Δυσανεξία στη λακτόζη και διαβήτη είχαν οι αρχαίοι – Η γενετική κληρονομιά μας αντικείμενο έρευνας

Έχετε δυσανεξία στη λακτόζη; Παρηγορηθείτε, γιατί και οι περισσότεροι πρόγονοί μας στον ελλαδικό χώρο, εδώ και έντεκα χιλιάδες χρόνια είχαν το ίδιο πρόβλημα. Άλλωστε και σήμερα έχει δυσανεξία στη λακτόζη περίπου το 60% του ελληνικού πληθυσμού.

Πιστεύετε, ότι ο υποθυρεοειδισμός ή ο διαβήτης είναι ασθένειες της εποχής μας; Δυστυχώς μας συνοδεύουν, ως ανθρώπινο είδος, επίσης για μερικές χιλιάδες χρόνια… Και δεν είναι τα μόνα, που εντοπίζουν οι επιστήμονες. Κι άλλες αρρώστιες –που μπορεί να ανιχνευθούν– βασάνιζαν τους κατοίκους της περιοχής μας, όπως η ρευματοειδής αρθρίτιδα, το πάρκινσον, το εγκεφαλικό, η θρόμβωση, η λεύκη. Με την ειδοποιό διαφορά βέβαια, ότι σήμερα υπάρχουν τρόποι για την αντιμετώπιση και τη θεραπεία τους.

Κι όσο για το ανθρώπινο παρουσιαστικό είχε απ΄όλα: Μαλλιά ξανθά, καστανά, κόκκινα και μαύρα. Μάτια γαλάζια και καστανά. Και το δέρμα σε όλους τους τόνους από το ανοιχτόχρωμο, ως το ενδιάμεσο και ως το σκουρόχρωμο.

Αυτές είναι μερικές μόνο από τις απαντήσεις για τους αρχαίους Έλληνες, που δίνει το ερευνητικό πρόγραμμα BioΜuse, μια σύμπραξη φορέων της Ελλάδας και της Γερμανίας, που έχει στόχο τη διαφύλαξη πολύτιμων δεδομένων της βιολογικής και πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Κάτι που επιτυγχάνεται μέσω της ψηφιοποίησης και της τεκμηρίωσής τους.

Αντικείμενο του έργου είναι η παραγωγή και ανάλυση 50 γονιδιωμάτων ανθρώπων, που έζησαν στην Ελλάδα από τη Μεσολιθική εποχή (δηλαδή 9.129 – 8.728 π.Χ.) έως τη Υστεροβυζαντινή (1430 ως 1400 μ.Χ.). Αναλυτικές και απεικονιστικές τεχνολογίες αιχμής και η σύμπραξη θετικών και θεωρητικών επιστημoνικών πεδίων, όπως η παλαιογενετική, η ανθρωπολογία και η μουσειολογία επιστρατεύθηκαν για το αποτέλεσμα.

Η γενετική κληρονομιά

Οι επιστήμονες δημιούργησαν έτσι, τις «ατομικές βιογραφίες» αυτών των ανθρώπων, βασισμένες στον γενετικό τους φαινότυπο και τη μακροσκοπική μελέτη τους. Σκοπός ήταν να επιτύχουν την ανασύσταση της καθημερινής ζωής, της διατροφής και της γενετικής ιστορίας τους.. Και σε κάποιες περιπτώσεις μπορούν να εντοπίσουν και τους τρόπους θεραπείας ασθενών με επεμβατικές μεθόδους, εξαιρετικά προηγμένες, όπως η εγχείρηση του κρανίου, ο τρυπανισμός όπως λέγεται.

Τα σκελετικά κατάλοιπα προερχόμενα από ανασκαφές σε όλη την Ελλάδα είναι το υλικό, που χρησιμοποιήθηκε για την έρευνα, καθώς αποτελεί μοναδικό τεκμήριο για την ζωή των ανθρώπων στην αρχαιότητα. Ανθρωπολόγοι, αρχαιολόγοι και γενετιστές δούλεψαν πάνω σ΄αυτά ώστε να αφηγηθούν την ιστορία πραγματικών ανθρώπων που έζησαν στο παρελθόν και το αποτέλεσμα ήταν εξαιρετικό. Η γενετική κληρονομιά της αρχαίας Ελλάδας με λεπτομέρειες, που δεν θα μπορούσε να φανταστεί κανείς έως πριν από μερικά χρόνια.

