερο χώρο, λαϊκής λατρείας με πολλές τοιχογραφίες εκείνης της εποχής.

Η αναστήλωση του μνημείου που έχει γίνει τα τελευταία χρόνια τα έφερε όλα αυτά στην επιφάνεια αποκαλύπτοντας  έναν πλούσιο διάκοσμο με εικόνες και επιγραφές, που δεν υπάρχουν σε άλλα αθηναϊκά μνημεία.

Μια μαρμάρινη εικόνα με την Κοίμηση της Θεοτόκου είναι ανάμεσά τους, επίσης τοιχογραφίες με τον Άγιο Σπυρίδωνα, τον Ευαγγελιστή Ιωάννη, την σύνθεση της Φιλοξενίας του Αβραάμ με τρεις καθήμενους αγγέλους.

Διαβάστε επίσης:

Οι πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής σε ναούς της Θεσσαλονίκης

Κυνήγι αρχαιοκαπήλων: Έργα με ελληνικές αναφορές στα χέρια δήθεν πληροφοριοδότη