Πάνος Κουτρουμπούσης: Ένας περιπλανώμενος ιππότης στην αγκαλιά του Κρισγιαούρτι

Ένας «φευγάτος» δημιουργός, αντισυμβατικός και ανένταχτος, με τέχνη αταξινόμητη και άχρονη, που πατώντας με το ένα πόδι στη λογοτεχνία και με το άλλο στα εικαστικά έπλασε χαρακτήρες και εικόνες μ΄ έναν ιδιαίτερο, εντελώς δικό του μυθογραφικό κώδικα ήταν ο Πάνος Κουτρουμπούσης.

Το λογοτεχνικό του έργο είναι ένα μείγμα υπερρεαλισμού, λαϊκής αφήγησης και λεξιπλασίας με επιρροές από τα comics, την επιστημονική φαντασία και την beat λογοτεχνία. Κι όσο για το εικαστικό, αδιαφορώντας ευθύς εξ αρχής, και μάλλον επιδεικτικά, για την βαριά κληρονομιά της Γενιάς του ’30 και το αίτημα της «ελληνικότητας» ακολούθησε τη δική του πορεία, αντλώντας έμπνευση από την ποπ κουλτούρα, τον σουρεαλισμό, τα comics, τη μουσική, τον κινηματογράφο και την επιστημονική φαντασία, μεταξύ άλλων.

Πώς μπορεί, κατόπιν αυτών να παρουσιαστεί η δουλειά μιας cult φυσιογνωμίας, όπως ήταν αυτός, ενός μύθου για τους νεότερους διανοούμενος, χωρίς να προδώσει τον ίδιο, τη ζωή και τα πιστεύω του;

Η έκθεση πάντως, που θα εγκαινιαστεί στις 6 Μαΐου στο Πολιτιστικό Κέντρο «Μελίνα» του Δήμου Αθηναίων, η πρώτη αναδρομική του Πάνου Κουτρουμπούση (1936-2019) το επιχειρεί, μένοντας πιστή στον ιδιαίτερο χαρακτήρα της δουλειάς του. Και κατά συνέπεια, χωρίς να ακολουθεί τις προδιαγραφές μιας καθωσπρέπει μουσειακής παρουσίασης, με χρονολογική παράθεση των έργων, συνοδευτικές ετικέτες κ.λ.π …

Τα έργα του άλλωστε με την βαθιά εσωτερική τους δύναμη δεν έχουν ανάγκη από καθοδήγηση και επεξηγήσεις. Οι θεατές καλούνται έτσι, να περιηγηθούν στην έκθεση χωρίς πλοηγό-ξεναγό, ανακαλύπτοντας μόνοι τους τον άγνωστο κόσμο του Amazing Panos. Η άγρια φαντασία του είναι αρκετή για να ταξιδέψει τον επισκέπτη σε διαφορετικούς χρόνους και εξωπραγματικούς χώρους, σε εικόνες που δεν έχει συναντήσει ποτέ ξανά.

Η άλλη πραγματικότητα                               

«Ο Πάνος Κουτρουμπούσης στην αγκαλιά του Κρισγιαούρτι» είναι ο τίτλος της έκθεσης, αντλώντας έμπνευση από το πρώτο του βιβλίο «Εν αγκαλιά de Κρισγιαούρτι y otros Ταχυδράματα y Historias Περίεργες», που άφησε εποχή στους κύκλους των μυημένων, όταν εκδόθηκε το 1978.

«Το έργο του έχει στοιχεία σλάπστικ χιούμορ, σαρκασμού και σάτιρας, τα οποία συνδυάζονται με μια οραματική διάθεση και με την αναζήτηση μιας «άλλης» πραγματικότητας», σημειώνει ο επιμελητής της έκθεσης, ιστορικός της τέχνης Χριστόφορος Μαρίνος.

Έτσι, σ΄αυτήν την πραγματικότητα εντάσσονται σκηνές του μποέμικου βίου, νυχτερινά οράματα και όνειρα, εφιαλτικά τοπία από κηλίδες, «ρομπότικοι χοροί» εντόμων, βαμπίρ που δραπετεύουν, «αρχαίοι τραυματίες» και αστείοι σταυροφόροι, αστρόπλοια και κοσμοναύτες, πολέμαρχοι, πειρατές και ιππότες, μοναχικοί βασιλιάδες, Μαυριτανοί και Αιγύπτιοι.