Ακόμη και η ανάπλαση προσώπων, όταν τα δεδομένα είναι επαρκή, μπορεί να επιτευχθεί με 3D ψηφιακή και γλυπτική αναπαράσταση. Συγκεκριμένα η ανάπλαση προσώπου βασίζεται στην ανατομία του κρανίου και των μαλακών ιστών, δηλαδή των μυών και του δέρματος. Το σχήμα, η θέση και οι διαστάσεις της μύτης, του στόματος και των ματιών, υπολογίζονται με μετρήσεις σε πληθυσμούς αναφοράς.

Ενώ με την εξέλιξη της γενετικής πλέον είναι πλέον δυνατή η αναπαράσταση του χρώματος των ματιών, των μαλλιών και του δέρματος. Τα στοιχεία για την ενδυμασία και την κόμμωση τέλος, προέρχονται από κείμενα, γλυπτά και εικόνες της εποχής, με την προσθήκη των πολιτισμικών στοιχείων στην τελική μορφή.

Όσο για την λακτόζη, που προαναφέρθηκε, οι επιστήμονες λένε, ότι όλοι οι άνθρωποι αρχικά ήταν δυσανεκτικοί, γιατί δεν είχαν πιεί ποτέ γάλα. Κάτι που άλλαξε μόνον, όταν στράφηκαν στην κτηνοτροφία και τη γεωργία, όταν σταμάτησαν δηλαδή να είναι τροφοσυλλέκτες και κυνηγοί. Όπως υπολογίζεται λοιπόν η δυσανεξία έχει μειωθεί κατά τα τελευταία 4000 χρόνια.

Μία εικόνα μάλιστα όλων αυτών μπορεί να πάρουν όσοι επισκεφθούν το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, όπου δέκα «βιογραφίες» ανθρώπων παρουσιάζονται στην έκθεση «BioMuse – Από τα θραύσματα των οστών στις ιστορίες των ανθρώπων» σε συνεργασία με το Εργαστήριο Φυσικής Ανθρωπολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και την Tetragon A.E. Διευθύντρια του Εργαστηρίου και με την επιστημονική εποπτεία του έργου είναι η αναπληρώτρια καθηγήτρια Φυσικής Ανθρωπολογίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης κυρία Χριστίνα Παπαγεωργοπούλου.

Οι πληθυσμοί και η προέλευσή τους

Ποια ήταν όμως γενικότερα η προέλευση των πληθυσμών στην περιοχή μας; Μέλη της ομάδας BioMuse πραγματοποίησαν επιστημονική μελέτη που δημοσιεύθηκε στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό CELL και εργασία πραγματεύεται τη δημογραφική ιστορία των εμβληματικών πολιτισμών της Εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο, Δηλαδή του Κυκλαδικού, του Μινωικού και του Ελλαδικού χρησιμοποιώντας μεθόδους πληθυσμιακής γενετικής.

Η ανάλυση των αρχαίων γονιδιωμάτων έδειξε, ότι οι πληθυσμοί του Αιγαίου ήταν γενετικά όμοιοι, παρά τον πολιτιστικό τους διαχωρισμό (Κυκλαδίτικο, Μινωικό, Ελλαδικό) ιδιαίτερα κατά την πρώιμη Εποχή του Χαλκού (3.300 – 2000 π.Χ.). Ενώ παράλληλα είχαν γενετική συνέχεια με τους προγενέστερους Νεολιθικούς πληθυσμούς. Επηρεάστηκαν όμως και από μία σχετικά μικρής κλίμακας μετανάστευση από τα ανατολικά του Αιγαίου, η οποία συμπίπτει ιστορικά με πολιτιστικές καινοτομίες, που εμφανίστηκαν κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου στο Αιγαίο και επιβεβαιώνει προηγούμενες αρχαιολογικές θεωρίες.

Η ίδια μελέτη δείχνει, ότι οι πληθυσμοί της Μέσης Εποχής του Χαλκού (2.600- 2.000 π.Χ. ) διαφέρουν από τους προγόνους τους, επιδεικνύοντας περίπου 50% γενετική ομοιότητα με πληθυσμούς από περιοχές βόρεια και ανατολικά της Μαύρης και της Κασπίας Θάλασσας. Πρόκειται για την μετανάστευση από την περιοχή των Στεπών της Ευρασίας που παρατηρείται στην Κεντρική Ευρώπη και επεκτείνεται γεωγραφικά έχοντας ι επηρεάσει και τους πληθυσμούς του Αιγαίου.

Και όμως καταλήγει η μελέτη οι μετακινήσεις που συντελέστηκαν σ΄αυτήν την περίοδο, δηλαδή κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού συνέβαλαν στη διαμόρφωση του γονιδιώματος των σύγχρονων Ελλήνων. Εν τέλει οι σημερινοί Έλληνες μοιράζονται το 90% της καταγωγής τους με τους πληθυσμούς που ζούσαν στην Βόρεια Ελλάδα πριν από 4000 χρόνια.

Οι δέκα

«Είμαι από τους πρώτους κατοίκους της Αστυπάλαιας. Ξέρω πώς να βρίσκω τη τροφή μου στην ξηρά και στη θάλασσα. Ταξίδευα με πλεούμενο στο Αιγαίο. Η ιστορία μου τελείωσε περίπου 11.000 χρόνια από σήμερα…». Τι μπορούμε να ξέρουμε γι΄αυτόν τον μακρινό πρόγονο, που αφηγείται την ιστορία του μέσω του προγράμματος, ύστερα από τόσες χιλιάδες χρόνια;

Ο «Τροφοσυλλέκτης της Αστυπάλαιας» –όπως έχει ονομασθεί– κάποια ελάχιστα κατάλοιπα του οποίου βρέθηκαν στη σπηλιά του Νέγρου στα νοτιοδυτικά του νησιού, μπορεί ακόμη να «μιλήσει». Είχε ύψος 1,69 και ήταν 35 ως 45 χρονών όταν πέθανε. Στο κεφάλι του υπήρχαν κάποια επιφανειακά κατάγματα ενώ ένα οστέινο όγκωμα στον έξω ακουστικό πόρο υποδηλώνει, ότι βουτούσε βαθιά στη θάλασσα. Δεν είχε γεννηθεί όμως στην Αστυπάλαια αλλά είχε φθάσει στο νησί από κάποιο άλλο σημείο του Αιγαίου. Και ναι, είχε δυσανεξία στη λακτόζη.

Δύο χιλιετίες περίπου αργότερα ένα κοριτσάκι έρχεται στη ζωή στα Παλιάμπελα Ροδίτη στη Μακεδονία, σ΄ έναν οικισμό, που ήταν χτισμένος σε πλάτωμα στους πρόποδες του βουνού, πλάι σε ρέμα. Ήταν μία από τις πρώτες κοινότητες, που καλλιεργούσαν τη γη και επεξεργάζονταν και αποθήκευαν τους καρπούς των κόπων τους. Αλλά το κοριτσάκι με τα καστανά μάτια και μαλλάκια είναι μάλλον αδύνατο και θα πεθάνει πολύ νωρίς, εκεί στα 3 με 4 χρόνια του.

«Το νήμα της ζωής μου κόπηκε απότομα και οι δικοί μου, για να κρατήσουν τη μνήμη μου ζωντανή, με έθαψαν κάτω από το δάπεδο του σπιτιού με το αγαπημένο μου παιχνίδι, ένα κότσι. Ούτε που μπορώ να φανταστώ τη θλίψη τους!», θα αφηγούνταν…

Ο τρυπανισμός

Με ξανθοκόκκινα μαλλιά και ανοιχτόχρωμη επιδερμίδα η γυναίκα της Εποχής του Σιδήρου (1.100 -700 π.Χ.) από τον ΄Αγιο Παντελεήμονα Αμυνταίου μπορεί να έπασχε από οστεοαρθρίτιδα στους αυχενικούς σπονδύλους και τερηδόνα, έζησε όμως πολλά χρόνια για τα δεδομένα της εποχής, γύρω στα 50. Και είχε την ατυχία να βιώσει πρώτα το θάνατο της κόρης της, την οποία συνόδευσε αργότερα στον οικογενειακό τάφο.

Καστανόξανθος με γαλάζια μάτια ήταν εξάλλου ο Σπαρτιάτης της Αρχαϊκής εποχής (700-490 π.Χ.) που ακολουθούσε φυσικά την αυστηρή εκπαίδευση και τη λιτή διατροφή των Λακεδαιμονίων. Όπως ανιχνεύθηκε, η βασική τροφή τους ήταν κρέας και παράγωγα ζώων, κατά 90% ενώ μόνον το 10% προερχόταν από λαχανικά και φρούτα.