Αλλά και ο Οδυσσέας, ο Οιδίποδας και ο Πυθαγόρας, ζόμπι και μπεστιάρια με τερατόμορφα πλάσματα, δεσμώτες, τύραννοι και δικαστές, παρανοϊκοί ψυχαναλυτές και απόμαχοι ναυτικοί, ο «Νυχτερίδας» και ο «Ξένος», ο «γριφουργός» και ο Mr. Fantastic, ο Dr. Dubious και ο «Αποτυχίας», ο Pere Ubu -ο ήρωας του Alfred Jarry- που σκαρφαλώνει στον ουρανό, εικονοκλαστικές ερωτικές περιπτύξεις, ερευνητές του διαστήματος και θύματα της «εξω-επιδημιολογίας»!

Κι όλα αυτά με μια αφοπλιστική απλότητα, όπως αναφέρει ο Χριστόφορος Μαρίνος σε συνδυασμό με μια περιπαικτική διάθεση που μαγνητίζει το βλέμμα, είναι ίδιον του σχεδιαστικού ύφους και της εκλεκτικιστικής θεματολογίας του.

Ο Λεωνίδας Χρηστάκης, ήδη το 1959, στο πρώτο κείμενο που γράφτηκε για τα σκίτσα του Κουτρουμπούση, σημειώνει ότι αυτός ο «ατελείωτος γελοιογράφος» προσθέτει στα θέματα και στους χαρακτήρες του «τη γαλήνη της αιωνιότητας».

Τα πρώτα χρόνια

Έχοντας γεννηθεί στη Λειβαδιά αλλά μεγαλωμένος στην Αθήνα, είχε συμμετάσχει, ενώ ήταν μαθητής ακόμη στο Κολλέγιο Αθηνών στις δράσεις των Ελλήνων Υπαρξιστών στην  Παράγκα του Σίμου τη διετία 1952-΄54. Στη συνέχεια σπούδασε σκηνοθεσία στο Centro Sperimentale di Cinematografia στη Ρώμη (1955-1957) ενώ στα γράμματα πρωτοεμφανίστηκε το 1958 με ένα ποίημά του στο περιοδικό «Αθηναϊκά Γράμματα».

Επιστρέφοντας από την Ιταλία στην Αθήνα άρχισε να εργάζεται σε ελληνικές και ξένες ταινίες ως βοηθός σκηνοθέτη, ενώ παράλληλα γύρισε και τα δικά του φιλμ. Καρπός αυτών των πειραματισμών ήταν  το μικρού μήκους ντοκιμαντέρ «Από μπουζούκια σε μπουζούκια»  (1961-΄62) και μια σειρά φιλμ 8mm με υπερρεαλιστικό χιούμορ, κάποια από τα οποία προβλήθηκαν στο Notting Hill Independent Film Show, στο Λονδίνο το 1965.

Την ίδια εποχή ήταν μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού με σουρεαλιστικό προσανατολισμό «Πάλι» (1963-66), που το διηύθυνε ο Νάνος Βαλαωρίτης, εξάλλου ήταν και προσωπικός φίλος του ποιητή Γιώργου Μακρή και του Σπύρου Μεϊμάρη, του πλέον γνήσιου εκπρόσωπου της γενιάς των beat ποιητών στην Ελλάδα.

Δημοσιεύσεις

«Δοκιμαστικοί Σωλήνες, ήτοι ο Μαρμαρωμένος Βασιλιάς» ήταν ο τίτλος του χάπενινγκ, που τα δύο ατίθασα παιδιά της εποχής, ο Πάνος Κουτρουμπούσης και ο Δημήτρης Πουλικάκος είχαν πραγματοποιήσει στην μπουάτ «Συμπόσιο» στις 17 Απριλίου του 1963.