«Ήμουν κάτοικος των Αβδήρων, της αποικίας των Κλαζομενών στην Θράκη. Οι δικοί μου άνθρωποι έφυγαν από τα παράλια της Μ. Ασίας και έφθασαν στα Άβδηρα με πλοία μαζί με τον Τιμήσιο»… όπως «αφηγείται» η γυναίκα με την οπή τρυπανισμού στο κρανίο της. Έζησε ανάμεσα στα 650 και 600 π.Χ. και οι ενδείξεις είναι, ότι μετά την χειρουργική επέμβαση είχε μακρόχρονη επιβίωση.

Στην Ελλάδα ο τρυπανισμός εντοπίζεται ήδη από το 2.000 π.Χ. ενώ στη πλειοψηφία των περιπτώσεων εφαρμοζόταν σε άντρες, κυρίως για την αντιμετώπιση κρανιακών τραυμάτων και την αποφυγή εγκεφαλικής αιμορραγίας. Το ποσοστό επιβίωσης μάλιστα υπολογίζεται σε 63%, ενώ η απόξεση ήταν η πιο συχνή και αποτελεσματική μέθοδος. Η ανάτρηση γινόταν με οστεοτρύπανο ενώ τα ιπποκρατικά κείμενα, τα οποία αποτελούν την πρώτη γραπτή μαρτυρία αυτής της επέμβασης, αντικατοπτρίζουν τη μακρά ιατρική παράδοση και όπως φαίνεται κωδικοποιούν την προϋπάρχουσα γνώση. Άλλα στοιχεία πάντως, γι΄αυτήν την γυναίκα είναι ότι είχε ύψος 1,58 ενώ η διατροφή της αποτελούνταν κατά 70% από κρέας και παράγωγα ζώων, κατά 20% από λαχανικά και φρούτα ενώ ένα 10% ήταν μικρά ψάρια.

Οι ευγενείς του Αρχοντικού

Σε ηλικία μόνον 30 χρονών έφυγε από τη ζωή ο «πολεμιστής» του Αρχοντικού της Πέλλας, ένα άνδρας με ανοιχτόχρωμο δέρμα, καστανά μάτια και μαλλιά και κανονική σωματική διάπλαση. Η διατροφή του ήταν κυρίως κρέας και παράγωγα ζώων (70%) και το υπόλοιπο λαχανικά και φρούτα. Από πλούσια γενιά η καταγωγή του, όπως μαρτυρούν τα κτερίσματα, που τον συνόδευσαν στην ταφή: τα ξίφη, ο χρυσοποίκιλτος θώρακας, το κράνος και το χρυσό γάντι. Ακόμη και τα ρούχα και τα παπούτσια του ήταν στολισμένα με χρυσό…

«Έζησα σε έναν χαμηλό οχυρωμένο λόφο πλάι στον πανάρχαιο δρόμο που ενώνει την Ανατολή με τη Δύση, λίγα χιλιόμετρα από εκεί που αργότερα θα μεταφερόταν η πρωτεύουσα των Μακεδόνων, η Αρχαία Πέλλα. Ήμουν σεβάσμια γυναίκα για την κοινότητά μου και όταν ήρθε η ώρα για το ταξίδι στον άλλο κόσμο με αποχαιρέτησαν τηρώντας όλα τα έθιμα. Με συνόδευσαν με όλες τις προσφορές που αρμόζουν, με μέρος της οικοσκευής, τα κοσμήματα, τα πολύτιμα ρούχα και παπούτσια. Μα πάνω από όλα με τη χρυσή μάσκα, αιώνιο φρουρό της ψυχής μου».

Τέτοια λόγια θα μπορούσε να μας πει και η «δέσποινα» του Αρχοντικού, που έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 50 χρονών, περί το 530-520 π.Χ. Με ανοιχτόχρωμο δέρμα, καστανά μαλλιά και γαλανά μάτια, λεπτόκορμη, τρεφόταν κατά 65% με ζωικά είδη και το υπόλοιπο με λαχανικά και φρούτα. Πράγματι είχε ενταφιαστεί σε ξύλινη σαρκοφάγο με την κεφαλή και συνοδευόταν από χρυσά και αργυρά κοσμήματα, κεχριμπαρένια και γυάλινα περίαπτα, καθώς και άλλα μεταλλικά, πήλινα και οστέινα κτερίσματα.

Τυχεροί και άτυχοι

Γερός, με κανονική σωματική διάπλαση και μυϊκή απόδοση ήταν ο άντρας, που έζησε στην Τενέα μεταξύ του 525 και 475 π.Χ. Με ύψος 1,73 και βάρος 71 κιλά θα ήταν καλός σε αθλήματα όπως το σπριντ ή η άρση βαρών κι ήταν πολύ τυχερός, αφού έζησε μια ζωή απολαμβάνοντας τα αγαθά από τις καλλιέργειες, την εκτροφή ζώων και το εμπόριο με Ανατολή και Σύση.

«Μεγάλη μου αγάπη ήταν το καλό κρασί της Τενέας, για αυτό οι συγγενείς μου επέλεξαν μια κύλικα να συντροφεύει τη ταφή μου, δίπλα σε αγαπημένους της οικογένειάς μου», όπως θα έλεγε. Εκτός από το κρασί οι αναλύσεις έδειξαν, ότι η διατροφή του ήταν αρκετά ισορροπημένη αφού το κρέας και τα παράγωγα ζώων ήταν μόνον το 40% ενώ τα λαχανικά και τα φρούτα το 60%. Άλλον ενδιαφέρον στοιχείο, ότι θήλαζε ως δυόμισι ετών.

Από την εποχή της ίδρυσης της Θεσσαλονίκης από τον βασιλιά Κάσσανδρο έρχεται ο άνδρας, που έζησε από το 300 ως το 250 π.Χ. «Έζησα σε συναρπαστικές εποχές! Στα χρόνια που ακολούθησαν τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου βίωσα τη δημιουργία της πόλης μας της Θεσσαλονίκης. Ο βασιλιάς Κάσσανδρος, καταλαβαίνοντας τη στρατηγική σημασία της θέσης, προχώρησε στην ίδρυση της πόλης. Χρησιμοποίησε την μέθοδο του συνοικισμού, της μετακίνησης δηλαδή του πληθυσμού από τα πολίσματα που προϋπήρχαν στη γύρω περιοχή. Της έδωσε το όνομα της γυναίκας του και αδελφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου», όπως θα έλεγε. Με μάλλον σκουρόχρωμο δέρμα, καστανά μάτια και μαλλιά, αδύνατος και με ύψος 1,57 έπασχε από αρθρίτιδα, οδοντική αποτριβή. Η διατροφή του κατά 90% από ζωικά είδη και μόνον 10 % φρούτα και λαχανικά.

Νεαρός όμως, μόλις 20-25 ετών ήταν ο άνδρας, που σκοτώθηκε σε μάχη στη Θεσπρωρία κάπου ανάμεσα στα 1300 -1400 μ.Χ. Με 1,71 ύψος και βάρος 72 κιλά και με σωματική διάπλαση ιδανική για δρόμο μεγάλων αποστάσεων ο πολεμιστής με την ανοιχτόχρωμη επιδερμίδα, τα καστανά μάτια και τα σκούρα μαλλιά τρεφόταν κυρίως με κρέας και παράγωγα ζώων (80%) και το υπόλοιπο φρούτα και λαχανικά. Η «διάγνωση» έδειξε ότι έφερε πολλαπλά τραύματα και εν τέλει αποκεφαλισμό. Βρέθηκε θαμμένος στο προαύλιο μιας εκκλησίας στον τάφο ενός προγόνου του.

Να σημειωθεί, ότι στην κοινοπραξία του έργου BioΜuse μετείχαν εκτός από το Εργαστήριο Φυσικής Ανθρωπολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (συντονιστής) και την Τetragon ΑΕ, τo Εργαστήριο Παλαιογενετικής του Πανεπιστημίου του Mainz (Γερμανία) και το Μουσείο Reiss-Engelhorn στο Mannheim (Γερμανία).

Από το Εργαστήριο Φυσικής Ανθρωπολογίας μετείχαν οι : Χριστίνα Παπαγεωργοπούλου, Αν. Καθηγήτρια Φυσικής Ανθρωπολογίας. Ελισάβετ Γκανιάτσου, Αρχαιολόγος-Ανθρωπολόγος. Αστέριος Αηδόνης, Ανθρωπολόγος. Ελευθερία Θεοδωρούδη, Αρχαιολόγος-Μουσειολόγος. Άγγελος Σουλελές, Μοριακός βιολόγος με εξειδίκευση στη βιοπληροφορική.

Διαβάστε επίσης:

Οι καλλιτέχνες αγαπούσαν πάντα τη Βενετία – Από τον Μονέ ως τον Άντι Γουόρχολ όλοι στην Μπιενάλε

Πόσο πουλιέται το «τίποτε»; Η απάντηση σε χρυσό