Την ίδια χρονιά, με την παρότρυνση του Αλέκου Φασιανού γράφτηκε στη Beaux Arts του Παρισιού, χωρίς όμως να παρακολουθήσει μαθήματα, αντίθετα από το 1968 εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο και άρχισε να δουλεύει εικονογραφώντας βιβλία επιστημονικής φαντασίας. Μερικά χρόνια αργότερα εξάλλου, εργάσθηκε και στο ελληνικό τμήμα του BBC.

Εκτός από το Λονδίνο έζησε ακόμη, με τη σύζυγό του Κέιτ στο Παρίσι, την Νέα Υόρκη και την Ουάσινγκτον και τα γραπτά του και σχέδια δημοσιεύθηκαν στα περιοδικά «New Worlds», «Oz», «IT», «Greek Gazette», «London Magazine», στην εφημερίδα «Guardian» και στο γαλλικό «Plexus».

Διηγήματα και ιστορίες δημοσίευσε και σε πολλά ελληνικά περιοδικά, εφημερίδες και fanzines, μεταξύ των οποίων «Σήμα», «Τραμ», «Τρύπα», «Τα Νέα», «Ελευθεροτυπία», «Βαβέλ», «Ταχυδρόμος» και «Αντί».

Η υπόγεια πορεία

«Ο Πάνος ήταν μπροστά από την εποχή του», όπως αναφέρει Χριστόφορος Μαρίνος «και από τους λίγους Έλληνες καλλιτέχνες, που ήταν απόλυτα συγχρονισμένοι με τους ξένους συναδέλφους τους: ίδια διαβάσματα και ακούσματα, ίδιες αναφορές και εμμονές.

Αν και συναναστράφηκε τον Φασιανό και τον Ακριθάκη στο ξεκίνημά τους, εκείνος ακολούθησε συνειδητά μια υπόγεια πορεία, στην οποία έμεινε συνεπής ως το τέλος, αφήνοντας  το τυχαίο να κυβερνήσει την τέχνη του και την καλλιτεχνική του πορεία».

«Προτιμώ να κινούμαι μέσω της ανωνυμίας και του μυστηρίου, αλλά δυστυχώς όλα κάποια στιγμή αποκαλύπτονται. Και ίσως απομυθοποιούνται», έλεγε  ίδιος σε μία συνέντευξή του το 1995.

Άλλωστε απείχε πολύ από τον χαρακτηρισμό του τυπικού καλλιτέχνη, με το δικό του εργαστήρι, μια γκαλερί να τον εκπροσωπεί και με τακτική παρουσία σε εκθέσεις.  Αντίθετα ο Πάνος Κουτρουμπούσης έκανε έργα απρογραμμάτιστα και οπουδήποτε. Σχεδίαζε, σκηνοθετούσε, φωτογράφιζε ή έφτιαχνε κατασκευές και αυτοσχέδια περιοδικά για το κέφι του.

Το ομολογούσε και ο ίδιος, όταν έλεγε: «Δεν έχω σκεφτεί ποτέ τον εαυτό μου ως συστηματικό εικαστικό καλλιτέχνη, σε ένα κύκλωμα εμπορίου ή επαγγέλματος. Ξέρω τι είναι, αλλά ποτέ δεν είχε καμιά σημασία για μένα τέτοιο μπλέξιμο».

Ένας άγνωστος προφήτης

«Το γεγονός ότι ο Κουτρουμπούσης συγκαταλέγεται στους «περιθωριοποιημένους της σύγχρονης τέχνης», ανάμεσα σε άλλους «άγνωστους προφήτες, εκούσια παρίες, σπουδαίους μοναχικούς δασκάλους και φρικιά», τον δικαιώνει και τον αδικεί ταυτόχρονα», επισημαίνει και πάλι ο επιμελητής της έκθεσης.

«Τον δικαιώνει, γιατί όντως ο Πάνος ήταν ένας περιπλανώμενος ιππότης, όπως εκείνοι που συναντάμε στα νεανικά του σχέδια, ένας ξεστρατισμένος μαχητής ή προσκυνητής, όπως οι ήρωες των βιβλίων επιστημονικής φαντασίας που καταβρόχθιζε αχόρταγα, ένας αυθεντικός drifter, ο οποίος προσπάθησε, στην τέχνη και στη ζωή του, να «δραπετεύσει από το κέντρο».

Από την άλλη, εξετάζοντας σήμερα το εικαστικό έργο του συνειδητοποιείς, ότι ο χαρακτηρισμός του παρία της σύγχρονης τέχνης τον αδικεί, αφού δεν ανταποκρίνεται στη συνεισφορά και στην κληρονομιά του».

Κάτι που αναγνωρίσθηκε πάντως εκτός Ελλάδας, όταν το 2007 το περιοδικό «Charley» παρουσίαζε σε αφιέρωμά του 400 έργα από 100 καλλιτέχνες «οι οποίοι παραμένουν απομονωμένοι, ξεχασμένοι, περήφανα αποκλεισμένοι ή όμορφα απαρατήρητοι, παρά το οραματικό τους έργο», όπως αναφερόταν.   Ένας από αυτούς τους καλλιτέχνες -ο μόνος Έλληνας-ήταν ο συγγραφέας και εικαστικός Πάνος Κουτρουμπούσης.

Εικόνα και λόγος

«Η εικαστική δουλειά μου είναι πολύ λογοτεχνική, πράγμα που είναι στοιχείο του σουρεαλισμού» είχε πει ο ίδιος, αναφερόμενος στην συγγένεια, ανάμεσα στα σύντομα διηγήματα -«ταχυδράματα», όπως τα αποκαλούσε- και στα αφηγηματικά σχέδιά του.

«Δεν είμαι ζωγράφος, απλά από μικρός σχεδίαζα κι έτσι έχω μια ευκολία να σκιτσάρω. Από ενδιαφέρον του κεφαλιού και του χεριού στο σχέδιο. Και το κεφάλι σκέφτεται λογοτεχνικά, μυθογραφικά. Κι έτσι, και το εικαστικό που θα κάνω το βλέπω δεμένο με κάποια πλοκή. Ίσως επειδή από μικρός διάβαζα comics, που σήμαιναν εικόνα και λόγος μαζί».

 Το λογοτεχνικό του έργο περιλαμβάνει τις συλλογές διηγημάτων «Στον Θάλαμο του Μυθογράφφ», «Η Ταβέρνα του Ζολά», «Το Κεντράκι του Ταρζάν και άλλα παραμύθια», τη δίγλωσση ποιητική συλλογή «Η εποχή των ανακαλύψεων»  και ένα βιβλίο με non-fiction κείμενα, το «Εικόνες στην άμμο & Ο Μπάροουζ στην Ουάσινγκτον».

Εικαστικά το έργο του παρουσιάστηκε στην Αθήνα, στην συνέχεια στην Κοπεγχάγη  και στο Λονδίνο, στην ομαδική έκθεση «Anathena» που διοργάνωσε το Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ, ήταν ένας από τους συμμετέχοντες στο Marathon Marathon, που έλαβε χώρα στο Μουσείο της Ακρόπολης το 2010. Το 2012 συμμετείχε στην έκθεση «Το αθηναϊκό underground 1964-1983»,το 2015 συμμετείχε στην έκθεση «Αμετρία» στο Μουσείο Μπενάκη/Πειραιώς 138, σε διοργάνωση του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ.

Η αναδρομική έκθεση του Πάνου Κουτρουμπούση συμμετέχει στο Gallery Walk, που διοργανώνουν ο ΠΣΑΤ και η Art Athina σε συνεργασία με το Athens Culture Net του Δήμου Αθηναίων, το οποίο θα πραγματοποιηθεί στις 12 και 13 Μαΐου.

Info:

Πολιτιστικό Κέντρο «Μελίνα» Δήμου Αθηναίων: Ηρακλειδών 66 και Θεσσαλονίκης – Θησείο
Έκθεση: «Ο Πάνος Κουτρουμπούσης στην αγκαλιά του Κρισγιαούρτι»
Διάρκεια: 6 Μαΐου-5 Ιουνίου

Διαβάστε επίσης:

Επέστρεφε συχνά και παίρνε με… Ο Καβάφης εμπνέει τη σύγχρονη ζωγραφική

Ο πολιτισμός του λουτρού: Από τις κολυμβήθρες στα spa